Novopazarsko polje

Novopazarsko polje je kotlina na jugozapadu Srbije u raškoj oblasti, oko grada Novoga Pazara i razvalina staroga Rasa, u porečju reke Raške, leve pritoke Ibra.

Geografija

Cela kotlina Novopazarsko polje, sa porečjem reke Raške, obuhvata površinu od 1.288,20 km². U njenom središnjem delu, u kotlastom porečju reke Raške, odvaja se pravo Novopazarsko polje kao centralna kotlina, koja se od razvalina staroga Rasa, na sastavu Raške i Sebečeve, pa do Petrove Crkve niže Novog Pazara, pruža oko 8 km. Njeno najniže dno, u aluvijalnoj ravnici Raške, u apsolutnoj visini 510—550 m, široko je 700—800 m. Ovaj centralni deo cele kotline, činio je u ovome kraju župu Ras, sa istoimenim župskim središtem, čije se ime kasnije proširilo na cijelu staru srpsku državu (Rašku).

Velika kotlina Novopazarskog polja, ili staroga Rasa, zagrađena je na istoku, prema Ibru, planinskim masivom Rogozne, na jugu, prema Starom Kolašinu u Rožajskom Ibru, omeđena je Jarutom i ograncima Rogozne, na zapadu se diže prostrana kraška visoravan Pešter, u čijem produženju na severu čini Pometenik prelaz prema Sjeničkom Polju, na sjeveru je na staroj granici planina Golija, a na severoistoku, između ove i Rogozne, dolina Raške pritiče Ibru.

Novopazarsko polje je izuzetno veliko i plodno polje u prostranom planinskom predelu stare Raške (ili Novopazarskog Sandžaka), koje je sastavljeno od samih zbijenih dinarskih planinskih vijenaca i velikih visoravni. U tom planinskom području N. P. ima nešto malo oštriju klimu, koja je na okolnom zemljištu, sve do Rogozne, iznad Ibra i Kosova Polja, prava planinska klima, oštra i dugih i snežnih zima. Sakriveno i čvrsto ograđeno sa svih strana, a uz to plodno, pravo Novopazarsko polje bilo je prirodom određeno da bude privredno i političko središte velikog planinskog i stočarskog područja stare Raške. Oko pravog Novopazarskog polja zvezdasto se stiču mnogobrojni pritoci rijeke Raške, i tako omogućuju lak prelaz iz Novopazarskog polja u sve susedne krajeve.

Više Novopazarskog polja, u izvornom kraju Raške nalazi se, ispod paleozojskih škriljevaca Jaruta u trijaskom vapnencu, krasko Koštan-Polje. Tu je izvorna čelenka Raške, preobražena pretvaranjem u kras vapnenačkog zemljišta, u pravo kraško polje. Voda Koštan-Polja podzemno otiče, a u blizini Sopoćana, na granici krečnjaka i škriljevca sa kvarcitom, izbija iz pećine u obliku jakog vrela voklijskoga tipa. To je slikovito vrelo Raške, koje se vodopadom oko 8 m visine ruši u veliki paklenski lonac, i dalje otiče dolinom ispod Sopoćana.

Istorija

Kroz Novopazarsko polje vodi stari bosanski put, glavna komunikacija stare Raške, a u tursko je doba bila i najvažnija veza Bosne sa Carigradom. Preko Novopazarskog polje vodio je i stari dubrovački put, glavna veza mnogih srpskih krajeva sa Jadranskim Primorjem, koji je prolazio ispod Starog Rasa. Upravo na tom mestu, tokom 14. veka razvilo se značajno trgovačko mesto - staro Trgovište (današnji lokalitt Pazarište). Sredinom 15. veka, 11 km istočno od starog Trgovišta razvilo se novo tržno mesto - Novo Trgovište koje su Turci nazivali "Jeni Bazar" (današnji Novi Pazar, po kojem se naziva i Novopazarsko polje). Trgovački putevi su iz ovog mesta jednini krakom išli preko Ibra, Kopaonika i Toplice za Niš, a drugim, preko Rogozne, pored Jeleča, Banjske i Zvečana za Kosovo Polje i dalje za Novo Brdo.

Blizu Đurđevih Stupova je sumporovita hiperterma Banja (49 °C), koja se još održala kao pratilac nekadašnje vulkanske akcije. U blizini sebečevskog raseda, na suprotnoj strani kotline Novopazarskog polja, više Sebečeva je selo Gluhavica, srednjevnjkovna Gluha Vas, staro središte velikih železnih rudnika, koji su radili sve do u tursko doba. Rudnici su u Gluhavici radili i u starije doba pod Turcima, koji su ovdje u tvrđavi još 1396. postavili svoga kadiju, a na trgu svoju carinu, tada još na teritoriju Vuka Brankovića. Tu se pominju turski trgovci i u 15 veku (1441, 1451, 1458). U 16 veku i sve do pred kraj 17 vijeka gluhavički rudnici snabdijevali su železom kovače i puškare u Novom Pazaru, a onda su opusteli (1689). I na kotlinskom obodu Novopazarskog polja prema Ibru, na planinskom masivu Rogozne, ima na strani iznad Banjske starih železnih rudnika koji su pod Turcima opusteli. Velikim masivom Rogozne išla je do 1874. granica bosanskog vilajeta.

U srednjem delu velike kotline Novopazarsko polje, oko 7 km zapadno od Novog Pazara, a na sastavu reke Raške i Sebečeve, u vrh pravog Novopazarskog polja, ležao je, na mestu današnjih razvalina starog Trgovišta, sredovekovni grad Ras, po kome se prva srpska država zvala Raškom. Za razvaline staroga grada Rasa, po kome se područje Novopazarskog polja i sada zove Rasom, vezane su mnogobrojne narodne tradicije iz doba Nemanjića, Kraljevića Marka i Hrelje Krilatice. U N. P. ili starom predjelu Rasu nalazi se i nekoliko najznamenitijih i najstarijih srpskih srednjovekovnih crkvi: Petrova crkva, oko 3 km severoistočno od Novog Pazara, na prostranoj terasi s leve strane rijeke Deževe Đurđevi Stupovi, oko 5 km severozapadno iznad Petrove crkve, na staroj vulkanskoj glavici zapadno od rijeke Deževe; Sopoćani, oko 17 km zapadno od Novog Pazara, u blizini vrela Raške, a iznad razvalina staroga Rasa. U području Novopazarskog polja, na rijeci Deževi, u staroj župi Pnući,. nalazili su se nemanjićki dvori Deževa. Pored poznatih starih puteva u Novopazarskom polju, narod spominje i Kraljev Put, koji je od grada Rasa vodio preko Novog Pazara i prema Goliji.

Vidi još

• Novi Pazar
• Raška (župa)
• Raška oblast
• Raška eparhija

Literatura

• Mihailo J. Dinić: “Jugozapadna Srbija u srednjem veku“, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, 11 (1970) 239-249.
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.