Manastir Presvete Bogorodice u Lešju

Manastir Pokrova Presvete Bogorodice (Lešje)
Opšte informacije
Mesto	Lešje
Opština	Paraćin
Država	Srbija
Vrsta spomenika	manastir
Vreme nastanka	14. vek
Tip kulturnog dobra	spomenik kulture od velikog značaja
Vlasnik	Republika Srbija
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac

Manastir Pokrova Presvete Bogorodice iznad sela Lešja, desetak kilometara jugoistočno od Paraćina, potiče iz srednjeg veka, ali je njegov nastanak teško bliže odrediti. Manastirska crkva sa osnovom trikonhosa, iz sredine 14. veka, predstavlja najstariju građevinu tog tipa u Pomoravlju. Njeni temelji su otkriveni 1923. godine, na obroncima planine Baba, smešteni na omanjoj zaravni, zaštićenoj oštrim stenama sa istočne strane. Na njenim ruševinama je početkom 21. veka podignuta nova crkva, tako da je Lešje danas aktivan ženski manastir.

Ruševine manastira Presvete Bogorodice su proglašene spomenikom kulture od velikog značaja i danas se nalaze pod zaštitom Republike Srbije, u sklopu zaštićene spomeničke celine Petruška oblast.

Istorija

Pisani istorijski izvori o manastiru svedoče da je župan Vukoslav sa sinovima Crepom i Držmanom podigao manastirski kompleks u Lešju i poklonio ga 1360. godine, zajedno sa manastirskim imanjem, svetogorskom Hilandaru. Njegovi sinovi su kasnije tražili da se manastir i njegovi posedi vrate pod njihovu upravu, jer su, usled nebrige, zapusteli. Podršku u ovome su im pružili njihovi seniori Lazarevići, prvo Lazar, a potom i Stefan, tako da je Lešje prestalo da bude metoh Hilandara, ali su formalna pitanja okončana tek 1411. godine. Bez obzira na sva ta dešavanja i upade Osmanlija, koji 1413. godine zauzimaju obližnji utvrđeni Petrus, manastir Lešje je u periodu od 1360. do 1456. godine bio značajan duhovni centar.

Vlastelinstvo, sa crkvom Bogorodice Petruške, dovedeno je, međutim, nebrigom Hilandaraca do „poslednjeg zapustenija“, zbog čega su se Crep i „starac Dionisije“ (Držmanovo monaško ime), obrativši se caru Urošu, zatražili i povratili svoju baštinu. Posle smrti starca Dionisija (između 1375. i 1379/80.), koji je nesumnjivo uspešno upravljao manastirom sa brojnom obitelji, Hilandarci su zatražili svoj bivši posed. Ishod je bio da je patrijarh Jefrem presudio u Crepovu korist, što je potvrdio i Jefremov naslednik, patrijarh Spiridon, a konačno i sam knez Lazar.

U metežu posle kosovskog sloma države, izgleda da je posed manastira „Leštija“ ponovo ušao u posed Hilandara. Crepov sin Venedikt vodio je novu parnicu, koju je, sa savetom patrijarha i sabora mitropolita, igumana i vlastele, despot Stefan 1411. godine presudio u njegovu korist.

Venedikt je veoma dugo bio iguman Lešjanski. Godine 1452. spominje se da je despot Đurađ Branković „igumana Leštijanskog kir Venedikta“, kao naročito uglednu i poverljivu ličnost, odredio kao člana poslanstva koja je išla da od sultana moli dozvolu za prenos moštiju svetog apostola i jevanđelista Luke u Srbiju. Venedikt je početkom 1453. i dopratio mošti iz Rogosa u Smederevo. Sačuvan je opis ovog događaja koji svedoči da su mošti na najsvečaniji način nekoliko nedelja nošene kroz Despotovinu. Nije isključeno da su mošti tom prilikom, makar kraće vreme, boravile i u Lešju.

U vreme Venedikta Crepovića Bogorodičin manastir u „Leštiju“ bio je duhovni i kulturni centar, u živoj vezi sa Svetom Gorom. Poznato je da je Venedikt 1426. godine boravio na Svetoj Gori, i tada za njega jedan Šestodnev Svetog Jovana Zlatousta prevodi monah Jakov, a drugi s grčkog prevodi on sam „u slavu Božiju i Prečistije Matere Božije Leštijanskije“. Lešje je Venedikt napustio kada je postao gračanički i novobrdski mitropolit. Posle pada Novog Brda dobio je 1456. god. od despota Đurđa Brankovića na doživotnu upravu manastir Vraćevšnicu, a nakon pada Smedereva 1459. povukao se na Svetu Goru u manastir Svetog Pavla gde se upokojio i gde je i sahranjen.

Istorijski izvori svedoče da je Crep imao i ćerku, monahinju Anisiju. O njoj se zna veoma malo. Kao i za njenog brata Venedikta, poznato nam je samo njeno monaško ime, kao i to da se upokojila 1426/27. godine. U breviji manastira Velike Lavre na Svetoj Gori, spominje se monahinja Anisuja „ćerka blaženog Cerpa koja se podvizavala u Srbiji u zajednici svojoj“. Odatle se ne može saznati da li je ona živela u Lešju, gde joj je brat bio iguman ili je kao monahinja boravila u nekom drugom, ženskom manastiru u Srbiji.

U srednjovekovnim izvorima u vezi s manastirom, spominju se pojmovi pustoš Petrus i pustinja leštijanska.

Ranije se smatralo da je ovaj kraj u srednjem veku nazvan pustinjom jer je, navodno, po predanju „do skoro“ bio sav u pesku. Međutim, uočeno je da, iako u Srbiji postoji veći broj kamenitih, vrletnih i nenaseljenih predela, ni jedan ne nosi naziv pustinje, osim onih gde je potvrđeno da su bili nastanjeni pustinožitelji. Ovo treba shvatiti da je naziv „lešjanska pustinja“ korišćen zbog monaha pustinjaka koji su tu krajem XIV i u XV veku, a možda i ranije, obitavali. Monasi pustinjaci povlačili su se u isposnice u okolini, a u manastir su dolazili određenim danima na Svete Liturgije.

Iz natpisa u jednom panegiriku saznaje se da je „u pustinji leštijanskoj“ po želji despota Stefana Lazarevića pisao jeromonah Jovan. On je spadao u monahe Sinaite. Poznato je da su se monasi sinaitskog tipa, zbog svog usamljeničkog načina života često intenzivno bavili pisanjem i prepisivanjem knjiga. Tako je i u Lešju postojala skriptorija gde se verovatno odvijala vrlo živa prepisivačka aktivnost, kao i u mnogim drugim manastirima u Srbiji u vreme despota Stefana Lazarevića. Napustivši Lešje „kir Jovan“ je prešao u manastir poznat pod imenom Stjenik, gde je nastavio svoj strogi monaški podvig živeći u pećini. Inače, njega je odmah nakon mučeničke smrti 1462. narod počeo da poštuje kao svetog prepodobnomučenika. Čudotvorne mošti Svetog Jovana Lešjanskog i Stjeničkog nalaze se u manastirskoj crkvi u Stjeniku.

Arhitektura

Manastirska crkva je nastala pod uticajem Svete gore odnosno svetogorskih monaha koji su došli u Srbiju, što se vidi u njenoj trikonhonalnoj osnovi i manjem naosu. Kao najstarija crkva tog tipa u Pomoravlju, ona predstavlja svojevrsnu najavu Moravskog stila, koji će se razviti u poslednjoj trećini 14. veka u Srbiji, pod uticajem svetogorskih monaha, po ugledu na crkve iz Dušanove zadužbine, Svetih Arhangela kod Prizrena. Građena je od sige, sa širinom od 6m i dužinom od 11.6m. Zidovi crkve su debeli oko 80cm, dok su bili očuvani do visine od oko 50 cm, pre početka obnove crkve i celog manastira 2004. godine.

Pogled na manastirski kompleks

Sadašnjost

Manastirski kompleks u Lešju se danas prostire na oko pola hektara. Novoj crkvi podignutoj na temeljima trikonhonalne crkve iz sredine 14. veka dodat je narteks i ona je posvećena Pokrovu Presvete Bogorodice. Pored manastirskih hodnika, uređena je bašta koja se naziva Bogorodičinom, a voda iz dva izvora temperature 12 °C se koristi tokom obreda krštenja. Trenutno se radi na podizanju druge veće crkve, posvećene svetom Jovanu Bogoslovu, kao i na tzv. Kuli Orlovića Pavla, koja je podignuta na temeljima srednjovekovne kule i danas se koristi kao zvonik, na kome se nalazi deset zvona.

Ovde se nalaze mošti sveštenomučenika iz 3. veka Flavijana Kartaginskog.

Galerije

Kompleks manastira Lešje unutar dvorišta

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Unutrašnjost manastirskih prostorija

• 
  Unutrašnjost crkve
• 
  Ikonostas
• 
• 
• 

Okolina manastira i park Bogorodičina bašta

• 
• 
• 
• 
  Pogled na selo Lešje i kotlinu
• 
  Izvor vode
• 
  Mostić
• 
  Stepenice sa skulpturom "Bogorodice"
• 
  Izvori sa lekovitom vodom
• 
  Ribnjak
• 
  Pastrmka

Vidi još

• Petrus
• Petruška oblast
• Paraćin
• Venedikt Crepović
• Spisak manastira Srpske pravoslavne crkve
• Lešje
• Manastir Svete Petke u Izvoru

Literatura

• Grupa autora (2007). Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja (II izmenjeno i dopunjeno izd.). Beograd: SANU. ISBN 978-86-80879-60-4. 
• Eparhija kruševačka

Spoljašnje veze

• Zvanični sajt manastira Lešje (jezik: srpski) (jezik: ruski) (jezik: grčki) (jezik: engleski) (jezik: francuski) (jezik: nemački)
• O manastiru na sajtu Manastiri-crkve
• Dokumentarna emisija o manastiru Lešje iz 2014. godine
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture — Beograd
• Nepokretna kulturna dobra
• Lista spomenika
• [1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. oktobar 2016)
• [2] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. novembar 2016)