Hrišćanstvo kod Slovena u Nišu do pada pod osmanlijsku vlast

Hrišćanatvo kod Slovena u Nišu do pada pod osmanlijsku vlast obuhvata period prihvatanja i razvoja nove religije, pre svega pleme koje je nosilo ime Srbi, u ovom gradu od druge polovine 9. veka pa sve do pada Niša pod osmanlijsku vlast 1427. godine.

Niš hrišćanski centar od četvrtog veka

Da je Nais kao „Carski grad“ u 4. veku, u vreme koncila u Serdiki, bio značajan verski centar - (lat. Martyriopolis) i sedište episkopije, sa brojnim relikvijama poznatih mučenika i jakom hrišćanskom zajednicom, svedoči podatak da je Sveti Atanasije na povratku iz Serdike, 344., izvesno vreme zadržao u Naisu i tu proslavio Uskrs. Na osnovu toga se pretpostavlja da je u Naisu u tom periodu već postojala katedralna crkva.

„ Posredne podatke o postojanju crkvenih građevina u Naisu nalazimo i u izvorima iz sredine 5. veka. Naime, carsko poslanstvo na putu od Konstantinopolja prema hunskoj prestonici 448., posle zadržavanja u Serdici, svratilo je u Nais i tom prilikom naišlo na opustošen i razrušen grad. U ruševinama, koje su oni prepozanali kao ostatke hramova (crkava), videli su neke ljude. ”

Pretpostavlja se da su npr crkve sa nekropole u Jagodin Mali i baptisterijum na Medijani, mogle biti sagrađene upravo sa ciljem da obeleže sveta mesta i ojačaju hrišćanski kult mučenika u ovom gradu. Ovakve relikvije imale su veliki značaj ne samo za grad Nais već i za celu eparhiju.

Tako je Nais od 4. veka, zahvaljujući Konstantinu, i kasnije drugim carevima poreklom sa ovog prostora, postao kultno i kulturno središte, jako versko žarište i poznato episkopsko sedište.

Mesto antičkog Naisa, o čemu govore značajna materijalna i kulturna dobra; carska palata na prostoru drevne niške tvrđave, letnjikovac na Medijani i brojni hrišćanski verski objekti, u staroj istoriji Srbije, evropske civilizacije, mediteranskog i balkanskog sveta dobro je poznato. Svi istraživači su se složili da je Nais mesto sa „slavnom prošlošću” – administrativni, vojni, verski, kulturni i privredni centar šire oblasti. U njemu, brojna arheološka nalazišta sa svojim pokretnim i nepokretnim spomenicima, čije stvaranje je započeo Konstantin Veliki, govore da je Nais značajno hrišćansko središte na istorijskoj i kulturnoj karti Balkana, u svim razdobljima stare istorije Naisa i kasnije Niša.

Deo ikone i drugih obrednih predmeti iz bogate riznice Niške eparhije, na izložbi u Niškoj sinagogi pod nazivom „Hrišćenstvo u Nišu kroz vekove,“ organizovanoj januara 2013. u povodu centralne proslave „1.700 godina od donošenja Milanskog edikta“, u Nišu

Crkvenu organizaciju u Naisu na kratko prekinula je najezda Huna 441. godine kada je Niš razoren. Nakon ovoga pedesetak godina kasnije, 516. godine pojavljuje se kao oštri protivnik monofizita niški episkop Gaianus, čelnik episkopije, koja se pominje i u sastavu arhiepiskopije Justinijane Prime 535. godine. Poznato je da je na njenom čelu 553. godine bio episkop Proiectus, učesnik Petog Vaseljenskog sabora u Carigradu.

Postojanje eparhije niške definitivno će na dugo vreme prekinuti najezde Slovenskih plemena 6. veku.

Nišku episkopiju će 731. godine vizantijski car Lav III Isavrijanac izuzeti iz jurisdikcije rimskog episkopa i staviti pod duhovnu jurisdikciju patrijaršije u Carigradu, zajedno sa svim ostalim episkopijama koje su teritorijalno pripadale Vizantijskoj imperiji.

Doseljavanje Slovena na Balkan i u Nais (Niš)

U prvim vekovima nove ere Sloveni su živeli severno od Karpata ne dopirući ni do Baltičkog mora na severu, ni do Crnog mora na jugu. Potom su se Sloveni širili na zapad preko Labe, na sever do Baltičkog mora, a na jug do Dunava.

Odlučujuća faza u slovenskom osvajanju i naseljavanju Balkanskog poluostrva odigrala se između 610. i 626. godine kada je došlo do uništenja velikih gradova u njegovoj unutrašnjosti, pustošenja prostora od Dunava do juga Grčke i novih opsada Soluna 616. i 618. i opsade Carigrada 626. godine. Međutim tek je poraz pod zidinama Naisa doveo do prestanka varvarskih pustošenja i smirivanja situacije na poluostrvu, iako je do tada ovaj prostor Balkana već u velikoj meri bilo naseljeno slovenskim plemenima.

U takvim istorijskim okolnostima pojavljuju se i Srbi na Balkanskom poluostrvu, koji masovnije naseljavanje između ostalog i Nišku kotlinu, nakon što se granice na Balkanu na severoistoku i istoku pomerila zbog sukoba sa Bugarskom.

Sredinom 10. veka, negde na prostoru Šumadije, Pomoravlja i Braničeva nalazila se kneževina Morava. Ona je severoistočnu granicu Srbije odredila približno na isti pravac gde je nekada bila granica rimske Dalmacije - od planine Cera prema Rudniku. Dalje se granica spuštala na jug negde između sliva Zapadne i Južne Morave.

Doseljeni Sloveni, a među njima i pleme koje je nosilo ime Srbi, ovladalo je širim prostorom tadašnjeg Naisa, danas Niša. Oni su bili pagani i predstavljali su pogodno tle za misionarsku delatnost iz susednih hrišćanskih država, pre svega Vizantijskog carstva koje je u širenju vere i obnavljanju vlasti nad nekadašnjim rimskim teritorijama videlo svoj najvažniji zadatak i u ovom nekada carskom gradu Naisu, na raskrsnici važnih komunikacija na Balkanskom poluostrvu.

Došavši na ovaj prostor Sloveni su prinosili žrtve, što znači da su morali imati i žrtvenike, a da li su se oni razvili u hramove, nije jasno.

Ni o postojanju posebnog svešteničkog reda kod Srba u periodu njihove paganske religije se ne zna skoro ništa. Pretpostavlja se da su nastavak i praznovanje porodičnog praznika ,,slave” kod Srba u stvari izmenjeni oblici starog poštovanja predaka – kult predaka.

Prihvatanje hrišćanstva po dolasku na Balkansko poluostrvo

Sloveni na udaru više religija i vera

Iako su sa sobom doneli i prvobitna verovanja i drevne slovenske običaje iz prapostojbine, kojih su se pridržavali, doseljenica Niša su sve više trpeli uticaje ne samo hrišćanstva, nego i ostataka grčke i rimske religije, a takođe i vere starosedelaca Ilira i Tračana.

Suprotstavljanje Slovena hristijaniziranju

Napuštanje stare religije kod slovenskih plemena, odnosno Srba, i prihvatanje hrišćanstva, po njihovom dolaskom na Balkansko poluostrvo, bio je dug proces, jer su Sloveni došli u jednu već nekoliko vekova hristijaniziranu sredinu, u kojoj nisu mogli da razumeju latinske molitve i crkvene knjige.

Kako su Sloveni vizantijsku vlast doživljavali kao tuđinsku i sputavajuću, to je značajno usporavalo i neprestano ometala njihov prelazak u novu veru. U tom svetlu treba gledati na činjenicu zašto se viši stupanj u razvoju drevnih slovenskih kultova, koji se odlikuje pojavom hrama sa organizovanim sveštenstvom razvio kod Slovena sa znatnim zakašnjenjem, i to pre svega kao način duhovne borbe protiv hrišćanstva nošenog ekspanzijom na prostoru u kojem su živeli Sloveni.

Zbog te činjenice i izveštaji ondašnjih savremenika o religioznim predstavama Slovena nisu i ne mogu biti svi odreda iste valjanosti, budući da su najčešće bili tendenciozno obojeni religijskim pogledima hrišćanskih hroničara i misionara. Naime, sami hrišćanski misionari gotovo su se listom borili protiv paganstva.

Imajući ovo u vidu, raspoložive materijalne dokaze, sam proces prodiranja hrišćanstva među Srbe u Nišu se ne može pratiti u pojedinostima, jer nije moguće precizno utvrditi ni kako i kada je provedena crkvena organizacija u Nišu.

Pokrštavanje Slovena

Prvo (neuspešno) pokrštavanje Slovena

Pokušaj prodora Hrišćanstva među pripadnike Slovenskih plemena u današnjoj Srbiji, započeo je prvim pokušajem u 7. veku misionarske delatnosti, koji je prema rečima Konstantina Porfirogenita, započeo car Iraklije, u kasnoj antici, dovođenjem sveštenike iz Rima kako bi pokrstio Srbe i Hrvate. To predstavlja najraniji posvedočeni kontakt južnih Slovena sa hrišćanstvom.

Drugo (uspešno) pokrštavanje Slovena

U pokrštavanju Slovena važnu ulogu imali su Kirilo i Metodije i njegovi učenici

Međutim, u srpskim zemljama koje su posle propasti avarskog kaganata pripojene bugarskoj državi, Hrišćanstvo, kao nova istorijska komponenta, javilo se u Nišu, najverovatnije tek posle 864. godine, kada su osnovane i prve episkopije u Beogradu, Moravi, a možda i Nišu.

Kako stanje vere u Srba nije bilo zadovoljavajuće, u drugoj polovini 9. veka sledila je nova misionarska delatnost iz Vizantije. Naime tadašnji car Vasilije I (867 – 886) kada je shvatio da kod Slovena hrišćanstvo nije dovoljno prihvaćeno, ulagao je napore da se pokrste oni koje su zatekli nekrštene, pa se tako ovo drugo pokrštavanje povezuje sa pojavom prvih hrišćanskih imena. Na to ukazuje podatak da su najraniji poznati srpski kneževi Višeslav, Radoslav, Prisogoj i Vlastimir, kao i Vlastimirovi unuci dobili imena Stefan i Petar u drugoj polovini 9. veka, jer su bili rođeni izmeću 870. i 874. godine, kada je vršeno drugo pokrštavanje Slovena.

Završna faza procesa pokrštavanja Slovena u Srbiji pada u vreme vlade cara Vasilija I (867-886).

Postoje pretpostavke da su u pokrštavanju građana Niša učestvovala i sveta braća Kirilo i Metodije. Naime kada su krenuli da pokrštavaju Moravsku izvesno vreme braća su provela u Nišu. Takođe, se može sa sigurnošću tvrditi da je čitava teritorija današnje niške episkopije pokrštena u prvoj polovini 9. veka, kada su Petočislenici, prosvetitelji slovenski i učenci Svetih Kirila i Metodija, među kojima su pored Svetog Nauma, bili i svetitelji Kliment, Sava, Angelarije i Gorazd, koji su preko Niša bežali od Nemaca prema Ohridu. Naime nakon misije kod moravskih Slovena, pod pritiskom pape Stefana V i nemačkih velikaša i klirika, a nakon upokojenja svetih otaca Kirila i Metodija, krajem 9. veka Petočislenici su bili prinuđeni da napuste Moravsku. S njihovim odlaskom zamrlo je bogosluženje na slovenskom jeziku u Moravskoj, ali je oživelo na prostoru Balkana južno od Dunava, pa tako i u Nišu.

Posle više od dve stotine godina provedenih u novodoseljenim oblastnma, srpska plemena u Današljoj Srbiji su konačno krštena; na što je presudno uticalo, ne samo na Srba nego i svih Slovena, nastanak slovenskog pisma, azbuke. odnosno glagoljice i ćirilice, polovinom 9. veka. Hrišćanska vera i crkvena organizacija su zaživele uporedo sa stvaranjem i njihove prve države, tako da se može govoriti da je u Nišu u drugoj polovini 9. veka zaživela hrišćanska duhovnost i kultura u pravom smislu te reči.

Krajem 9. veka u srpskim zemljama se pominju prve eparhije. U Beogradu je 878. godine ppropovedao episkop Sergije, dok se u Braničevu nalazi episkop Agaton, takođe Sloven. Nešto kasnije, u 10. veku u pisanim dokumentima pominju se episkopi u gradovima koji su bili u okviru Srbije: Ston, Ras, Lipljan, Niš, Prizren, kao i u nekim drugim mestima koja su i pre doseljenja Slovena bila episkopska sedišta.

Reprodukcija freske (sa Hristovim monogramom) u Niškoj ranohrišćanskoj nekropoli, dobro znanoj zahvaljujući grobnici br. 3 sa figuralnim predstavama.

Niš u vreme formiranje slovenske države i prihvatanja hrišćanstva

Kada je vizantijski car Vasilije II Bugaroubica savladao Bugare 1018. godine i kada je razoreno Samuilovo carstvo nije prestala da postoji i ohridska arhiepiskopija. Svojim poveljama iz 1019. i 1020. godine, car Vasilije II potčinio je sve eparhije nekadašnjeg Samuilovog carstva arhiepiskopiji u Ohridu. Na desetom mestu nalazila se niška episkopija, koja je sada obuhvatala Niš, Remesijanu, Κομπλος grad koji do danas nije otkriven, stari rimski grad Hameum kod današnjeg Prokuplja, Toplički okrug, i Svrligos, današnji Svrljig do reke Timoka. Niška episkopija ovim poveljama dobila je pravo na 40 klirika i 40 parika.

Nakon velikog raskola 1054. godine na prostoru niške dijaceze vodile su se borbe za duhovnu vlast između Vizantije i rimskog pape. Do osnivanja samostalne srpske države, Niš i episkopija niška bili su u sastavu Vizantijskog carstva i ohridske arhiepiskopije. U Nišu je tada postojala Crkva svetog velikomučenika Prokopija. Kada su 1070. godine Ugari napali Niš, ugarski kralj Solomon odneo je jednu ruku svetog Prokopija u Sirmijum i položio u Crkvu svetog Dimitrija.

U drugoj polovini 12. veka, prestonica srpske države bila je Toplica. Niš je u to vreme bio pod upravom vizantijskog cara Manojla Komnina (1145-1180). Iskoristivši nepogodne političke prilike u Vizantiji nakon smrti cara Manojla Komnina 1180, Stefan Nemanja uz pomoć Ugara osvojio je, po rečima Stefana Prvovenčanog i „slavni grad Niš“. Već 1183. godine Niš je u sastavu nove srpske države.

Formiranjem države, kod Slovena bilo je povezano za postepeno izumiranje stare religije i prelaza na hrišćanstvo. Mnogi srednjovekovni srpski vladari su bili u vazalskom odnosu prema Vizantiji, što je podrazumevalo i prihvatanje hrišćanstva kao službene vere. Krajem 12. veka, pod Stefanom Nemanjom, dolazi do progona staroveraca, bogumila i svih drugih oblika hrišćanstva osim službenog vizantijskog, koje je kasnije među pokrštenim Slovenima odomaćeno kao pravoslavlje. Međutim, Srbi su se i nakon toga čvrsto držali svoje stare slovenske religije; poslednji paganski hram u Srbiji je uništio Car Dušan u 14. veku.

Zašto je do toga došlo objašnjava Vladimir Dvorniković, koji je govorio i o jednom veoma važnom fenomenu slovenske duhovnosti, tačnije o prijemčivosti našeg čoveka za religijsko. tom prilikom izneo je dva samo prividno dijametralno suprotna stanovišta. On kaže da nema religije koja bi

slovenskoj ćudi toliko odgovarala kao hrišćanstvo. Ni u jednog naroda, nije hrišćanstvo, kada je jednom bilo prihvaćeno, naišlo na tako jaku organičku, etnopsihičku dispoziciju kao kod većine Slovena... Zašto je to tako? Zato što je Sloven prvenstveno osećajan, neracionalizovan tip, a hrišćanstvo je eminentno religija osećanja. Ljubav postaje u njemu osnovni sintetski princip i put spasenja. Božanstvo i čovečanstvo postaju familijom; bog otac nebeski, a svi ljudi braća, deca njegova. Kao što vidimo reč je o familijarizovanju boga i ljudi, to je neka vrsta dečije odanosti i podložnosti ocu nebeskome koja do dna duše odgovara Slovenu. Bog je vrhovni autoritet ljudske zadruge i celog života u njoj.

Međutim bez obzira na prijemčivosti Slovena promena se odvijala

postepeno, i bila je u početku samo površinska i formalna, jer je pogađala samo vladajući gornji sloj, dok je narod i dalje živeo sa izvornim predstavama i dugo vremena ih se tvrdoglavo čvrsto držao i pod plaštom hrišćanske vere, delom, razume se, pod različitim metamorfozama narodnih običaja sve do danas. Već ta činjenica svedoči o tome, koliko su duboko ukorenjeni elementi duhovne kulture, koji su se razvili nesumnjivo za vreme slovenske etnogeneze, u toku diferenciranja, cepanja i zaposedanja zemlje (...). U komplikovanoj strukturi slovenskog paganizma ne odslikava se samo etnogenetski proces, već i jezički razvoj i posebno socijalna promena u slovenskom društvu.

I kada su Srbi konačno primili hrišćanstvo, oni su produžili da živi i dalje na isti način, samo je sada njihov život dobio hrišćansku interpretaciju, i vezivao se za pojedine ličnosti iz hrišćanskog okruženja. U novonastalim uslovima kultovi i tradicije, koji su nekada bili vezani za starinske (slovenske) bogove, preneseni su sada na druge natprirodne ličnosti, u prvom redu na današnje svece. Pa je tako u hrišćanskom folkloru Perun zamenjen Sv. Ilijom, koji prelazi preko neba u ognjenim kočijama. To je primoravalo sveštenika da iz prakse svojih parohijana iskorenjuje staru veru u vile, u Rod, Rođenice, u Peruna i Mokošu, kao i u Horsa.

Današnja crkva Sv. Pantelejmona u Nišu, nastale oko bogate gradske nekropole

U vreme velikog župana, Stefana Nemanje (1166 – 1196) i najpoznatijeg srpskog vladara 12 veka, oblast Niša je u sastavu srpske države. Niš je bio izuzetno važna tačka na putu kroz Moravsko - vardarsku dolinu kako za Srbiju, tako i za Vizantiju, koja je u Nišu imala važno uporište od doba Aleksija I Komnina (1081 - 1118), kada je vojno - upravnom reformom stvorena tema Niš s duksom na čelu. Kada je Nemanja preuzeo vrhovnu vlast u Srbiji, na vizantijskom prestolu se nalazio Manojlo I Komnin (1143 – 1189), koji je često boravio u Nišu. Zahvaljujući njemu, ruka palestinskog mučenika Sv. Prokopija, vraćena je u Niš i priključena moštima koje su počivale u crkvi Sv. Prokopija. U drugoj polovini 11. veka u Nišu je postojala episkopska crkva. Postojanje crkve je potvrđeno u jednom tekstu s početka 13. veka (1204(, kada se pominje kao katedralna crkva novoustanovljene Niške episkopije. Po svoj prilici, imala je važnu ulogu u obnovi vizantijske vlasti u doba Vasilija II /976-1025/, u čije vreme je moguće i obnovljena, ali nije zabeleženo kada je ova crkva građena.

Prilikom jednog od ratnih pohoda u oblasti Niša je došlo do susreta Manojla I Komnina i Stefana Nemanje

...bogoljubivi car Manojlo...približiv se niševskoj strani, želeći ga videti, posla po nj da dođe na viđenje...i zadiviv se mudrosti junoše odlikova ga carskim dostojanstvom.

Među crkvama i manastirima koje je gradio Stefan Nemalja je i crkva Sv. Pantelejmona u Nišu. U dobro utvrđenom gradu i vojnom uporištu, s velikim brojem građana, značajnom crkvenom središtu kakav je bio Niš, bila je dobro razvijena i lokalna proizvodnja koja je podsticala razvoj trgovine, kako to potvrđuju bogati arheološki nalazi. Među brojnim nalazima najveća zastupljenost onih sa hrišćanskim obeležjem, koji se uglavnom odnose na krstove kao simbole Hristovog

stradanja, ali i simbole pobede, potiče sa bogate gradske nekropole koja se razvila oko crkve Sv. Pantelejmona. Međutim, ništa manju pažnju ne zaslužuju i ostali predmeti ovog karaktera pronađeni prilikom arheoloških iskopavanja, ili kao slučajni nalazi sa teritorije grada, bližeg ili daljeg okruženja.

Niš u novoorganizovanoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi posle 1219.

Autokefalnost Srpske crkve dobijena je (1219) na način koji bi se za vizantijski svet mogao smatrati uobičajenim. Ali u Crkvi koja je već pokazivala znake samosvojnosti (natpisi na srpskom jeziku postaju vidljivo obeležje fresaka u crkvama još od izgradnje Studenice), dobijena samostalnost povezuje se sa samostalnošću države u simbiotičku simfoniju Crkve i Države. To će postati pravi zaštitni znak srpske samosvojnosti i posebnosti i to je u najvećoj meri bila tvorevina Svetog Save.

U vreme kada je Sava Nemanjić otpočeo sa formalnim organizovanjem Srpske pravoslavne crkve, posle 1219. godine, Niška eparhija je bila pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije. Za krajeve Niške episkopije pod srpskom vlašću, Sava Nemanjić je osnovao posebnu episkopiju sa sedištem u manastiru Sv. Nikola kod Kuršumlije, zadužbini njegovog oca Stefana Nemanje. Ubrzo posle toga su krajevi Niške eparhije vraćeni pod srpsku vlast i nadležnost Žičke, a kasnije i Pećke arhiepiskopije.

Pad Niša pod vlast Osmanlijskog carstva

Razvoj hriščanstva u Pomoravlju i Ponišavlju s gradovima Nišem, Užicem, rudarskim središtem Novim Brdom i Rudnikom i Kruševcem kao prestonicom, kao i sve Lazareve državotvorne napore zaustavile su Osmanlije koje su 1381. godine prodrli u Ponišavlje i Pomoravlje. Sa većim snagama sultan Murat I (1362 -1389) napao je Srbiju i 1427. godine, zauzeo Niš, koji je već sledeće 1428. bio do temelja porušen. Tada zajedno sa pećkom patrijaršijom prestala privremeno da postoji i niška eparhija.

Osmanlije su u osvojenom nišu kao i u drugim gradovima često pristupali uništenju zatečenih kultnih objekata ili njihovom pretvaranju u muslimanske bogomolje. To potvrćuju podaci iz dnevnika arheoloških iskopavanja 1962, 1963 i 1971. godine, unutar Niške tvrđave na prostoru Arsenala, središnjeg platoa i Džamije, u kojima se navodi otkriće hriščanskih artefakta, što indirektno upućuju i na rušenje hrišćanski objekat koji su mogli postojati pre nego što su ih Osmanlije porušile i na tom mestu podignuta turske bogomolje. Sličan slučaj je i sa crkvom Sv. Nikole u Nišu koja je nekoliko puta pretvarana u džamiju.

Sa osmanskim osvajanjima,za pravoslavnu crkvu i narod u Nišu, nastala su teška vremena, jer je neprestano trebalo pružati otpor i čuvati svoju religiju i kulturu i time sačuvali i svoj nacionalni identitet.