Ženka

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Ukoliko ste tražili ženku čovjeka, pogledajte članak žena.
Simbol rimske boginje Venera se često upotreblljava za predstavljanje ženskog pola.

Ženka ili ženski pol (♀) je fiziološki pol koji proizvodi jajne ćelije.[1][2][3][4] Svaki ženski gamet, ili jajna ćelija, se može spojiti sa muškim gametom, ili spermatozoidom, u procesu oplođenja. Ženke ne mogu započeti polno razmnožavanje bez pristupa barem jednog spermatozoida (izuzetak je partenogeneza), dok se pojedini organizmi mogu razmnožavati i polnim i bespolnim putem.[5][6] Većina ženki sisara, uključujući ženke čovjeka, imaju dva X hromozoma. Nemaju sve vrste jednako određivanje pola. Kod većine životinja, uključujući i ljude, pol je određen genetički, ali kod nekih vrsta može biti određen društvenim, ekološkim i drugim faktorima.

Ženske polne ćelije, često nepokretne, u procesu se oplodnje spajaju s pokretnim i često mnogo manjim polnim ćelijama organizma čiji se fiziološki pol naziva muškim. Ostale osobine ženskih organizama variraju među vrstama. Kod nekih vrsta razlike su dobro izražene u fenotipu, na primer kroz postojanje mlečnih žlezda. Osim u slučaju retkih medicinskih stanja, većina ženki sisara, uključujući žene, ima dva hromosoma X. Iza polnih razlika među vrstama ne stoji jedinstveni genetski mehanizam; po svemu sudeći postojanje dva pola nezavisno je evoluiralo u različitim evolucijskim lozama.[7][8]

Engleska reč female potiče od latinske reči femella, deminutivne forme femina, što znači „žena“;[9] ta reč nije etimološki povezana sa rečju muškarac.[10][11] Reč female se takođe može koristiti za označavanje pola.

Definišuće karakteristike[uredi | uredi izvor]

Ženke proizvode jajne ćelije, veće gameta u heterogamnom reprodukcionom sistemu, dok manje i obično pokretne gamete, spermatozoide, proizvodi mužjak.[4][12] Ženka se ne može seksualno razmnožavati bez pristupa muških gameta i obrnuto, ali kod nekih vrsta ženke se mogu reprodukovati same bespolno, na primer putem partenogeneze.[13]

Ne postoji jedan genetski mehanizam koji stoji iza polnih razlika u različitim vrstama i čini se da je postojanje dva pola više puta nezavisno evoluiralo u različitim evolucionim lozama.[8] Obrasci seksualne reprodukcije uključuju:

  • Izogamne vrste sa dva ili više tipa parenja sa polnim ćelijama identičnog oblika i ponašanja (ali različite na molekularnom nivou),
  • Anizogamne vrste sa gameta muškog i ženskog tipa,
  • Oogamne vrste, koje uključuju ljude, kod kojih je ženska polna ćelija mnogo veća od muške i nema sposobnost kretanja. Oogamija je oblik anizogamije.[14] Postoji argument da je ovaj obrazac vođen fizičkim ograničenjima u pogledu mehanizma pomoću kojih se dve polne ćelije okupljaju prema potrebi za seksualnu reprodukciju.[15]

Odlike[uredi | uredi izvor]

Više ili manje izraženo polno dvoličje kod različitih vrsta.

U sistemu razmnožavanja s dva pola ženka stvara (često nepokretne) polne ćelije zvane jajnim ćelijama, dok pokretne i manje polne ćelije spermatozoidi stvara mužjak.[4][16] Ženke se ne mogu polno razmnožavati bez pristupa muškim polnim ćelijama, i obrnuto. Kod nekih vrsta, međutim, ženke se mogu razmnožavati samostalno, nepolno, na primer putem partenogeneze.[17]

Pri polnom razmnožavanju utvrđeno je postojanje izogamnih vrsta s gametama identičnog oblika i ponašanja (koje se ipak razlikuju na molekulskom nivou) i anizogamne vrste sa polnim ćelijama muškog i ženskog tipa, a onda posebno oogamne vrste među kojima je i čovek u kojih su ženske polne ćelije mnogo veće od muških i nemaju mogućnost kretanja.

Biološki pol se definiće prema vrsti polnih ćelija koje organizam proizvodi: muški organizam proizvodi spermatozoide, a ženski jajne ćelije. Ostale razlike između mužjaka i ženki u jednoj lozi generalno ne određuju razliku polova u drugoj lozi.[18][19][20]

Muško-ženski dimorfizam organizama i reproduktivnih organa različitih polova ne odnosi se samo na životinje: jajne ćelije, među ostalim, proizvodi jedinstvene vrste Chytridiomycota, silikatne alge i kopnene biljke. Kod kopnenih biljaka ženski i muški organizmi i organi nisu samo oni koji proizvode ženske i muške gamete, već i strukture sporofita iz kojih nastaju ženske i muške biljke.

Fotografija odrasle žene i muškarca.

Fenotipska osobenost ženki iz razreda Mammalia (sisari) su izražene mlečne žlezde. One su u osnivi modifikovane znojne žlezde specijalizovane za stvaranje mleka kojim se podmladak hrani neko vreme nakon rođenja. Mlečne žlezde su najočitije kod ljudi: žensko telo skladišti veće količine masnog tkiva u blizini bradavica, što rezultira istaknutim dojkama. Mlečne žlezde prisutne su kod oba pola svih sisara, međutim mužjaci ih retko koriste.[21]

Ženke svih sisara rađaju mlade, uz izuzetak ženki jednootvornih prasisara koje legu jaja.[22]

Neke druge vrste, poput gupija, premda nisu sisari imaju sisarima slične reproduktivne strukture. Drugima se, na primer morskim psima, jaja izlegu u telima, te se može pričiniti da rađaju žive mlade.

Određenje pola[uredi | uredi izvor]

Fiziološki pol organizma može odrediti niz činilaca, od genetskih do okolinskih. Ponekad se pol može i prirodno promeniti tokom života organizma. Iako većina vrsta ima dobro diferencirana dva pola,[23] jedinke hermafroditskih životinja poput crva imaju i muške i ženske reproduktivne organe.[24]

Genetsko određenje[uredi | uredi izvor]

Pol većine sisavara, uključujući ljude, genetski je određen XY–sistemom u kojem ženke imaju hromosome X i X, a mužjaci hromosom X i od njega manji Y. Prilikom razmnožavanja mužjak daje spermatozoide tipa X ili Y , dok ženka uvek daje jajnu ćeliju s hromozomom X. Spermatozoid Y sparen s jajašcem X u potomstvu daje mužjaka, dok spermatozoid X i jajašcec X daje ženku.[25] Neki sisari, poput čudnovatog kljunaša, imaju različite kombinacije.[26][27] Kako bi se kompenzovala razlika u veličini, jedan se od X-hromosoma ženke nasumično inaktivira u svakoj ćeliji placentalnih sisara, dok se očinski X inaktivira kod torbara.

Sistem Z i W hromozoma za određenje pola, u kojem su ženke heterozigotne pa imaju par ZW, za razliku od ZZ kod mužjaka, mogu se naći kod ptica, nekih insekata (leptira i moljaca) i drugih organizama. Pol jedinki iz reda insekata opnokrilaca, poput mrava i pčela, često se određuju haplodiploidijom; u njoj je većina mužjaka haploidna, a ženke i neki sterilni mužjaci diploidni. Pri pojavi interseksualnosti kod sisara moguće su i kombinacije poput XO i XXX; te jedinke se smatraju ženskim sve dok ne nose i Y hromosom. Potonja stanja često rezultiraju sterilnošću.

Ekološko određenje[uredi | uredi izvor]

Podmladak nekih vrsta razvija se, zavisno od okolinskih uslova, u jedan ili drugi pol. Kod nekih gmizavaca, poput aligatora, pol se određuje temperaturom inkubacije oplođenog jaja. Druge vrste pol nekad menjaju i kao odrasle jedinke, kao odgovor na lokalne reproduktivne okolnosti poput kratkog nedostatka mužjaka.[28]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Parker, Geoff A. (2014-12-01). „Gamete competition, gamete limitation, and the evolution of the two sexes”. Molecular Human Reproduction (na jeziku: engleski). 20 (12): 1161—1168. 
  2. ^ Grzimek, Bernhard (2003). Grzimek's Animal Life Encyclopedia (na jeziku: engleski). 1. Gale. str. 16—17. ISBN 978-0-7876-5362-0. „During sexual reproduction, each parent animal must form specialized cells known as gametes...In virtually all animals that reproduce sexually, the gametes occur in two morphologically distinct forms corresponding to male and female. These distinctions in form and structure are related to the specific functions of each gamete. The differences become apparent during the latter stages of spermatogenesis (for male gametes) and oogenesis (for female gametes)....After oogenetic meiosis, the morphological transformation of the female gamete generally includes development of a large oocyte that does not move around....The ambiguous term "egg" is often applied to oocytes and other fertilizable stages of female gametes....Spermatogenesis and oogenesis most often occur in different individual animals known as males and females respectively.” 
  3. ^ Fusco & Minelli 2019
  4. ^ a b v Martin, Elizabeth; Hine, Robert (2015). A Dictionary of Biology (na jeziku: engleski). Oxford University Press. str. 222. ISBN 978-0-19-871437-8. „Female 1. Denoting the gamete (sex cell) that, during sexual reproduction, fuses with a male gamete in the process of fertilization. Female gametes are generally larger than the male gametes and are usually immotile (see Oosphere; Ovum). 2. (Denoting) an individual organism whose reproductive organs produce only female gametes.” 
  5. ^ Sofradžija A.; Berberović Lj.; Hadžiselimović R. (2003). Biologija za 2. razred opće gimnazije. Sarajevo: Svjetlost. str. 39—41. ISBN 978-9958-10-581-4. 
  6. ^ Hadžiselimović R.: Bioantropologija – Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB). . Sarajevo. 2005. ISBN 978-9958-9344-2-1. 
  7. ^ „Sexual dimorphism”. Biology LibreTexts (na jeziku: engleski). 2016-06-04. Pristupljeno 2020-07-22. 
  8. ^ a b Christopher Alan Anderson, "The Metaphysics of Sex ...in a Changing World!"
  9. ^ Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary - fēmella, ae, f. dim. femina Retrieved 2019-11-24
  10. ^ Online Etymology Dictionary - Female (n.) Retrieved 2019-11-24
  11. ^ Donald M. Ayers, English Words from Latin and Greek Elements, second edition (1986, University of Arizona Press), p. 113
  12. ^ David E. Sadava, H. Craig Heller, William K. Purves, Life: The Science of Biology (2008), p. 899
  13. ^ Franz Engelmann, G. A. Kerkut, The Physiology of Insect Reproduction (2015), p. 29
  14. ^ Kumar R, Meena M, Swapnil P (2019). „Anisogamy”. Ur.: Vonk J, Shackelford T. Encyclopedia of Animal Cognition and Behavior. Cham: Springer International Publishing. str. 1—5. ISBN 978-3-319-47829-6. doi:10.1007/978-3-319-47829-6_340-1. Arhivirano iz originala 01. 11. 2020. g. Pristupljeno 24. 06. 2021. „Anisogamy can be defined as a mode of sexual reproduction in which fusing gametes, formed by participating parents, are dissimilar in size.” 
  15. ^ Dusenbery, David B. (2009). „20”. Living at Micro Scale. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts. ISBN 978-0-674-03116-6. 
  16. ^ David E. Sadava, H. Craig Heller, William K. Purves (2008). Life: The Science of Biology: p. 899
  17. ^ Franz Engelmann, G. A. Kerkut (2015). The Physiology of Insect Reproduction: p. 29
  18. ^ Klymkowsky, Michael W.; Melanie M. Cooper (4. 6. 2016). „Sexual dimorphism”. Biology LibreTexts (na jeziku: engleski). LibreTexts. Pristupljeno 2020-07-22. 
  19. ^ Wilcox, Christie (23. 4. 2020). „Why Sex? Biologists Find New Explanations”. Quanta Magazine (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-07-22. 
  20. ^ Lehtonen, Jussi (2017). Encyclopedia of Evolutionary Psychological Science: Gamete Size (na jeziku: engleski). Springer International Publishing. str. 1—4. 
  21. ^ Swaminathan, Nikhil (2007). „Strange but True: Males Can Lactate”. Scientific American (na jeziku: engleski). Pristupljeno 12. 3. 2021. 
  22. ^ Terry Vaughan, James Ryan, Nicholas Czaplewski (2011). Mammalogy: pp. 391, 412
  23. ^ „Sex”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-08-20. 
  24. ^ „Hermaphroditism”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-02-20. 
  25. ^ Boundless (2018-07-17). „Sex Determination”. Biology LibreTexts (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-02-20. 
  26. ^ Adrian T. Sumner (2008). Chromosomes: Organization and Function: pp. 97-98
  27. ^ Benjamin A. Pierce (2012). Genetics: A Conceptual Approach: p. 73
  28. ^ Gemmell, Neil J. (2016). „Bending Genders: The Biology of Natural Sex Change in Fish”. Sexual Development (na jeziku: engleski). 10 (5–6): 223—241. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Martin, Elizabeth; Hine, Robert (2015). A Dictionary of Biology (na jeziku: engleski). Oxford University Press. str. 222. ISBN 978-0-19-871437-8. „Female 1. Denoting the gamete (sex cell) that, during sexual reproduction, fuses with a male gamete in the process of fertilization. Female gametes are generally larger than the male gametes and are usually immotile (see Oosphere; Ovum). 2. (Denoting) an individual organism whose reproductive organs produce only female gametes.” 
  • Grzimek, Bernhard (2003). Grzimek's Animal Life Encyclopedia (na jeziku: engleski). 1. Gale. str. 16—17. ISBN 978-0-7876-5362-0. „During sexual reproduction, each parent animal must form specialized cells known as gametes...In virtually all animals that reproduce sexually, the gametes occur in two morphologically distinct forms corresponding to male and female. These distinctions in form and structure are related to the specific functions of each gamete. The differences become apparent during the latter stages of spermatogenesis (for male gametes) and oogenesis (for female gametes)....After oogenetic meiosis, the morphological transformation of the female gamete generally includes development of a large oocyte that does not move around....The ambiguous term "egg" is often applied to oocytes and other fertilizable stages of female gametes....Spermatogenesis and oogenesis most often occur in different individual animals known as males and females respectively.” 
  • Majerus, M. E. N. (2003). Sex wars: genes, bacteria, and biased sex ratios. Princeton University Press. str. 250. ISBN 978-0-691-00981-0. Pristupljeno 4. 11. 2011. 
  • Fusco, Giuseppe; Minelli, Alessandro (2019-10-10). The Biology of Reproduction (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-49985-9. 
  • Beukeboom, L. & Perrin, N. (2014). The Evolution of Sex Determination. Oxford University Press. Online resources.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Ženka na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Женка&oldid=27672808”