Amazon
| Amazon | |
|---|---|
.jpg) Zalazak sunca nad rekom Amazon u blizini Leticija, Kolumbija | |
 Basen reke Amazon | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 6.448[1] km |
| Basen | 7.050.000 km2 |
| Pr. protok | 209 000[2] m3⁄s |
| Plovnost | 1500 km (za velike okeanske brodove) 3600 km (za manje okeanske brodove do 9000 tona i gazom do 5,5 m) |
| Vodotok | |
| Izvor | Andi, planina Nevado Mizmi |
| V. izvora | 5.170 m |
| Ušće | Atlantski okean |
| Koor. ušća | 2°09'47.2"S 55°07'35.9"W |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e |  Peru Kolumbija Brazil |
| Naselja | Ikitos, Manaus, Santarem, Belem, Makapa |
| Pritoke | Maranjon, Žapura, Rio Negro, Ukajali, Purus, Madeira, Šingu, Tokatins |
| Reka na Vikimedijinoj ostavi | |
Amazon (šp. Río Amazonas, port. Rio Amazonas) je reka u Južnoj Americi.[3] Sa prosečnim godišnjim protokom od 209.000 m³/s[4] to je vodom najbogatija reka na svetu. U stvari, njen protok je jednak zbiru protoka 6 narednih vodom najbogatijih reka.
Dužina reke Amazon je 6.448 km.[1] U svetu, duža je jedino reka Nil.[3] Jedna brazilska ekspedicija iz 2007. utvrdila je novo izvorište Amazona, tvrdeći da je ovo ipak najduža svetska reka.[5][6]
Sliv reke Amazon pokriva 6.950.000 km², što je 40% Južne Amerike (drugi najveći sliv je sliv reke Kongo sa 3,8 miliona km²). Basen Amazona se prostire na geografskim širinama između 5° sever i 20° jug. Reka izvire u Andima i uliva se u Atlantski okean u nivou ekvatora.[3] Izvor Amazona je u Peruu, a reka zatim prelazi u Brazil na tromeđi sa Kolumbijom kojoj pripada deo leve obale. Odatle reka teče 3.615 km kroz Brazil do svog ušća. Njen hidrografski basen obuhvata više od 1000 vodotokova. Reka Amazon nosi 18% sve slatke vode koja se uliva u svetske okeane.
Reka je plovna do grada Ikitos, 3700 km od okeana, dok mala plovila mogu da plove još 780 km do Ačuala.
Gornji tok reke Apurimak na Nevado Mismiju se smatrao tokom perioda od skoro jednog veka najudaljenijim izvorom Amazona, sve dok jedna studija iz 2014. godine nije utvrdila da taj status u stvari pripada pritoci Kordilera Rumi Kruz u gornjem toku reke Mantaro u Peruu.[7] Mantaro i Apurímak se spajaju, i sa drugim pritokama formiraju reku Ukajali, koja se zatim spaja sa rekom Maranjon u blizini Ikitosa u Peruu, čime se formira tok koji se u zemljama izuzev Brazila smatra glavnim tokom Amazona. Brazilci nazivaju ovu sekciju rekom Solimoes iznad njenog ušća sa rekom Rio Negro[8] čime se formira tok koji Brazilci nazivaju Amazon kod Sretišta voda (port. Encontro das Águas) kod Manausa, najvećeg grada duž toka reke.
Prosečni protok je oko 209.000 m3/s (7.400.000 cu ft/s; 209.000.000 L/s; 55.000.000 USgal/s)—otprilike 6.591 km3/s (1.581 cu mi/s), što je više od kombinacije sledećih sedam najvećih nezavisnih reka — Amazon predstavlja 20% globalnog rečnog ispusta u okean.[9] Amazonski basin je najveći sliv na svetu, čija površina je otprilike 7.050.000 km². Deo rečnog sliva u samom Brazilu je veći od bilo kojeg drugog rečnog sliva. Amazon ulazi u Brazil sa samo jednom petinom protoka koji na kraju ispušta u Atlantski okean, mada već u toj tački ima veći protok od bilo koje druge reke.[10][11]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prekolumbijska era[uredi | uredi izvor]
Tokom perioda koji mnogi arheolozi nazivaju formativna faza, amazonska društva su bila duboko uključena u pojavu Južno Američkog planinskog poljoprivrednog sistema. Trgovina sa Andskim civilizacijama u terenima gornjeg toka u Andima je formirala jedan od esencijalnih doprinosilaca društvenog i religioznog razvoja civilizacija na većim nadmorskim visinama, kao što su Čibča i Inke. Rana ljudska naselja su tipično bila bazirana na niskim brdima i nasipima.
Pet tipova arheoloških nalazišta je zapaženo u Amazonskoj regiji: otpad školjki i veštački nasipi, veštačke zemljane platforme za celokupna sela, zemljani nasipi i grebeni za kultivaciju, bedemi i kanali, i figurativne humke, geometrijske i biomorfne.[12]
Otpad školjki predstavlja najraniju evidenciju naseobina; One predstavljaju gomile ljudskog otpada i uglavnom datiraju iz perioda pre između 7500 i 4000 godina. Ova nalazišta se vezuju za kulture keramičkog doba; prekeramičke humke školjki do sada nisu dokumentovane. Veštačke zemljane platforme za celokupna sela su drugi tip nasipa. One su najbolje predstavljene u kulturi Maražoara. Figurativne humke su najkasniji tipovi naselja.
Postoje izobilni dokazi da su područja koja okružuju reku Amazon bila dom složenih i velikih autohtonih društava, uglavnom plemenskih saveza koji su razvili velike varoši i gradove. Arheolozi procenjuju da je do trenutka kada je španski konkistador De Orelana putovao preko Amazona 1541. godine, oko 3 miliona urođeničkih ljudi živelo je oko reke.[13] Postoje prekolumbijska naselja koja su formirale visoko razvijene civilizacije. Na primer, postoje indikacije da je pekolumbijsko urođeničko stanovništvo na ostrvu Maražo razvilo socijalnu stratifikaciju i podržavalo stanovništvo od 100.000 ljudi. U cilju postizanja ovakvog nivoa razvoja, domorodački stanovnici amazonske kišne šume promenili su ekologiju šume i to kroz selektivnu kultivaciju i upotrebu vatre. Naučnici tvrde da su autohtoni ljudi, putem višestrukih spaljivanja šumskih područja, prouzrokovali da zemlja postane bogatija hranjivim sastojcima. Ovo je stvorilo tamne površine zemljišta poznate kao „terra preta de índio“ („indijska tamna zemlja“).[14] Zahvaljujući ovom pristupu urođenička društva su mogla učine zemlju plodnom i povoljnom za poljoprivredu na velikim skalama kojom su se mogla podržavati velike populacije i kompleksne društvene strukture. Dalja istraživanja su dovela do formiranja hipoteza po kojima je ova praksa započeta pre oko 11.000 godina. Neki izvori navode da njen uticaj na šumsku ekologiju i regionalnu klimu može da objasni inače neobjašnjive pojase nižih padavina širom Amazonskog basina.[14]
Mnoga domorodačka plemena su uzimala učešća u stalnim ratovima. Džejms Stuart Stjuart Olson je napisao: „[Širenje Mundurukua je dovelo do dislokacije i raseljavanja narod Kavaksiba, deleći pleme u manje grupe ... [Munduruku] su prvobitno privukli pažnju Evropljana 1770. godine, kada su započeli seriju sveobuhvatnih napada na brazilska naselja duž reke Amazon.“[15]
Tok reke[uredi | uredi izvor]
Amazon teče kroz Peru, Brazil i delimično kao pogranična reka kroz Kolumbiju.[3]Izvori Amazona nalaze se na Andima, odakle reka teče u zapadnom pravcu. Amazon ima nekoliko izvornih reka, i od zavisnosti od toga koja se uzme za glavnu dobijaju se različite dužine. Najčešće se za izvornu reku uzima Ukajali, ređe Maranjon (Maraňón). Po peruanskim podacima Amazon je najduža reka na svetu. Zajedno sa rekom Ukajali i Apurimak njena dužina iznosi skoro 7100 km, ali najduža reka je zapravo Nil dužine 6.853 km, dok dužina Amazona sa Maranjonom iznosi oko 6.400 km.
U srednjem toku, od ušća Javari do ušća Rio Negro, Amazon nosi ime Solimôes. U tom delu širina reke dolazi i do 20 km, dok u donjem toku dolazi i do 100 km. Njegovo ušće u Atlantski okeanima oblik ogromne delte sa brojnim rukavcima razdvojenim jedni od drugih. Najveći od njih imaju osobine estuara, počinjući čak i 350 km od okeana.
Maksimalan protok na ušću iznosi 300 hiljada m³/s (srednji godišnji protok iznosi oko 120 hiljada m³/s). Ove ogromne mase slatke vode uzrokuju pojavu da je voda i 400 km od ušća i dalje slatka.
Reku Amazon otkrio je i prešao španski istraživač i konkistador Fransisko de Oreljana 1541. i 1542. godine.
Pritoke[uredi | uredi izvor]
Glavne pritoke Amazona sa desne strane su:
Glavne pritoke Amazona sa leve strane su:
Ušće Amazona[uredi | uredi izvor]
Zbog specifične geografije ne postoji saglasnost oko toga gde je ušće Amazona, ni koliko je široko. Neki smatraju da je reka Para južni rukavac Amazona, dok ga drugi smatraju nezavisnim delom reke Tokantins. Estuar reke Para je širok 60 km. Para i Amazon su spojene nizom rečnih kanala (u Brazilu ih zovu „furos“) blizu grada Breves. Između njih leži ostrvo Maražo, veliko skoro kao Holandija.
Ako se u ušće Amazona uračunaju reka Para i ostrvo Maražo, njegov estuar je širok 325 km,[16] što je više od ukupne dužine reke Temza u Engleskoj. Ako se izostavi reka Para, širina ušća Amazona je 180 km. Samo glavni kanal reke je širok 15 km.
Snažni tok reke i plima Atlantskog okeana stvaraju fenomen poznat kao povratni plimski talas (port. pororoca). Taj talas putuje uzvodno i pojavljuje se na Amazonu i susednim rekama nekoliko puta godišnje. Plimski talas na Amazonu je sa 1,5—4 m visine i brzinom do 25 km na sat jedan od najviših i najbržih na svetu. Plimski talas počine grmljavinom koja se pojačava. Javlja se na mestima gde dubina reke ne prelazi 7 m.
Protok[uredi | uredi izvor]
Srednji mesečni protok Amazona (u m³/s) meren u hidro-mernoj stanici Obidos
srednja vrednost za 69 godina (176.000 m³/s godišnje)
Srednji mesečni protok Amazona (u m³/s) meren na ušću (209 000 m³/s godišnje)
Plovnost[uredi | uredi izvor]
Amazon je plovna reka na dužini od 4.300 km i glavni put komunikacije u tom delu sveta.
Biljni i životinjski svet[uredi | uredi izvor]
Više od trećine svih biljnih i životinjskih vrsta živi u basenu amazonskih tropskih šuma,[17] područja koje se prostire na više od 5.400.000 km².
U oblasti Amazona nailazimo na obilje ribe i ribljih vrsta. Do sada je identifikovano preko 2100 vrsta[18]. Obilje ribe ima odraza u lokalnoj kuhinji. Jedna od najpoznatijih vrsta je Arapaima gigas, u Brazilu poznata kao „piraruku“, južnoamerička tropska slatkovodna riba. Ona je jedna od najvećih slatkovodnih riba sveta, maksimalne dužine 4,5 m i težine do 200 kilograma.[19] Veoma su prisutne pirane, ribe mesojedi, koje se organizuju u velika jata koja napadaju veže životinje, stoku, pa i ljude. Eksperti tvrde da je njihova reputacija agresivnih predatora neopravdana. Od 30 do 60 vrsta pirana, samo je za nekoliko vrsta poznato da napadaju čoveka. Bik ajkula je primećena kod Ikitosa, 4000 km uzvodno od okeana. U Amazonu žive još stotine vrsta vodozemaca, rakova i kornjača.
Neke od najugroženijih životinjskih vrsta su sisar i biljojed Amazonski lamantin (Trichechus inunguis) i Amazonski delfin (Inia geoffrensis), najveća vrsta rečnog delfina koja dostiže dužinu od 2,6 m.
Zelena anakonda takođe obitava u mutnim vodama Amazona. To je jedna od najvećih vrsta zmija. Ona uglavnom provodi vreme ispod vode, dok su joj samo nozdrve iznad površine.
Plutajuća ostrva u Amazonu formiraju se od vodenog bilja i trava. Njih promena vodostaja otkida od prepletenog korenja, a zatim se od više njih formiraju ostrva. Ona mogu da budu duga stotinjak metara i da formiraju sopstveni biotop.
Amazon ima staništa različitog kvaliteta vode koja utiču na živi svet u njemu. Vode Amazona se obično dele na tri tipa: crne vode (agua preta), bele vode (agua blanca) i bistre vode (agua clara).
Vode Amazona svake godine plave 65.000 km² obala duže od 6 meseci. Na poplavljenim površinama raste bujna vegetacija. Kopnene i vodene životinje su se savršeno adaptirale na ove uslove. Morfologija nekih kopnenih sisara se prilagodila okolnostima: mravojedi, oposumi, bodljikava prasad i kinkažu su stekli sposobnost da dohvataju predmete repovima. Neke vodene životinje se hrane kopnenom hranom, pa su neke ribe razvile kutnjake da bi mogle da se hrane voćem. Kod drugih vrsta želudac je povećao kapacitet za skladištenje masti. Vidljivost u mutnoj vodi punoj sedimenata je mala, tako da su neke životinje više razvile čulo dodira. Na ovaj način se životinjski svet Amazona toliko prilagodio životu u muljevitim močvarama da je dostigao impresivne dimenzije. Tu žive najveće kornjače, vidre, glodari, zmije i orlovi na svetu.
Amazonski živi svet je ugrožen rudarstvom i poljoprivredom.[3]U poslednjih 10 godina tragači za zlatom su prosuli preko 2000 tona žive u reku. Glavni razlog za krčenje amazonskih šuma je proizvodnja mesa. Oko 70% iskrčenog zemljišta pretvoreno je u pašnjake, dok se ostatak koristi za uzgoj stočne hrane.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
U regionu Amazona živi oko milion pripadnika domorodačkih zajednica. Ovim zajednicama u Brazilu pripada preko milion kvadratnih kilometara, što je oko 20% površina. Na tom području živi oko 150 domorodačkih naroda. Njihovo vlasništvo nad zemljom predmet je oštrih sporova sa tragačima za zlatom i kompanijama za eksploataciju drveta. Neki od stanovnika žive u jednostavnim kolibama na stubovima iznad vode. Oni žive od ribolova, proizvodnje kaučuka, sitnog stočarstva i prodaje voća i oraha.
Važniji gradovi koji leže na Amazonu su:
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b „Amazon River”. Encyclopædia Britannica.
- ^ Seyler, Patrick; Laurence Maurice-Bourgoin; Guyot, Jean Loup. „Hydrological Control on the Temporal Variability of Trace Element Concentration in the Amazon River and its Main Tributaries”. Geological Survey of Brazil (CPRM). Pristupljeno 24. 7. 2010.
- ^ a b v g d Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 39. ISBN 86-331-2075-5.
- ^ Molinier et al. http://horizon.documentation.ird.fr/exl-doc/pleins_textes/pleins_textes_6/colloques2/42687.pdf
- ^ nationalgeographic.com
- ^ „earthobservatory.nasa.gov”. Arhivirano iz originala 09. 08. 2007. g. Pristupljeno 27. 02. 2011.
- ^ Contos, James; Tripcevich, Nicholas (2014). „Correct placement of the most distant source of the Amazon River in the Mantaro River drainage”. Area. 46 (1): 27—39. doi:10.1111/area.12069.
- ^ Penn 2001, str. 8
- ^ Moura, Rodrigo L.; Amado-Filho, Gilberto M.; Moraes, Fernando C.; Brasileiro, Poliana S.; Salomon, Paulo S.; et al. (1. 4. 2016). „An extensive reef system at the Amazon River mouth”. Science Advances (na jeziku: engleski). American Association for the Advancement of Science. 2 (4): e1501252. ISSN 2375-2548. doi:10.1126/sciadv.1501252. Pristupljeno 23. 4. 2016.
- ^ Tom Sterling: Der Amazonas. Time-Life Bücher 1979, 7th German Printing, p. 19.
- ^ Smith 2003, str. 1–2
- ^ Roosevelt 1996, str. 429–31.
- ^ Wohl 2011, str. 24–25
- ^ a b Wohl 2011, str. 25
- ^ Olson 1991, str. 57–248
- ^ Guo 2006, str. 44
- ^ „Amazon rainforest fact sheet”. Web.worldbank.org. 15. 12. 2005. Arhivirano iz originala 03. 05. 2014. g. Pristupljeno 13. 2. 2011.
- ^ Albert, J. S.; Reis, R. E., ur. (2011). Historical Biogeography of Neotropical Freshwater Fishes. Berkeley: University of California Press.
- ^ Megafishes Project to Size Up Real "Loch Ness Monsters". National Geographic.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Olson, James Stuart (1991). The Indians of Central and South America: an ethnohistorical dictionary. Greenwood Publishing Group. str. 57—248. ISBN 978-0-313-26387-3.
- Roosevelt, Anna (1996). Silberman, Neil Asher, ur. The Oxford Companion to Archaeology (2nd izd.). Oxford University Press. str. 429—31. ISBN 978-0-19-973578-5.
- Smith, Nigel J.H. (2003). Amazon Sweet Sea: Land, Life, and Water at the River's Mouth. University of Texas Press. str. 1—2. ISBN 978-0-292-77770-5.
- Penn, James R. (2001). Rivers of the World. ABC-CLIO. str. 8. ISBN 978-1-57607-042-0.
- Guo, Rongxing (2006). Territorial Disputes and Resource Management: A Global Handbook. Nova. str. 44. ISBN 978-1-60021-445-5.
- Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Church, George Earl (1911). „Amazon”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 1 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 783—90.
- Wohl, Ellen (2011). The Amazon: Rivers of Blushing Dolphins. A World of Rivers. The University of Chicago Press.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Information on the Amazon from Extreme Science
- A photographic journey up the Amazon River from its mouth to its source
- Amazon Alive: Light & Shadow documentary film about the Amazon river
- Amazon River Ecosystem
- Research on the influence of the Amazon River on the Atlantic Ocean at the University of Southern California Архивирано на сајту Wayback Machine (9. новембар 2019)
- Amazon na sajtu OpenStreetMap
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
