Espadrile

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Osnovni modeli savremenih espadrila ne razlikuju se mnogo od tradicionalnih

Espadrile ili špagerice su vrsta lagane letnje obuće, čiji je gornji deo obično od platna a đon od kanapa.[1] U pisanim izvorima ova obuća (katalonski jez. espardenya) prvi put se pominje 1322. godine,[2] ali se veruje da su daleko starije. Tradicionalno su bile obuća najsiromašnijih slojeva stanovništva, zatim letnja ženska obuća na Mediteranu, sve do 70-ih godina[3] kada ih je modni kreator Iv Sen Loran izneo na modnu scenu kao letnju obuću, kako mušku tako i žensku.[4]

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Esparto trava - vrsta Stipa tenacissima

Izraz espadrile potiče od katalonske reči espardenja (espardenya), koja aludira na esparto travu koja se koristi za izradu đonova ove tradicionalne obuće. Esparto trava je zajednički naziv za biljne vrste iz porodice trava (lat. Poaceae) - Stipa tenacissima i Lygeum spartum, koje od prirode rastu u severnoj Africi, južnoj Španiji, na Siciliji i Sardiniji.[5] Od njihovih listova izrađuju se tekstilna vlakna koja se vekovima koriste za izradu kanapa, obuće, korpi, prostirki i drugih trajnih predmeta, a takođe i u proizvodnji papira.[6] Esparto vlakna izuzetno su čvrsta i fleksibilna i zato pogodna za izradu đonova ove lagane i praktične obuće.[3]

Domaći naziv špagerice aludira na đon izrađen od špage (sinonim za kanap).[7]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Espadrenja, nekada obuća zemljoradnika u Pirinejima
Espadrile kao deo nošnje u tradicionalnom sardana plesu

Obuća izrađena od kanapa poznata je hiljadama godina. Različita su mišljenja oko toga gde je nastala. Neki izvori tvrde da potiču iz Španije ili Francuske, dok su prema drugima postojale još u Starom Egiptu. U pisanim izvorima prvi put se pominju 1322. godine,[2] ali je poznato da su bile deo uniforme koju je tokom 13. veka nosila pešadija kralja Aragona na francusko-španskoj granici.

Espadrile, kao obuća za čiju se izradu koristi kanap, nastale su u Pirinejima. Predstavljale su savršenu obuću za tamošnju toplu klimu i aktivan način života stanovnika.[8] Izobilje materijala za izradu učinilo ih je obućom dostupnom za sve slojeve stanovništva. Mogli su ih priuštiti čak i oni najsiromašniji, a svako je posedovao bar dva para – jedne crne za rad i jedne bele, rezervisane za nedelju i svečanosti. Upravo zbog toga na njih se gledalo kao na radničku obuću, a do 19. veka ostale su glavna radna obuća poljoprivrednika.[4] U početku su ih nosili muškarci i žene u poljoprivrednim zajednicama koje su tu živele. Napravljene su kao jednostavna i funkcionalna obuća, jeftina za izradu i laka za nošenje - kanap i platno bili su daleko jeftiniji materijali od kože. Kasnije su postale tradicionalna obuća sveštenika i rudara, a tradicija se sačuvala do danas zahvaljujući plesačima u tradicionalnom katalonskom plesu sardana.

Proizvodile su se u pirenejskom delu Baskije (severna Španija) i u Kataloniji, a najviše u gradu Mulen-Rišar (franc. Mauléon-Licharre) koji se nalazi u Atlantskim Pirinejima na jugozapadu Francuske, odakle su se prenele širom Evrope. Tokom 15. veka španski kolonizatori su doneli espadrile u Ameriku. Ova jeftina obuća, pogodna za nošenje u toploj klimi, postala je popularna naročito u Južnoj Americi i to među siromašnijim slojevima stanovništva. Do 1850. u Buenos Ajresu je bilo više od 50 porodica koje su se bavile ručnom izradom espadrila kao osnovnim izvorom prihoda.

U prvoj polovini 20. veka espadrile postaju popularne među umetničkom elitom. U Marseju 30-ih godina poznata francuska spisateljica i filozofkinja Simon de Bovoar išla je na svoje šetnje u potrazi za inspiracijom obučena u „staru haljinu i espadrile“. Otprilike u isto vreme, Koko Šanel je šetala Francuskom rivijerom u espadrilama inspirisanim mornarskim stilom, dok je u Španiji nadrealista Salvador Dali sam pravio svoje, a koje su bile deo njegovog prepoznatljivog izgleda.[9]

Do 40-ih godina 20. veka već su se pojavile na nekoliko naslovnica „Voga” i trend je stigao do Holivuda. Za to su bile zaslužne vodeće filmske dive, koje su ih često nosile pred kamerama. Poznato je da je Rita Hejvort u filmu „Dama iz Šangaja“ iz 1947. godine nosila beli par espadrila, dok je Lorin Bekol nosila jedne u filmu Džona Hjustona „Kej Largo“ iz 1948. Posle toga svako je želeo jedan par za sebe.[10]

Espadrile sa visokom potpeticom na modnu scenu uveo je Iv Sen Loran

Na modnu scenu espadrile su stupile početkom 70-ih godina, a uveo ih je modni kreator Iv Sen Loran. Predstavio je i ženske i muške modele, a za žene je 1976. godine kreirao one sa visokom potpeticom.[10] Kreirao ih je u saradnji sa čuvenim katalonskim proizvođačima espadrila, porodicom Kastanjer šp. Castañer koju je upoznao na sajmu u Parizu 1970. Kastanjer je fabrika katalonskih espadrila u porodičnom vlasništvu, osnovana 1927. godine, koja je bila zadužena za snabdevanje obućom republikanskih vojnika tokom Španskog građanskog rata. Kasnije su kreirali luksuzne espadrile za mnoge modne kreatore.[9]

Zbog svoje izdržljive potpetice i boemskog izgleda dobro su se uklopile u modne trendove tog vremena. Espadrile sa visokom potpeticom i dalje su popularne letnje cipele, ukrašene i stilizovane na različite načine. Popularnost im je porasla i među muškarcima, posebno u Sjedinjenim Američkim Državama, kada ih je 80-ih godina glumac Don Džonson nosio u tada popularnoj TV seriji „Poroci Majamija”.[11] Ipak, originalna platnena espadrila je izdržala test vremena i ostala popularna i praktična obuća sve do danas. U odnosu na originalnu espardenju malo toga se promenilo.[3]

Espadrile kao simbol nacionalnog identiteta i slobodarskog duha[uredi | uredi izvor]

Tradicionalne espadrile danas, kao deo nacionalnog identiteta

Više nego siromašne slojeve društva, espadrile su definisale čitave regione i zauvek će biti vezane za Baskiju i Kataloniju. Pojam regiona u Evropi se politizovao početkom 19. veka. Kako su nacionalne države počele da se oblikuju, tako su društvene i političke elite počele da potiskuju nacionalističke ideale, obično zbog sopstvenih interesa i ubrzo je usledilo široko rasprostranjeno potiskivanje regionalnog identiteta. Kao odgovor na to pojavili su se militantni baskijski i katalonski pokreti. Dok je borba za katalonsku nezavisnost počela sa republikanskom, antirojalističkom porukom, baskijski borci su se oslanjali na konzervativne, nacionalističke ideje. Uprkos ideološkim razlikama, njihov ihov izbor obuće bio je isti. U Španskom građanskom ratu, katalonski vojnici su marširali protiv fašističke vojske u radničkoj obući - espadrilama. Iako su se brzo trošile, što je značilo čestu zamenu, espadrile su i dalje bile jeftinije od vojničkh čizama.

Kada su republikanci izgubili rat i fašisti došli na vlast, baskijski i katalonski identitet su bili brutalno potisnuti. General Fransisko Franko je posebno ciljao Baskijce, počevši od bombardovanja i razaranja baskijskog grada Gernike tokom rata, pa do zabrane baskijskog jezika kada je postao šef države 1939. godine. Identiteti koji su se razlikovali od normativnog španskog koji je Franko promovisao smatrani su pretnjom. Tokom ovog perioda regionalni separatistički lideri i mnogi drugi Španci bili su primorani da pobegnu iz zemlje.

Kroz dijasporu, espadrile su se proširile širom sveta, pojavljujući se na nogama mnogih kulturnih ličnosti, među kojima je bio i američki predsednik Džon Kenedi. U francusko-belgijskom omladinskom časopisu „Spirou” nosio ih je strip junak Gaston Lagaf kao simbol emancipatorskog duha pobune mladih u maju 1968. Katalonski umetnici Pablo Pikaso i Salvador Dali često su fotografisani u espadrilama, što je doprinelo popularizaciji ove obuće među modernim boemima.

Kada je 1977. godine Franko umro nestala je i vojna diktatura u Španiji. Dve godine kasnije Katalonija i Baskija postale su autonomne regije. Espadrile i dalje predstavljaju oba regionalna identiteta. Prema Eriku Remiju, francusko-katalonskom sociologu čija je specijalnost kultura konzumerizma, regionalne kulture u zapadnoj Evropi su manje političke nego što su bile. Tamo gde je katalonska kultura nekada definisala način života u tradicionalnom, predindustrijskom društvu, sada je na mnogo načina modifikovana i služi kao estetika, čak i među samim Kataloncima, pa su se tako i espadrile espadrile su se iz praktične i jeftine obuće transformisale u simbol prestiža.[2]

Izrada[uredi | uredi izvor]

Majstori koji prave đonove za espadrile na ulicama Bordoa, oko 1900. godine
Đon espadrila izrađen od kanapa
Tradicionalna radionica za izradu espadrila - muzejska postavka
Formiranje đona od kanapa za espadrile na drvenom kalupu

Tradicionalne katalonske espadrile imale su đon napravljen od esparto trave. Gornji deo izrađivan je od platna, tačnije dva komada platna - delove za prste i petu, koji su posebno prišivani za đon. Da bi se obuća držala čvrsto na nozi dodavane su i uzice, koje su se vezivale oko gležnjeva.

Iako su važile za jeftinu obuću, njihova izrada ipak je zahtevala veštinu i različite zanatlije koji su izrađivali različite delove. Dva najvažnija posla bila su izrada đona i platnenog gornjeg dela. Radnici koji su proizvodili đonove bili su poznati kao „elpargaterosi“. Pričvršćivanje platna najčešće su obavljale švalje.[4] Za izradu đona korištena su vlakna izrađena od esparto trave, koja su je upredana u kanap. Jedan kraj ovog kanapa je pričvršćen na drveni kalup koji se obrće, omotavajući ga u čvrstu platformu. Ovako namotana platforma stavlja se u topli čelični kalup da bi se postigla željena gustina i oblik prilagođen stopalu.[10] Dobijeni đon se na kraju prošivao da bi zadržao oblik. Dva komada platna za gornji delo prišivana su za poseban komad upredenog esparta, koji se zatim pričvršćivao za đon.

Početkom 20. veka espadrile, kao lagana i jeftina obuća, postale su veoma popularne među rudarima, ali je vlaga rudarskim jamama predstavljala veliki problem za đonove od prirodnih vlakana.[11] Javila se potreba za vodootpornim ojačanjem, pa su u početku đonovi premazivani katranom, a kasnije zalivani gumom.

Postoje jasne razlike između tradicionalnih i modernih espadrila. Ne samo po stilu, već i po korišćenim materijalima. Danas se đon izrađuje od različitih vrsta prirodnih vlakana, a ne isključivo od esparto trave. Najčešće se koriste Juta i konoplja. Moderna verzija espadrila često ima gumeni spoljni đon ispod đona od jute, kako bi ga ojačala i učinila izdržljivijim. Gornji deo je obično ručno zašiven za đon, iako za to postoje i posebne mašine.[10][3]

Espadrile se još uvek proizvode u južnoj Evropi, posebno u Španiji, ali je mnogo manje specijalizovanih fabrika nego što ih je nekada bilo. Međutim, mnoge espadrile se sada proizvode u Aziji, uglavnom u Indiji i Bangladešu. Bangladeš je jedan od najvećih svetskih proizvođača jute.[3] Tvrdi se da oko 90 procenata ukupne svetske proizvodnje kompletnih espadrila, kao i đonova od jute, potiče upravo iz ove zemlje. Brojni obućari u Francuskoj, Italiji i Španiji uvoze đonove od jute iz Bangladeša da bi završili espadrile, a kompletne espadrile se takođe sklapaju u Argentini, Boliviji, Čileu, Kolumbiji, Paragvaju i Venecueli koristeći bangladešku jutu.[11]

Moderne espadrile[uredi | uredi izvor]

Različiti modeli savremenih espadrila

Dok su u prošlosti espadrile nosili i muškarci i žene, moderni stilovi su uglavnom dizajnirani za žene.[11] Danas postoji veliki broj različitih modela. Osim onih koje najviše podsećaju na tradicionalne, sa ravnim đonom, izrađuju se i modeli sa pertlama, poput klasičnih cipela, sa uzicama koje se vezuju oko gležnjeva, a ponekad i čičak-trakom. Naravno, ženske espadrile sa visokom potpeticom koje je davne 1976. kreirao Iv Sen Loran i dalje su popularne. Prave se kao sandale, natikače ili potpuno zatvorene cipele, a izbor materijala i boja za gornji deo je impresivan. Pored platna sada se koristi i koža, čipka, i drugi materijali, u pastelnim ili jarkim bojama, sa cvetnim dezenom ili animal printom, a često ukrašene različitim detaljima, nakitom i slično.[11]

Sa porastom popularnosti i u potrazi za efikasnijom proizvodnjom stvorena je nova vrsta „lažnih” espadrila. One liče na tradicionalne, ali umesto od kanapa ojačanog gumom, njihov đon se izrađuje na isti način kao kod patika, a da bi ličile na prave espadrile sa bočnih strana lepi se kanap od jute.[10]

Zdravstveni i ekološki aspekt[uredi | uredi izvor]

Najvažniji deo espadrile, đon od kanapa, izrađuje se od jute. Pored niske toplotne provodljivosti, ovo predivo ima jaka izolaciona i antistatička svojstva, što nogama daje osećaj udobnosti i svežine.[12]

Pored toga, kanap od jute je organski i reciklabilan što ga čini ekološki prihvatljivim. Kao obuća izrađena uglavnom samo od prirodnih materijala biljnog porekla, espadrile su ekološki prihvatljivije od japanki, kožnih sandala ili patika.[2]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Šta znači ESPADRILA”. StaZnaci.com. Pristupljeno 29. 6. 2022. 
  2. ^ a b v g Lever, Emily (17. 8. 2017). „The Revolutionary History of Espadrilles”. Esquire. Pristupljeno 29. 6. 2022. 
  3. ^ a b v g d Alves dos Reis, Marella. „The History of the Espadrille”. Costume Society. Pristupljeno 29. 6. 2022. 
  4. ^ a b v „KRATKA POVIJEST ESPADRILA”. ZDRAVLJE I MODA. Pristupljeno 29. 6. 2022. 
  5. ^ „esparto”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 29. 6. 2022. 
  6. ^ „esparto | plant | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-06-29. 
  7. ^ „Ženske špagerice”. labradorshoes.rs. Arhivirano iz originala 01. 07. 2022. g. Pristupljeno 29. 6. 2022. 
  8. ^ Bucci, Jessica (9. 2. 2017). „Fashion Archives: A Look at the History of Espadrilles”. StartUp FASHION. Pristupljeno 30. 6. 2022. 
  9. ^ a b Burney, Ellen (9. 8. 2018). „A brief history of espadrilles: From humble origins to fashion must-have”. Vogue. Pristupljeno 30. 6. 2022. 
  10. ^ a b v g d Gröndal, Elias (13. 5. 2018). „Espadrilles - What it is and how they are made”. Linkedin. Pristupljeno 30. 6. 2022. 
  11. ^ a b v g d Morgan, Stuart. „Espadrilles – no longer the 'poor man's shoes'”. satra.com. Pristupljeno 30. 6. 2022. 
  12. ^ „Walk Heart Espadrilles”. walkheart.org. Pristupljeno 30. 6. 2022. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Espadrile na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Еспадриле&oldid=26879670”