Kumanski jezik
| kumanski | |
|---|---|
| Tatar til | |
| Govori se u | Kumanija, Kraljevina Ugarska, Zlatna horda |
| Region | Kumanija, kasnije kunšag |
| Etnička pripadnost | Kumani |
| Izumro | Književna forma, 1770, sa smrću Varo Ištvana |
| Latinica | |
| Jezički kodovi | |
| ISO 639-3 | qwm |
| Glotolog | cuma1241[2] |
Kumanski (takođe nazvan polovčanski, koji se u Kodeks Kumanikusu naziva i tatarskim (tatar til)[3] je bio zapadnokipčački turkijski jezik kojim su govorili Kumani (Polovci, Folban, Valani, Kuni) i Kipčaci. Jezik je bio sličan današnjim raznim jezicima zapadnokipčačkog ogranka. Kumanski jezik je dokumentovan u srednjovekovnim spisima, uključujući „Kodeks Kumanikus”, i u ranim modernim rukopisima, poput beležnice benediktinskog monaha Johanesa eks Grafinga.[4] Bio je to književni jezik u srednjoj i istočnoj Evropi koji je ostavio bogato književno nasleđe. Jezik je postao glavni jezik (lingva franka) Zlatne horde.[5]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Kumani su bili nomadski narod koji je živeo u stepama istočne Evrope, severno od Crnog mora, pre pojave Zlatne horde. Mnogi turkijski narodi, uključujući Krimske Tatare, Karačaje, Kumike, Krimske Karaite, Krimčake i Balkare, Manave vode poreklo od Kumana. Danas, govornici ovih različitih jezika koji pripadaju kipčačkom ogranku govore varijacije koje su blisko povezane sa kumanskim jezikom.[6][7][8][9]
Književni kumanski jezik je izumro početkom 18. veka u oblasti Kumanije (Kunság) u Mađarskoj, koja je bila njegovo poslednje uporište. Tradicija kaže da je poslednji govornik kumanskog jezika u Mađarskoj bio Ištvan Varo, stanovnik Karcaga (Mađarska) koji je umro 1770. Kumanski jezik na Krimu je, međutim, uspeo da preživi. Kumanski jezik se smatra direktnim pretkom sadašnjeg jezika krimskih Tatara sa mogućim inkorporacijama drugih jezika, poput krimskog gotskog.[10][11][12]
Sa prevlašću kumansko stanovništvo Krima ono dobija naziv „Tatari”, islamsku veroispovest i turski jezik, a počinje proces konsolidacije multietničkog konglomerata Poluostrva, što je dovelo do pojave krimskotatarskog naroda.[13]
Kumanski Kipčaci su imali važnu ulogu u istoriji Anadolije, Kazahstana, Ukrajine, Rusije, Gruzije, Mađarske, Rumunije (vidi, na primer, Basarabsku dinastiju), Moldavije, Besarabije i Bugarske.[14][15][16][17]
Vasil Radlov je smatrao da je među sadašnjim jezicima kumanski najbliži mišarskom dijalektu tatarskog jezika.[18]
Primer[uredi | uredi izvor]
Iz knjige poznate kao Kodeks Kumanikus, kumanski kipčak turkijska molitva Gospodnja (prepisan u tursko pismo):
Atamız kim köktesiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ – neçik kim kökte, alay [da] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizge boşatqıl – neçik biz boşatırbız bizge yaman etkenlerge. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen![19]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Glotološki unos za Kumane
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, ur. (2016). „kumanski”. Glottolog 2.7. Jena: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ Florin Curta (2007). The Other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cumans. str. 406.
- ^ Knauer, Georg Nicholaus (2010). „The Earliest Vocabulary of Romani Words (c. 1515) in the Collectanea of Johannes ex Grafing, a student of Johannes Reuchlin and Conrad Celtis”. Romani Studies (journal). 20 (1): 1—15. S2CID 170292032. doi:10.3828/rs.2010.1.
- ^ „Turkic written memorials”. Old.unesco.kz. Pristupljeno 27. 7. 2019.
- ^ Yilmaz, Adil (2018). „The Last Turks Settled in Anatolia by Byzantium”. Journal of Ancient Researches (na jeziku: turski) (3): 29—32.
- ^ „YALAKOVA'DAN YALOVA'YA Prof. Dr. Halil İnalcık Anısına Yalova Tarihi Araştırmaları” (PDF).
- ^ „Anadolu'ya yerleştirilen Kumanlar (Manavlar)”.
- ^ Acar, Kenan. „GAGAVUZ TÜRKÇESİ İLE KOCAELİ YERLİ (MANAV) AĞIZLARI ARASINDAKİ PARALELLİKLER, 2022, VI. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu, PARALLELS BETWEEN GAGAVUZ TURKISH AND KOCAELİ NATİVE TURK (MANAV) DİALECTS, Kenan Acar, 2022, VI. International Turkish World Social Sciences Symposium”.
- ^ István Vásáry (2005) Cumans and Tatars, Cambridge University Press.
- ^ Stearns(1979:39—40).
- ^ „Crimean Tatar proper, called the 'central dialect', belonged to the West Kipchak subbranch as a descendant of Kuman.” (Lars Johanson, Turkic, Cambridge University Press, 2021, pg. 62)
- ^ Vozgrin, Valery „Historical fate of the Crimean Tatars” Arhivirano 11 jul 2006 na sajtu Wayback Machine
- ^ Sun, Kevin (2019-04-07). „Sun Language Theory, Part 2: The Steppes of Tartary (Tatar, Bashkir, Kazakh, Kyrgyz)”. Medium (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2019-09-17.
- ^ Ayönü, Yusuf (avgust 2012). „Bati Anadolu'dakı Türk Yayilișina Karși Bızans İmparatorluğu'nun Kuman-Alan Topluluklarini Balkanlardan Anadolu'ya Nakletmesi” [The Transfer of Cumans and Alans from Balkans to Anatolia by Byzantine Empire against the Turkish Expansion in the Western Anatolia]. Belleten (na jeziku: turski). Turkish Historical Society. 76 (276): 403—418. S2CID 245309166. doi:10.37879/belleten.2012.403. Pristupljeno 12. 10. 2022. DOI: English version
- ^ Rustam M. Shukurov. „Latent Turkification of Byzantium (ca. 1071—1461)”. Dumbarton Oaks.
- ^ Dimitri Korobeinikov (2015). „The Cumans in Paphlagonia”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi (18): 29—44.
- ^ „Publikaciя NNR O яzыke kumanov: Po povodu izdaniя kumanskogo slovarя”. books.e-heritage.ru. Pristupljeno 2023-07-03.
- ^ Kuun; Géza; et al. (1880). „Codex cumanicus, Bibliothecae ad templum divi Marci Venetiarum primum ex integro editit prolegomenis notis et compluribus glossariis instruxit comes Géza Kuun”. Budapest: XLIX. Pristupljeno 11. 8. 2016 — preko Archive.org.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Güner, Galip (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Press, İstanbul.
- Mustafa Argunşah, Galip Güner (2015), Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.