Istorija hrišćanstva u Rumuniji
Istorija hrišćanstva u Rumuniji. Za početak hrišćanstva u Rumuniji se uzima 2. vek, kada su mnogi hrišćani nastradali u progonima mučeničkom smrću u rimskoj provinciji Donjoj Meziji. Na prisustvo hrišćanskih zajednica na tlu Rumunije u najstarija vremena ukazuje preko stotinu arheoloških nalazišta koja datiraju iz 3. i 4. veka. Izvori iz 7. i 10. veka pak su toliko oskudni da se stiče utisak da je hrišćanstvo iščezlo tokom tog perioda.
Ogromna većina Rumuna su vernici pravoslavne crkve, za razliku od ostalih romanskih naroda koji su sledbenici katoličke crkve. Prihvatanjem liturgije na crkvenoslovenskom, Rumuni su prihvatili brojne termine iz južnoslovenskih jezika, pre svega iz srpskog. Savremena rumunska crkvena terminologija pak u svojoj osnovi je latinska. Najraniji prevodi verskih spisi se javljaju u 15. veku, a prvi potpuni prevod Svetog pisma je objavljen 1688. godine [1].
Najstarije poznato svedočanstvo o crkvenoj jerarhiji kod Rumuna severno od Dunava je papska bula iz 1234. Osnivanjem kneževina Vlaške i Moldavske u 14. veku, uspostavljene su i dve mitropolitske stolice koje su se nalazile pod jurisdikcijom Vaseljenske patrijaršije u Carigradu. Pravoslavlje je vekovima bilo tolerisano na prostoru zapadno od Karpatskih planina, gde su za vreme Kraljevine Ugarske u 11. veku bile uspostavljene katoličke episkopije. Na istom prostoru, na kom je kasnije formirana Kneževina Transilvanija (16. vek), četiri religije su imale privilegovan status: kalvinistička, katolička, luteranska i unitaristička, dok ga pravoslavna nije imala. Nakon pripajanja Kneževine Transilvanije Habzburškoj monarhiji, deo lokalnog pravoslavnog sveštenstva na čelu sa svojim mitropolitom je prihvatio uniju sa Rimom 1698. godine [2].
Rumunskoj pravoslavnoj crkvi je priznata autokefalnost 1885. Pravoslavna i Unijatska crkva su proglašene za nacionalne crkve 1923. Komunističke vlasti su ukinule Unijatsku crkvu, dok je Pravoslavna podređena vlastima 1948. Unijatska crkva je vaspostavljena posle pada komunističkog režima 1989. Ustav Rumunije ističe autonomiju crkava u odnosu na državu [3].
Rimsko doba[uredi | uredi izvor]
Hrišćanske zajednice na teritoriji današnje Rumunije datiraju najkasnije iz 3. veka. Prema usmenoj tradiciji koju je zabeležio Ipolit iz Rima u 3. veku, apostol Andrija je bio prvi koji je širio Isusove pouke u „Skitiji“. Ukoliko se prihvati tumačenje da se pod „Skitijom“ podrazumeva rimska provincija Mala Skitija (lat. Scythia Minor) a ne Krim (kako tvrdi Ruska pravoslavna crkva), može se smatrati da je hrišćanstvo u Rumuniji seže do apostolskih vremena [4].
Postojanje hrišćanskih zajednica u Trajanovoj Dakiji (lat. Dacia Traiana). Neki hrišćanski predmeti koji su nađeni tamo datiraju iz 3. veka, tj. iz vremena koje prethodi povlačenju Rimljana iz te oblasti. Posuđe sa znakom krsta, ribe, i drugi hrišćanski simboli pronađeni su, između ostalog, i u Ulpiji Trajani, Porolisumu, Potajsi, Apulumu, Romuli i Gerli. Na pogrebnom oltaru u Napoki urezan je znak krsta unutar slova „O“ koje se prvobitno nalazilo u sklopu natpisa nekog paganskog spomenika. U Ampelumu i Potajsi su pronađeni hristijanizovani paganski spomenici. Pronađen je i jedan tirkizno-zlatni prsten sa natpisom „Ego sum flagellum Iovis contra perversos Christianos“ koji se verovatno odnosi na persekucije hrišćana iz sredine 3. veka [5].
U provinciji Maloj Skitiji veliki broj hrišćana nastradao je mučeničkom smrću tokom Dioklecijanovog progona hrišćana na prelazu iz 3. u 4. vek. U grobnici u Nikulicelu otkriveni su ostaci četvorice mučenika, čija imena su na unutrašnjem delu zida ispisana na grčkom jeziku. U većim provincijskim mestima otkriveno je trideset i pet bazilika sagrađenih u periodu između 4. i 6. veka. Najstarija poznata bazilika koja se nalazi severno od Donjeg Dunava, podignuta je u Sukijadavi (danas Čelej), u jednoj od rimskih tvrđava koje su obnovljene u vreme vladavine cara Justinijana. Pogrebne odaje su sagrađene u Kalatisu (danas Mangalija), Kapidavi i drugim gradovima provincije Male Skitije tokom 6. veka. Zidovi su ispisani citatima iz psalama.
Sveštenici iz provincije Male Skitije su bili uključeni u teološke rasprave vođene na prva četiri vaseljenska sabora. Poznato je da je sveti Vretanion branio pravoslavnu veru protiv arijanstva 60-ih godina 4. veka. Sedište mitropolita koji su se do kraja 5. veka nalazili na čelu četrnaestorice episkopa nalazilo se u Tomiju (današnja Konstanca). Poslednji mitropolit se pominje u 6. veku, pre nego što je Mala Skitija pala pod vlast Avara i Slovena koji su uništili tvrđave na Donjem Dunavu .
Rani srednji vek[uredi | uredi izvor]
Između Viazantinaca i Bugara[uredi | uredi izvor]
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
Pravoslavna crkva u Ugarskoj[uredi | uredi izvor]
Od pravoslavnih naroda Ugarsku su prvi, od 13. veka, počeli da naseljavaju Rumuni (Vlasi). U početku su se naseljavali u planinskim oblastima, da bi se kasnije raširili po čitavoj Transilvaniji, gde su u 18. veku već činili većinu. Ovo rumunsko stanovništvo je imalo sveštenstvo, što se može zaključiti na osnovu pisma koje je papa Grigorije IX (1227—1241) poslao Beli IV, sinu ugarskog kralja Andrije II, 14. novembra 1234:
U Kumanskoj episkopiji, kako sam obavešten, postoji neki narod koji se zove Vlasi. Iako se nazivaju Hristovim imenom [tj. smatraju sebe hrišćanima], imajući, međutim, u okviru jedne vere različite obrede i običaje, rade stvari koje su strane ovom [tj. Hristovom] imenu... Naime, ne haju za Rimskom crkvom, a opštecrkvene sakramente [tj. svete tajne] ne primaju od prečasnog nam brata... episkopa kumanskog, koji je mesni dijecezan, nego od nekakvih pseudoepiskopa, koji se drže grčkog obreda [tj. pravoslavnih sveštenika]. A neki ljudi iz Kraljevine Ugarske, kako Ugri, tako i Nemci i drugi pravoverni [narodi],[a] boraveći sa njima [na istom prostoru] prelaze na njihovu stranu. I tako, udruženi sa istim Vlasima kao jedan narod, prezrevši onog [episkopa kumanskog], primaju sa njima napred pomenute sakramente.“[b]
Prvi rumunski pravoslavni dostojanstvenik u Ugarskoj krajem 14. koji je vršio važne arhijerejske funkcije u crkvenoj administraciji bio je iguman manastira svetog Mihaila u Maramurešu. Od početka 16. veka u izvorima se pominju dve rumunske dijeceze.
Novi vek[uredi | uredi izvor]
Pravoslavna crkva u Transilvaniji i Habzburškoj monarhiji[uredi | uredi izvor]
Od 1640. rumunski episkopi iz Transilvanije su bili potčinjeni reformatorskim episkopima. U to vreme pokušavano je i da se Rumuni preobrate u protestantizam, pa je tako 1648. izdan protestantski katihizis na rumunskom jeziku. Međutim, uložen napor doneo je malo uspeha.
Transilvanijski Rumuni, koji su se u velikom broju nalazili u ropskom položaju, nisu bili privilegovani narod kao Ugri, Sekelji i Saksonci. Prema tome, ni njihova crkva nije mogla da se tretira jednako kao katolička, reformatorska, evangelistička i unitaristička. U zemlji gde je verska sloboda bila proklamovana samo za protestante, pravoslavlje je do 1848. bilo samo tolerisana religija [6].
17. vek završio se nesrećno za Rumunsku pravoslavnu crkvu. Za razliku od pravoslavnih crkava u Vlaškoj i Moldaviji, crkva u Transilvaniji imala je poteškoća sa prozelitizom koji su vršili katolička crkva (14-15. vek), kalvinisti (17. vek) i ponovo katolička crkva (18. vek). Prve dve prozelitske akcije nisu urodile plodom, ali je treća 1678-1701. imala dugotrajniji ekefat. Rumunski mitropolit Atanasije bio je 1698. primoran da u ime 2.270 sveštenika prihvati uniju sa Rimom. Ugarski kralj Leopold I je dodelio svim pravoslavnim sveštenicima koji su prihvatili uniju ista prava i privilegije koje je uživalo katoličko sveštenstvo (1699. i 1701). Nova Unijatska crkva je nastala kada je episkop Atanasije formalno presekao veze sa Ugrovlaškom mitropolijom u Bukureštu i postao episkop nove crkve. Time je Rumunska pravoslavna crkva u Transilvaniji, u pravnom smislu, prestala da postoji.
Broj pravoslavnih Rumuna je, međutim, stalno rastao, pošto ih se sve više i više odricalo unije i vraćalo pravoslavlju. Tako su do 1761. stvoreni preduslovi za osnivanje prve pravoslavne dijeceze posle prihvatanja unije. Prvi pokret za vaspostavljanje pravoslavne crkve pokrenuo je 1744. monah Visarion Saraj, Srbin iz Bosne. Monah Sofronije predvodio je rumunske seljake u borbi protiv unije 1759-1760. Suočen sa antiunionističkim pokretom pravoslavnih Rumuna, Bečki dvor je popustio. Tako je osnovana pravoslavna dijeceza sa sedištem u Sibinju a pod jurisdikcijom Karlovačke mitropolije. Za episkopa transilvanskih Rumuna je doveden Dionisije Novaković, Srbin iz Dalmacije.
Najistaknutiji jerarh u 19. veku je bio Andrej Šaguna, čije ime se vezuje za vaspostavljanje stare pravoslavne mitropolije u Transilvaniji koje je postignuto uz saglasnost ugarske vlade (1864). U drugoj polovini 19. veka, Rumunska pravoslavna crkva nadgledala je rad četiri srednjih škola i preko 2.700 osnovnih. Mnogi rumunski sveštenici su bili deportovani ili zatvarani nakon što je Rumunija objavila rat Austro-Ugarskoj 1916. godine.
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Ovde je reč „pravoveran“ (lat. orthodoxus) upotrebljena u značenju „katolik“.
- ^ Original glasi:
In Cumanorum episcopatu, sicut accepimus, quidam populi, qui Walati vocantur, existunt, qui etsi censeantur nomine christiano, sub una tamen fide varios ritos habentes et mores, illa committunt, que huic sunt nomini inimica... Nam Romanam ecclesiam contempnentes, non a venerabili fratre nostro... episcopo Cumanorum, qui loci diocesanus existit, sed a quibusdam pseudoepiscopis, Grecorum ritum tenentibus, universa recipiunt ecclesiastica sacramenta, et nonnulli de regno Ungarie, tam Ungari, quam Theutonici et alii orthodoxi, morandi causa cum ipsis transeunt ad eosdem, et sic cum eis, quia populus unus facti cum eisdem Walathis eo contempto, premissa recipiunt sacramenta, in grave orthodoxorum scandalum et derogationem non modicam fidei christiane. Ne igitur ex diversitate rituum pericula proveniant animarum, nos volentes huiusmodi periculum obviare, ne prefati Walathi materiam habeant pro defectu sacramentorum ad scismathicos episcopos accedendi, eidem episcopo nostris damus litteris in mandatis, ut catholicum eis episcopum illi natione conformem provida deliberatione constituat sibi iuxta generalis statuta concilii vicarium in predictis, qui ei per omnia sit obediens et subiectus.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Petolescu, Constantin C. (2010). Dacia : un mileniu de istorie. Bucureşti: Ed. Acad. Române. ISBN 978-973-27-1999-2. OCLC 711810387.
- ^ Paliga, Sorin (2009). Lingvistica și arheologia slavilor timpurii : o altă vedere de la Dunărea de Jos. Eugen S. Teodor. Târgoviște: Editura Cetatea de Scaun. ISBN 978-606-537-004-3. OCLC 715604311.
- ^ Köpeczi, Béla (1989). „Erdély Története History of Transylvania”. The American Historical Review. Budapest: Akadémiai Kiadó. (objavljeno 1986). Volume 1 [From Beginnings to 1606], edited by László Makkai and András Mócsy. Volume 2, <italic>1606-tól 1830-ig</italic> [1606–1830], edited by László Makkai and Zoltán Szász. Volume 3, <italic>1830-tól napjainkig</italic> [1830 to the Present], edited by Zoltán Szász.: Pp. 611; 617—1185; 1193—1945. ISSN 1937-5239. doi:10.1086/ahr/94.3.810-a.
- ^ Kosztolnyik, Z. J. (1991). „Béla Köpeczi, ed. Erdély története [History of Transylvania], vol. I: A kezdetektől 1606–ig [From the beginnings to 1606], ed. László Makka and András Mócsy; vol. II: 1606–tól 1830–ig [From 1606 to 1830], ed. László Makkai and Zoltán Szász; vol. III: 1830–tól napjainkig [From 1830 to the present], ed. Szász Zoltán. Budapest: Akadémai Kiadó, 1986. Pp. 1945.”. Austrian History Yearbook. 22: 170—172. ISSN 0067-2378. doi:10.1017/s0067237800019986.
- ^ Paliga, Sorin (2009). Lingvistica și arheologia slavilor timpurii : o altă vedere de la Dunărea de Jos. Eugen S. Teodor. Târgoviște: Editura Cetatea de Scaun. ISBN 978-606-537-004-3. OCLC 715604311.
- ^ „Constitutionalism and Reunification”. mek.niif.hu (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-10-06.