Arhitektura antičke Grčke

Zapadna fasada Partenona

Južna fasada Partenona. U prednjem planu slike vide se rekonstruisani mermerni crepovi koji se nalaze na drvenim nosačima

Delimična rekonstrukcija Pergamskog oltara u muzeju Pergamona

Rekonstruisana stoja agore u Ateni

Propilon iz Pergamona

Pogled na raster grada u Olintu

Arhitektura antičke Grčke je izrasla iz starijih kultura (maloazijske i mikenske) i razvijala se od 7. do 5. veka p. n. e. ka velikom savršenstvu iz privrednih i socijalnog, kao i kulturnih predduslova i izrasla iznad svoje upotrebne osnove kao stvarna umetnost koja je uticala na opšta stremljenja u svetskom razvoju umetnosti.

Karakteristike

Arhitektura koja je nastajala u ranom periodu u vreme Mikenske Grčke (1200. godine p. n. e.) sve do 7. veka p. n. e. kada se gradski život razvio da bi javna zgrada mogla biti podignuta. Većina tih arhaiskih građevina bila je od drveta ili blata ili gline ništa se nije očuvalo i većina naših informacija se sastoji od očuvanih objekata u antičkoj arhitekturi jer su Rimljani kopirali antičke uzore i od pisanih izvora kao Vitruvijevih iz 1. veka. Arhitektura, kao i slika i skulptura nije bila priznavana za umetnost i arhitekta se smatrao za zanatliju i njihova imena nisu poznata pred 5. vekom p. n. e. Poznati arhitekta koji je projektovao Partenon bio je zapostavljen iako bismo ga danas smatrali genijem. Standardne forme grčkih javnih zgrada su poznati iz očuvanih oblika kao što je Partenon i iz rimskih izvora koji su delom kopirali grčku arhitekturu kakav je Panteon u Rimu. Zgrada je bila jedan pravougaonik ili kvadrat koji je rađen u krečnjaku kojeg je u Grčkoj u izobilju dok je gradnja od mermera zavisila od uvoza sa ostrva kao Paros i upotrebljavan je uglavnom za vajarsku dekoraciji hramova.

Hram je postao glavni nosilac stilskog procesa. Hram je građevina podignuta u čast nekog božanstva odnosno za kultne svrhe posvećene tom božanstvu za obično stvarne ili kultne žrtve. Grčki hram nije služio kao sastajalište za vernike i više je postao skulptura

nego stvarna arhitektura koja je primerena čoveku za razliku od umetnosti u rimskoj i hrišćanskoj arhitekturi u čijim se hramovima sastaju vernici.

Hram predstavlja jedan od najznačajnijih zadataka oblikovanja čitavog razdoblja grčke arhitekture i umetnosti uopšte. Unutar hrama su se nalazili skulpture i votivni pokloni. Temelji su se pravili od kamena a sama zgrada je od nepečene opeke i drva i obložena slikama dekorisanim pločama iz pečene gline. U početku se upotrebljavao drveni građevinski materijal a kasnije kamen u prvom redu krečnjak jer je a i mermer koji je dopreman i bilo je teško dopremiti velike komade mermera brodovima. Hram ima naos — svetilište i pronaos — pretprostor ponekad i opsidonom. Ima nekoliko vrsta hramova koje razlikujemo u grčkoj arhitekturi. U 9. veku nastaje „templum in anis“ koji je imao naos i u pročelju dva stupa koja su stvarala pretprostor, iz toga oblika se razvija prostil koji ima predvorje sa redom stubova na pročelju zgrade i amfiprostil koji ima ovakve stupove na oba dve kraće strane hrama. Od 8. veka razvija se tip hrama peripter ili monopteros koji ima stubove na sve četiri strane pravougaone osnove hrama i dipter ili dipteros koji ima dva reda stubova okolo cele zgrade.

Grčki arhitekti su stvorili oblike koji neki naznačavaju da su noseći i potporni dok su drugi poduprti i nošeni i na ovaj način nastaje jedna neobično nežna konstrukcija toga sastava.

Njena osnova je bila u kolonadi od stupova sa arhitravnim gredama i bremenima koji su nošeni stupovima. Celina je sastavljena iz elemenata kojima se ništa ne može oduzeti niti dodati a da se ta celina ne naruši. Ovaj princip traje kao u dorskom redu tako i u jonskom redu koji predstavljaju dva stila u razvoju grčke arhitekture. To je stil „potpore i bremena“ koji upotrebljava plafon od greda jer Grci nisu poznavali konstrukciju svodova. Posle klasičnog doba u 5. veku p. n. e. je nastalo stilsko popuštanje i doba helenizma kada u velikoj imperiji osnovanoj od strane Aleksandar Makedonskog Grčka postaje samo mala iako kulturno naprednija sredina čiji je deo ove imperije uticaj na evropsku arhitekturu bio divovski i on se direktno ili indirektno javlja sve do novijih vremena u hrišćanskoj umetnosti antike, renesansi, klasicizmu i istorizmu.

Dorski stil

Dorski red preovlađuje u kontinentalnoj Grčkoj, Velikoj Grčkoj i na Siciliji. On je karakterisan stubom u ovoj arhitekturi sa odgovarajućim kapitelom. On je oslonjen na stilobad, diže se čvrst i snažan i uži je pri vrhu nego u osnovi sa čistim žlebovima- kanelurama kojim je izbrazdan. Završava se kapitelom koji se sastoji od ehinusa- u vidu nekog lastučića i abakusa na kojem leže pravougaone arhitravne grede čiji sastavi se nalaze u osnovi stupova. Iznad arhitrava je friz na kojem se nalaze ukrasi od triglifa i metopa koji se smenjuju i iznad njih se nalazi venac. Zabat je ukračen timpanonom- trouglastim elementom koji je ispunjen skulpturalnim prikazima. Šest najpoznatijih dorskih hramova su u Selinuntu, Posejdonov hram, u Paestrumu Dimitrov hram u Paestrumu, ruševine hrama u Agrigendu, Zeusov Hram u Olimpiji, Tezejon u Ateni, Partenon na atinskoj akropolji i Apolonov hram u Figaliji.

Jonski stil

Jonski red preovladava u Joniji u istočnom delu Egejskog mora i donekle je redak na zapadu Grčke. Stub jonskog reda leži na ukrašenoj okrugloj stopi, vitkiji je od dorskog stupa i ima 24 kanelure, nosi kapitel koji ima fasciju sa simetričnim volutama i ehinus jajastu kimu. Stupovi nose arhitravne grede i friz ukračen triglifima i metopama. Najpoznatiji su Filipejon u Olimpiji, Hram Atene Nike, Erehtejon na atinskom akropolju i Artemezijon u Efesu.

Korintski stil

Korintski red na Panteonu u Rimu.

Korintski red je u stvari jedna varijanta jonskog reda i baza mu je kao u jonskog stuba a kapitel je sastavljen od stilizovanog lišća biljke akantusa i voluta na svakom uglu kapitela. Najpoznatiji su Olimpejon u Ateni, hram Lambrandi u Maloj Aziji i hramovi kružnog oblika u Delfima i Epidaurusu.

U rimskoj arhitekturi ovakav stub je kombinovan sa jonskim stupom i takova kombinacija ovih stilova se naziva kompozitni kapitel.

Grčka pozorišta

U arhitekturi koja se intenzivno razvija na celom grčkom području u 4. veku p. n. e. pojavili su se novi oblici od kojih je najznačajnije pozorište. Njegov oblik je određen postepenim razvojem dramske umetnosti. U početku su se pozorišta gradili od drva a kasnije i od kamena. Koristio se pad uzvišenja da bi se na njemu postavili redovi za gledaoce a na proplanku se formira u polukružnom ili kružnom obliku orhestra koja je odvojena od scene koja se nalazi iza nje. Najznačajnija pozorišta u grčkoj arhitekturi su Dionisovo pozorište u Ateni na obroncima akropolja, pozorište u Delfima, zatim i Epidaurusu i Sirakuzi.

Atinski akropolj

Akropolj je utvrđeno naselje na uzvišici, a i najpoznatiji atinski akropolj. Njegovi zidovi potiču još iz mikenskog doba. Posle ratova sa Persijom tu su podignuti Partenon i Erehtejon od kojih prvi predstavlja najveći doprinos iz ostvarenja arhitekture hramova. Na akropolju se nalazi monumentalni ulaz Propileji, Kao i Odeon u kome su se održavale muzičke priredbe. Odeon je iz polovine 2. veka p. n. e. i podigao ga je Herodes Antikus kao i Dionisovo pozorište, Stoa- zgrada sa jednim dugim nizom uz koji se nalazi red stubova i drugi manje značajni objekti.

Literatura

1. H,W. Janson, Istorija umetnosti, Beograd 1962.
2. Đina Piskel, Opšta istorija umetnosti, Beograd 1972.
3. Dejiny umenia, Michael V, Altpatov, Martin 1976.
4. Enciklopedija likovnih umjetnosti, L.Z. FNRJ, Zagreb 1969.
5. Mala prosvetina enciklopedija, Beograd, 1959.
6. Svet umenia, IKAR, Bratislava 2002.
7. Spozname umenie R. Dickensova a M. Griffildova, B. Bystrica 2004.
8. Dejiny umenia, Mladé letá Bratislava 2001.
9. Svetové dejiny umenia, B.F. Groslier, Larusse, Praha 1996.

Vidi još

• Rimska arhitektura
• Istorija arhitekture

Spoljašnje veze

• Statья o Arhitekture Drevneй Grecii