Teritorijalna odbrana

Oznaka Teritorijalne odbrane

Teritorijalna odbrana (skraćeno TO) je bila odvojen dio jedinstvenih oružanih snaga i najširi oblik organizovanja građana za oružanu borbu u SFR Jugoslaviji. Ove snage su po nameni odgovarale državnim milicijama. Snagama TO bila je pokrivena cjelokupna teritorija zemlje. Svaka kod konstitutivnih republika SFRJ je imala sopstvene formacije Teritorijalne odbrane, dok je redovna vojska cijele federacije bila Jugoslovenska narodna armija, koja je takođe imala svoje rezervne sastave. Jedinice TO bile su sposobne da vode oružanu borbu i da se u svakom trenutku, i u svim uslovima, uspješno suprotstave agresoru. One su mogle da dejstvuju zajedno sa jedinicama JNA i samostalno.

Teritorijalna odbrana je bila dio doktrine opštenarodne odbrane i izrasla je iz iskustva partizanskog rata u Drugom svjetskom ratu. Po ovoj doktrini, namjena TO je bio da zaustavio potencijalnog agresora dovoljno dugo dok se ne mobilišu jedinice JNA.

Osnivanje

Jugoslavija je bila socijalistička zemlja, ali nije bila članica Istočnog bloka. Nakon raskola između Tita i Staljina, Jugoslavija je prekinula svoje veze sa Sovjetskim Savezom i njegovim saveznicima. Tokom Hladnog rata, Jugoslavija je bila jedna od vodećih članova Pokreta nesvrstanih. Nakon sovjetske invazije na Čehoslovačku 1968., u jugoslovenskom vrhu pojavila su se strahovanja o mogućem sovjetskom napadu. Invazija Čehoslovačke je pokazala da stajaće konvencionalne snage male države ne mogu da odbiju iznenadni napad brojčano i tehnički nadmoćnijeg agresora. Kako je bila strateški pozicionirana između NATO i Varšavskog pakta, Jugoslavija je morala da pripremi sopstvenu vojnu doktrinu za mogući scenario Trećeg svetskog rata.

Zadatak

Glavni zadaci Teritorijalne odbrane u skladu sa doktrinom opštenarodne odbrane jesu angažovanje za dejstva u pozadini, nezavisno ili u sadejstvu sa Jugoslovenskom narodnom armijom. Jedinice Teritorijalne odbrane u pograničnim područjima mogu smesta biti angažovane u borbena dejstva, u sadejstvu sa Jugoslovenskom narodnom armijom.

Struktura TO

• Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine
• Teritorijalna odbrana SR Makedonije
• Teritorijalna odbrana SR Slovenije
• Teritorijalna odbrana SR Srbije
  • Teritorijalna odbrana SAP Vojvodine (ukinuta 1990. godine)
  • Teritorijalna odbrana SAP Kosova (ukinuta 1990. godine)
• Teritorijalna odbrana SR Hrvatske
• Teritorijalna odbrana SR Crne Gore

Organizovanje jedinica TO

Teritorijalna odbrana se sastojala od jedinica, ustanova i štabova i drugih oblika organizovanja radnih ljudi i građana za opštenarodni oružani otpor.

Radi organizovanja, pripremanja, rukovođenja i komandovanja TO u miru i ratu, svaka društveno-politička zajednica imala je svoj štab - republički, pokrajinski, regionalni (u zajednici opština, oblasti, zoni), gradski (u gradskoj zajednici opština) i opštinski, a i neke veće mjesne zajednice imaju štabove teritorijalne odbrane. Bilo je predviđeno da štabovi TO u miru budu djelimično razvijeni, a u slučaju neposredne ratne opasnosti i rata, kao i za vrijeme izvođenja vježbi u miru, da se potpuno aktiviraju. U štabovima su bile zastupljene sve osnovne funkcije neophodne za rukovođenje i komandovanje jedinicama i ustanovama TO (operativna, organizacijsko-mobilizacijska, pozadinska, politička, bezbjednosna i dr.), a postoje i prištapske jedinice i ustanove.

Zavisno od namjene jedinice TO su formirane u različite formacijske sastave. Postojale su dvije vrste jedinica: taktičke - namjenjene za borbena dejstva na užem prostoru, i taktičko-združene - namjenjene za dejstva na široj teritoriji.

Taktičke jedinice TO

Taktičke jedinice TO su činili brojni i raznovrsni formacijski sastavi - odjeljenja. vodovi, čete i odredi mjesnih zajednica, organizacija udruženog rada i opština. To su pješadijske, izviđačke, artiljerijske, inžinjerijske, diverzantske, protivdiverzantske, artiljerijsko-raketne jedinice PVO, jedinice veze, ABHO, mornaričke, pozadinske i druge. One su bile tako organozovane da su omogućavale najšire uključivanje stanovništva u izvršavanje zadataka u oružanoj borbi i drugim oblicima borbe i otpora.

Taktičko-združene jedinice

Taktičko-združene jedinice su predstavljale glavnu manevarsku i udarnu snagu TO. To su bili veći formacijski sastavi, sa odgovarajućim rodovskim dijelovima koje su zahvaljujući svojoj opremljenosti, vatrenoj moći, pokretljivosti i borbenoj spremnosti mogle, samostalno ili u sadejestvu s ostalim jedinicama TO, odnosno sa jedinicama JNA, da izvode raznovrsna borbena dejstva većih razmjera i na široj teritoriji-akvatoriji, na ratištu ili na njgovom dijelu, i u svim ratnim uslovima. Jedinice TO formirale su se u brigade i u druge združene sastave, avijacijske i padobranske jedinice, a na jadransko-pomorskom vojištu i u raznovrsne mornaričke jedinice (mornarička pješadija, naoružani brodovi, jedinice za podvodna dejstva i sl.). Od njih su se mogle, po potrebi, stvarati privremeni operativno-tehnički sastavi različite organizacije i namjene. Ove jedinice su, sem toga, bile osposobljene da dejstvuju u raznovrsnim klimatskim, meteorološkim i geografskim uslovima, na ravničastom, ispresecanom i brdsko-planinskom zemljištu, na moru, ostrvima i u priobalnom pojasu, u zahvatu riječnih tokova i jezera; da vode borbu protiv suberzivnih, diverzantskih, desantnih i ostalih neprijateljskih snaga i sredstava i izvode dejstva širokih razmjera, tj. da primjenjuju najrazličitije oblike i načine borbe - od najsitnijih diverzija do bojeva i operacija; da učestvuju u uništenju vazdušnodesantnih snaga, u odbrani gradova i drugih naseljenih mjesta i vode borbu u njima ako ih agresorove snage privremeno zaposjednu; da vrše kontrolu teritorije i štite vojne, privredne, administrativne i druge značajne objekte i organe društveno-političkih zajednica i društveno-političkih organizacija. Za potrebe teritorijalne odbrane stvarale su se i ustanove koje su bile školske, zdravstvene, proizvodne, remontne i dr. Te ustanove su bile predviđene da se načelno aktiviraju u ratu, a u miru su se najčešće koristile nastavne ustanove, tj. centri za obuku.

Obuka omladine

Zastava ONO i DSZ

Počev od 1975. godine omladina u SFRJ, školska i vanškolska se planski i organizovano vaspitavala, psihofizički i vojnostručno osposobljavala za ONO i DSZ prema jedinstvenim nastavnim planovima i programima, i to počev od petog razreda osnovne škole, pa do najvišeg stepena obrazovanja, a u organizacijama društveno-političkih zajednica za omladinu koja nije pohađala škole srednjeg usmjerenog obrazovanja.

Obuka nastavnih kadrova

Nastavni kadrovi za predmete iz opštenarodne odbrane i društvene samozaštite školovale su se i usavršavale na fakultetima (smer ONO), koji su od 1975. godine počeli da rade u pet jugoslovenskih gradova (Sarajevo, Zagreb, Skoplje, Ljubljana i Beograd). Godišnje se upisivalo oko 800 redovnih i oko 1.000 vanrednih studenata oba pola, a 1980. godine diplomirala je prva generacija - 272 redovna i 826 vanrednih studenata.

Obuka osnovaca

U osnovnim školama (od 1. do 4. razreda) vaspitavanje mladih se izvodilo u sklopu svih predmeta, a od 5. do 8. razreda kroz predmet „prva pomoć i zaštita“ i putem sadržaja ugrađenih u druge predmete.

Obuka srednjoškolaca

U školama srednjeg usmjerenog obrazovanja prve dvije godine se ONO i DSZ izučavala u sklopu predmeta „odbrana i zaštita“, putem tematike ugrađene u druge predmete, i tematika kroz program vannastavnih i slobodnih aktivnosti.

U drugoj fazi srednjeg usmjerenog obrazovanja (3. i 4. razred) izučavali su se sadržaji iz ONO i DSZ ugrađeni u sve predmete. Pored toga, izvodila se i nastava za koju su se učenici dobrovoljno opredjeljivali.

Radi uspješnijeg savlađivanja ove obuke škole su bile opremljene kabinetima „odbrane i zaštite“.

Obuka studenata

U višim školama i na fakultetima osposobljavanje i priprema studentske omladine za ONO i DSZ sprovodila se putem izučavanja posebnog predmeta „opštenarodna odbrana i društvena samozaštita SFRJ“, u I i II godini studija, kao i putem ostalih predmeta u koje su bili ugrađeni sadržaji koji su se ticali ONO i DSZ.

Od 1976. do 1978. godine studenti prve godine studija imali su šesnaestodnevnu praktičnu obuku u centrima pri jedinicama JNA. Pošto su, prema Zakonu o vojnoj obavezi, mladići bili dužni da na odsluženje vojnog roka idu poslije završene srednje škole, prestala je i potreba za tom vrstom praktične obuke.

Obuka omladine koja nije pohađala srednje škole

Osposobljavnje i priprema omladine za ONO i DSZ koja nije pohađala srednje škole organizovala se i sprovodila po programu „Odbrana i zaštita“ (slično kao i u srednjim školama). Obuka te kategorije mladih bila je u nadležnosti društveno-političkih zajednica.

Pripremi mladih za ONO i DSZ umnogome su doprinosile i društvene organizacije kao što su Narodna tehnika, Crveni krst, Savez izviđača, Savez za fizičku kulturu i dr (primjer: godine 1978. te društvene organizacije su okupljale oko 7.000.000 mladih).

Uloga TO u raspadu SFRJ

Teritorijalne odbrane Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine svrstali su se na stranu republičkih, secesionističkih, vlasti, nasuprod JNA, koja se svrstala na stranu federacije. U ovim republikama je došlo do građanskog rata između ove dve strane, pri čemu se JNA, i pored početnih vojnih pobeda, kasnije povukla na teritoriju Savezne Republike Jugoslavije i kasnije je preimenovana u Vojsku Jugoslavije, dok su Teritorijalne Odbrane prerasle u vojske ovih republika.

Tokom kratkotrajnog rata u Sloveniji, Teritorijalna odbrana Republike Slovenije reformisana po novom ustavu Slovenije iz 1990. godine, bila je osnovna udarna snaga u borbi protiv JNA. Kasnije je 1994. godine izrasla u Slovenačku vojsku.

Teritorijalna odbrana u Republici Hrvatskoj se već početkom 1991. godine raspala po nacionalnim linijama. Srpske jedinice TO su osnovane u januaru 1991. prvo na mesnom nivou, a u aprilu iste godine organizovani su i štabovi teritorijalne odbrane za Liku, Kordun, Baniju, Zapadnu Slavoniju, kao i Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema. Srpske TO jedinice značajno su doprinele prvobitnom otporu srpskog naroda prema Hrvatskoj secesiji. Kasnije na jesen 1991. formira se i zajednički štab SAO Krajine. Nakon povlačenja JNA iz Krajine, njena TO izrasta u Srpsku vojsku Krajine.

Sve težnje secesionističkih republika su ispunjene, pre svega zbog iskustva, koje su na njih preneli oficiri NATO pakta. Ovo se pre svega odnosi na Hrvatsku, koja u periodu 1991-1995. nije imala značajnije vojne uspehe, čak je na teritoriji ove republike osnovana i srpska država - Republika Srpska Krajina, koju je najpre branila JNA, kao deo Jugoslavije, da bi nakon formiranja SRJ Krajina dobila sopstvenu vojsku, koja je štaviše, bila u početku u boljem položaju od Hrvatske Vojske, nastale od TO. Međutim, već pomenuti profesionalizam, a prema mnogim izvorima i povremene intervencije avijacije NATO pakta, donele su vojnu pobedu hrvatskoj strani i RSK je trenutno prestala da postoji.

U Republici Makedoniji koja je iz Jugoslovenske federacije izašla mirnom secesijom, kao jedina oružana sila ostaje Teritorijalna odbrana Republike Makedonije koja izrasta u Armiju Republike Makedonije.

Teritorijalnu odbranu u Republici Bosni i Hercegovini secesionistička vlast reformisala je 8. aprila 1992. da bi je već 23. jula iste godine transformisala u Armiju Republike Bosne i Hercegovine zajedno sa ostalim muslimanskim paravojskama. Iz te ratne formacije TO RBiH izostavljene su jedinice iz srpskih krajeva Bosne i Hercegovine koje su stale na stranu Jugoslovenske narodne armije i kasnije Vojske Republike Srpske.

Teritorijalne odbrane Srbije i Crne Gore su tokom sukoba učestvovale na strani JNA, da bi reformom usled osnivanja SRJ teritorijalne odbrane bile ukinute.

Vidi još

• Jugoslovenska narodna armija
• Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
• Slučaj Holmec

Literatura

• Jović, Dejan (2009). Yugoslavia: A State that Withered Away. Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-495-8.