Terensko istraživanje u arheologiji
Terensko istraživanje u arheologiji počinje rekognosciranjem terena, odnosno pregledom terena i beleženjem podataka koji ukazuju na moguće nalazište. Kada je lokalitet konstatovan, odlučuje se da li će se pristupiti sistematskom arheološkom istraživanju, tokom i posle koga se vrše analize i datovanje materijala, kao i obrada i interpretacija nalaza.
Otkrivanje novih lokaliteta[uredi | uredi izvor]
Terensko arheološko istraživanje započinje otkrivanjem novih lokaliteta, rekognosciranjem terena. Transportna ograničenja ozbiljno su ograničavali terenski rad sve do 20. veka. Slučajna otkrića artefakata ili ostataka gradnje prilikom poljoprivrednih ili građevinskih radova bitno su doprinela korpusu arheoloških saznanja u 19. i 20. veku i često bila povod za stručnija istraživanja.
Podvodno istraživanje ne razlikuje se mnogo od terenskog rada na kopnu jer se oslanja na ronioce i vizuelno snimanje delova morskog dna. Fotografisanje, beleženje i rekognosciranje nalazišta potonulih brodova ili razbacanog brodskog tovara počiva na istim osnovnim principima kao rad na kopnu ali je naravno teži i traži više vremena. Eho sonari i sonarni skeneri zamenjuju snimanje iz vazduha prilikom otkrivanja anomalija na morskom dnu izuzev u bistrim plitkim vodama a magnetni lokatori vrlo su efikasni u istraživanju potonulih olupina.
Obilazak terena i beleženje[uredi | uredi izvor]
Najjednostavniji metod je obilazak terena koji podrazumeva uočavanje manjih kolebanja u svojstvima terena i ako je to moguće uočavanje artefakata na površini. Izabrano područje pokriva se mrežom što omogućava sistematično ispitivanje. Svaki nalaz mora se ubeležiti prema koordinatama osnovne mreže.
Tragove gradnje ili zemljanih objekata kakvi su rovovi ili međe njiva treba odmah istražiti prostom opremom ali ako tumačenje nekog komplesnog nalazišta iziskuje veću preciznost može biti poželjno i naknadno podrobnije ispitivanje. Na osnovu mreže izmerenih visinskih kota izrađuje se karta metodom izohipsi. Analiza i tumačenje plana nalazišta čini važan deo arheologije, a spoj terenskih istraživanja i analize plana može doneti značajne rezultate.
Snimanje iz vazduha[uredi | uredi izvor]
Najveći pojedinačni doprinos terenskom radu i dokumentovanju dalo je snimanje iz vazduha. Prednost koju pruža opažanje iz daljine je u tome što je omogućeno sagledavanje celine, pa je zbog toga među metodama daljinske detekcije, za arheologiju upravo najveći značaj dalo aerosnimanje. Pored toga što omogućava pogled iz „ptičje perspektive“ snimak iz vazduha može pri povoljnim uslovima registrovati zemljom zatrpane ostatke na koje ukazuju promene u boji površinskoh sloja tla ili vegetacija. Prva snimanja vršena su iz balona, a tokom Prvog svetskog rata počinje snimanje iz aviona. Mnogi pioniri ovog tipa arheološke fotografije stekli su iskustvo upravo na ovaj način među njima i O. Dž. S. Kroford i engleski major Džordž Alen (1891—1940), koji je po napuštanju vojne službe postao civilni pilot i foto-aparatom koji je sam napravio, 1930. započeo snimanje neobičnih šara u njivama Engleske. Utvrđeno je da ove linije predstavljaju objekte i neolita, broznanog doba i antike.[1] Danas dragocen izvor podataka predstavljaju satelitski snimci.
Vidljivi lokaliteti[uredi | uredi izvor]
Fotografija iz vazduha je korisna dopuna terenskim zapažanjima o vidljivim ostacima zemljanih objekata. Izolovane osobenosti terena mogu dobiti više smisla ako se sagledaju takvim sveobuhvatnim pogledom a mogu se otkriti i one koje nisu lako uočljive na samom tlu. Najbolje uslove obezbeđuje nisko osvetljenje. Mraz ili tanak snežni pokrivač takođe mogu, zbog neravnomernog topljenja, da ukažu na mesto ostataka. Pošto su ovakvi uslovi retki veća je šansa da to otkrića dođe slučano nego planski.
Nevidljivi lokaliteti[uredi | uredi izvor]
Snimanje iz vazduha je najznačajnije ako se snimaju lokaliteti za koje je mala šansa da će biti uočeni tokom običnog obilaska terena. Kada se neko nalazište otkrije slučajno, razmere i oblik nalazišta retko kad su očigledni. Takva nalazišta sreću se uglavnom u krajevima sa intezivnom zemljoradnjom. Njihovo otkrivanje počiva na nizu fenomena koji utiču na izgled vegetacije ili zemljišta. Neki od takvih belega su samo fantomska nalazišta, koja čine tla različite konzistencije i boje kao trag nekadašnjih jama, jaraka i zemljanih objekata.
Belezi na tlu mogu se opaziti kada se zemljište poore. Kao i kod biljnih belega gotovo neprimetne varijacije se najbolje vide iz vazduha Najzanimljivija tako otkrivena nalazišta su rimske vile koje je fotografisao Rože Agaš u severoistočnoj francuskoj.
Nalazište koje je otkriveno uz pomoć belega na tlu obično je teško oštećeno i može biti potpuno uništeno ako se oranje nastavi.
Geofizičko rekognosciranje[uredi | uredi izvor]
Kada nije moguće uz pomoć snimanja iz vazduha utvrditi položaj nalazišta na raspolaganju je izvestan broj naprava za geofizičko istraživanje.
Upotreba ovih metoda prikladna samo na onim nalazištima čiji je položaj već poznat ili pretpostavljen jer iziskuje mnogo vremena. Njihova glavna svrha je otkrivanje anomalija u terenu koje mogu da potiču od ljudske delatnosti. Naprave za geofizičko istraživanje korisne su prilikom provere detalja ili tamo gde bi sondažna iskopavanja bila nedelotvoran. Primer su iskopavanja južnog bedema legionarskog utvrđenja u Asku (Gvent). Primenjen je relativno jednostavan postupak merenja duž linije koja je počinjala od tačke između poznatog istočnog i zapadnog bedema i otkrivene su dve veoma važne anomalije koje su bile u skladu s postojanjem zatrpanih jaraka izvan nekadašnjeg bedema. Geofizičko istraživanje se koristi i na već poznatim nalazištima kako bi se utvrdilo gde bi bilo najbolje iskopavati.
Veliki napredak geofizičkih istraživanja ostvaren je krajem šezdesetih godina 20. veka kada su se pojavili instrumenti koji obezbeđuju kontinuarno očitavanje. Prvi instrumenti su automatski predočavali podatke u vidu grafičkog prikaza. Krajem osamdesetih zamenili su ih prenosivi računari.
Rezultati merenja se najčešće registruju linearnim dijagramom čiji vrhovi i udoline prikazuju mesta niske i visoke specifične električne otpornosti, a one pak ukazuju na položaj anomalija. Pored toga objedinjeni niz linearnih očitavanja sa jednog terena se može objediniti u kartu izolinija. Odgovarajućim računarskim programima vrši se uklanjanje prirodnih varijacija, kako bi ostali samo arheološki lokaliteti.
Instrumenti[uredi | uredi izvor]
Geofizičko istraživanje oslanja se na dve klase instrumenata.
- Om metri (merači otpora) - utvrđuju otpor zdravice pri prolasku električne struje
- Magnetometri - mere varijacije magnetnih svojstava zdravice.
Za geofizičko istraživanje koriste se i detektori metala, radari, sonari...
Većina tipova detektora metala registruje na maloj dubini, arheolozi ih koriste kako bi utvrdili položaj razbacanih metalnih artefakta, poput ostave rimskog novca rasute prilikom oranja.
Jedna osetljivija naprava je merač pulsne indukcije, upozorava na prisustvo metala u grobovima koje tek treba istražiti. Njena primena obično nije potrebna ako je nalazište prethodno ispitano magnetometrom. Neki arheolozi i muzejski kustosi rade sa korisnicima detektora ameterima kako bi zajednički došli do brojnijih i potpunijih podataka o nalazištu. U Stetišemu u Norfoku slučajno su otkrivene ostave zlatnog i srebrnog novca i nakita iz 1. veka pre nove ere, koje su otkrili amateri.
Radari u arheologiji imaju ograničenu ulogu. Radi na istom principu kao sonar samo što koristi elektronski a ne zvučni signal. Signal se odašilje u zemlju odbija o eventualnu prepreku i vraća u prijemnik. Povratni signali zavise od gustine i položaja onoga na šta naiđu a rezultat se iscrtava u vidu dijagrama.
Tradicionalne tehnike[uredi | uredi izvor]
Naučni instrumenti za lokaciju nisu zamenili sve tradicionalne tehnike koje prethode iskopavanju nalazišta. Primer je ako se po tlu udara maljem iznad zatrpanog zida začuće se laka rezonancija a potmuo odjek iznad humusom ispunjenog jarka. Sondaža ili bušenje korisni su za proveru dubine tla, odnosno da bi se uzeli uzroci na osnovu kojih se može steći neka predstava o stratigrafiji.
Ne sme se primenjivati na malim, kompleksnim lokalitetima, jer se mogu oštetiti artefakti. Češće služi za uzimanje uzoraka tla radi analize polena ili da bi se izmerila kolebanja u sadržaju fosfata čime se utvrđuje na kojim se delovima zemljišta živelo i gde su se obavljale svakodnevne aktivnosti. Sa ranosrednjovekovnog lokaliteta Valhagar na baltičkom ostrvu Gotland sistematski su uzeti uzroci radi analize fosfata. Nalazište se sastojalo od raštrkanih objekata i omeđenih površina koje su činile zemljoradničku zajednicu. Visoka koncentracija fosfata poreklom iz životinjskog urina i balege nađena je uz neke objekte, kao i na otvorenom prostoru gde se mogla obavljati muža ili gde su bile štale.
Rašljarstvo, tradicionalni način otkrivanja izvora vode, nepredvidljiva je istraživačka tehnika. Rašljari se služe račvastom granom ili bilo čime drugim što smatraju prikladnim. Obilazeći teren oni drže granu iznad tla i obeležavaju mesta gde se povila ka zemlji. Očigledne uspehe u pronalaženju arheoloških ostataka, na primer osnova srušenih anglosaksonskih crkava, teško je naučno objasniti, jer oni zavise od intuicije rašljara.
Sistematsko arheološko iskopavanje[uredi | uredi izvor]
Pre početka arheoloških radova, proučava se spoljašnja i unutrašnja morfologija zemljišta i prikupljaju se uzoraci za laboratorijsku analizu. Na osnovu terenskih i laboratorijskih analiza dobijaju se podaci o osnovnim fizičkim i hemijskim svojsvtima tla, koja mogu ukazati i na aktivnosti koje su se odvijale u prošlosti na tom lokalitetu. Utvrđuje se da li je zemljište bilo obrazovano pod terestričnim uslovima, da li je bilo plavljeno i sl. Utvrđuje se i kakva je bila vegetacija, da li postoje dokazi procesa ilimerizacije - lesivaže. Na osnovu dobijenih rezultata zaključuje se da li je čovek boravio na ovom zemljištu i da li se bavio zemljoradnjom ili je prevashodno bio lovac ili nomad. Takođe se može utvrditi starost pedogeneze zemljišta.
Takođe se pre početka sistematskog arheološkog iskopavanja vrši geološko rekognosciranje terena. Opisuju se stene, položaj i starost slojeva i njihov međusobni odnos. Kada se iskopavanja završe, geolog determiniše petrološko-mineraloški materijal koji ne nađen (koji je služio za izradu oružja i oruđa), a zatim se utvrđuje radijus kretanja nekadašnjih stanovnika, što se beleži na karti.[2]
Na osnovu ovih istraživanja mogu se utvrditi i stari tokovi reka.
Kada je nalazište konstatovano, pristupa se sistematsko istraživanje. Sistematsko arheološko iskopavanje počinje postavljanjem koordinatnog sistema na površinu zemlje u okviru koga će se otvarati sonde. Ovaj sistem se najčešće naziva kvadratna mreža. Kvadratna mreža omogućava da se u okviru nalazišta tačno lociraju svi pokretni i nepokretni nalazi i da se načini precizan plan lokaliteta. Sonde otvorene u okviru mreže mogu biti kvadratnog ili pravougaonog oblika različitih dimenzija, što zavisi od konfiguracije terena i vrste nalazišta. Određen horizontalni plan, dalje počinje da se odvija u vertikalnoj ordinati. Kretanjem u dubinu svaki nalaz dobija i treću dimenziju, odnosno treću vrednost u koordinatnom sistemu. Neposredno iskopavanje vrši se po prirodnim ili veštački utvrđenim stratigrafskim celinama.
Sloj zemlje koji se otkopava u jednom navratu, stratum (lat. stratum), može biti geološki određen sastavom i bojom zemlje. Ovaj postupak se primenjuje kada su u geološki horizonti jasno izdovojeni, odnosno kad se smena podudara sa smenom kulturnih slojeva.
Istraživanje se može vršiti i po mehanički odvojenim slojevima, kada se eventualne geološke promene beleže u okviru ovog sistema.
Dokumentacija o nalazištima[uredi | uredi izvor]
Prilikom arheološkog istraživanja idealno je sačiniti bazu podataka. Dobra dokumentacija može značajno da doprinese zaštiti lokaliteta prilikom građevinskih i drugih radova. Dokumentacija mora da sadrži podatke o položaju lokaliteta, vrsti zemljišta, vrsti artefakata i skice. Dokumentacija o nalazištima i spomenicima obično je računarski obrađena.
Evidentirani nalazi trebalo bi da budu uneti u opšti informacioni sistem u koji bi se unelo grafičko ucrtavanje uobičajenim topografskim znacima na katastarskim planovima i koordinate nalazišta u postojećim katalozima. Evidencija o arheološkim lokalitetima treba sardži sve što definiše geografski položaj nalazišta. Za trajno određivanje položaja ahreološkog nalazišta uz mogućnost njihovog naknadnog uspostavljanja sa tačnošću ± 5 sm, potrebno je obezbediti:
X - apscisu
Y - ordinatu
H - nadmorsku visinu (kotu)
h - dubinu na kojoj se artefakta nalaze
Sa poznatim elemetima Y, X, H, φ i λ lokacija arheološkog nalazišta može se uneti, kartirati na svim geografskim kartama i mapama i na taj način se omogućavaju ostala istraživanja vezana za lokaciju.[3]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Miomir Babović, Mogućnost primene aeroarheoloških metoda, Arheologija i pirirodne nauke, SANU, Beograd, 1992.
- ^ A. Kukin, P. Medović, V. Hadžić, Povezanost arheoloških, pedoloških i geoloških istraživanja za uzajamno korišćenje dobijenih rezultata, SANU, Beograd, 1992.
- ^ Miodrag Vlajkov, Primena geodezije u arheologiji, SANU, Beograd, 1992.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Renfrew, Colin; Bahn, Paul (2012). Archaeology - Theories, Methods, and Practice. London: Thames & Hudson Ltd. ISBN 978-0-500-77112-9.
- Grupa autora, Arheologija i prirodne nauke, SANU, Naučni skupovi, Knjiga 64, Beograd, 1992.
- Tasić, Jovanović, Metodologija istraživanja u praistorijskoj arheologiji, Balkanološki institut SANU, knjiga 8, Beograd,1979.
- C.Taylor, Fieldwork in Medieval archeology,Batsford,London 1974 opisuje osnovne metode
- Riley, Air photography and archeology,1987 uvod u arheološku fotografiju
- Clark, Seeing beneath the soil,1990 objašnjava geofizičko rekognosciranje
