Prva čehoslovačka republika
| Čehoslovačka Republika Prva čehoslovačka republika Čehoslovačka | |||
|---|---|---|---|
| Krilatica: 'Pravda vítězí / Pravda víťazí "Istina će preovladati" | |||
Himna
(srp. "Муње изнад Татри") | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | Bohemija, Moravska, Slovačka | ||
| Glavni grad | Prag | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | Čehoslovački jezik | ||
| Politika | |||
| Oblik države | Parlamentarna republika | ||
| Vladari | |||
| — Predsednik | Tomaš Masarik | ||
| — Premijer | Karel Kramar | ||
| Zakonodavna vlast | Dvodomi parlament | ||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | Međuratni period | ||
| — Osnivanje | 1918. | ||
| — Ukidanje | 1938. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 140800 km² | ||
| Valuta | Čehoslovačka Kruna | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
| ||
.svg){kind=small}
|
.svg){kind=small}
| ||
.svg){kind=small}
|
| ||
.svg){kind=small}
| |||
Prva čehoslovačka republika, zvanično Čehoslovačka Republika (češ. Československá republika, slč. Československá republika), je bivša srednjoevropska država, koja je stvorena u jesen 1918. godine, a postojala je do jeseni 1938. godine, kada je putem ustavnog preuređenja transformisana u Češko-Slovačku Republiku.
Bila je organizovana kao ustavna i parlamentarna republika, sa jakom centralnom vlašću i različitim stepenima samouprave u istorijskim oblastima (Češke zemlje, Slovačka i Potkarpatska Rusija). Glavni grad je bio Prag.
Nastala je 1918. godine, kao zajednička država dva naroda, Čeha i Slovaka, kojima su se 1919. godine priključili i potkarpatski Rusini. Formirana je na istorijskim teritorijama pomenutih naroda, u oblastima koje su prethodno bile u sastavu Austrougarske monarhije, s tim što su češke oblasti pripadale austrijskom delu monarhije (Bohemija, Moravska i Austrijska Šlezija), dok su preostale oblasti pripadale ugarskom delu monarhije (županije sa slovačkim i rusinskim stanovništvom).
Tokom jeseni 1938. godine, država je zapala u ozbiljnu političku krizu, koja je bila izazvana nametanjem Minhenskog sporazuma od 30. septembra (1938). Tim sporazumom, Sudetska oblast (u kojoj je većinu stanovništva činila nemačka manjina) predata je nacističkoj Nemačkoj. Nedugo potom, po odlukama Prve bečke arbitraže (2. novembar), južni delovi Slovačke i Potkarpatske Rusije predati su Mađarskoj. Manji deo Šlezije prepušten je susednoj Poljskoj. Usled ovih gubitaka i sve dublje političke krize, izvršeno je preuređenje države, putem donošenja ustavnih zakona od 22. novembra (1938), čime je stvorena Druga čehoslovačka republika, koja je dobila naziv: Češko-Slovačka Republika.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prva Čehoslovačka republika nastaje u momentu kolapsa Austro-ugarske Monarhije, u oktobru 1918. godine. Nastaje na osnovu Pitsburškog sporazuma iz maja 1918. godine i Deklaracije o nezavisnosti Čehoslovačke, koju su u Vašingtonu stvorila takozvana tri oca Čehoslovačke nacije: Tomaš Masarik, Milan Rastislav Štefanik[2] i Edvard Beneš, a proglasili je u Parizu i Pragu 18. odnosno 28. oktobra 1918. godine. Deklaraciju o nezavisnosti napisao je Češki Komitet u izbeglištvu, koji je priznanjem sila Antante postao Češko veće. Slovački narod će se prihvatiti odredbe Deklaracije kroz svoju Deklaraciju u Liptovski Svati Mikulašu, 1. maja 1918. godine, kreiranu od strane Vavro Srobara, kojom se zahtevao samoopredeljenje za sve nacije koje su bile manjinske u Austro-Ugarskoj monarhiji, uključujući i Mađare na prostorima Čehoslovačke. Već 24. maja iste godine, na sastanku Slovačke nacionalne stranke u Turcijanski Svati Martinu, proglašena je "smrt hiljadugodišnjeg braka Slovaka i Mađara" . Na istom mestu, Slovačko nacionalno veće 30. oktobra 1918. godine će odlučiti o pripajanju Slovaka novoj republici.[3]
Granice nove republike su utvrđene na Pariskoj mirovnoj konferenciji 18. januara 1919. godine, a donete su nešto kasnije, Sporazumom u Sen Žermenu 10. septembra 1919 i Trijanonskim sporazumom sa Mađarskom 4. juna 2020. godine. Pariskim mirovnim sporazumom su prihvaćeni skoro svi zahtevi Čehoslovačke, sem koridora sa Jugoslavijom.
Prva vlada Čehoslovačke je ustanovljena u novembru 1918. godine, kada je proglašena republika, a sa vlasti uklonjeni Habzburgovci. Za prvog predsednika Čehoslovačke republike je proglašen Masarik. [1]
U prvoj vladi, dominirale su češke nacionalne partije i samo manje od petine su bili predstavnici slovačke nacije, što se objašnjava drugačijim sistemom vladanja nad ovim teritorijama u Austro-ugarskoj Monarhiji i nereprezentativnošću slovačke manjine u mađarskim organima vlasti. Takođe, primetno je i potpuno izostavljanje mađarske i nemačke manjine iz čehoslovačkih vlasti, usled negativnog mišljenja o njihovoj lojalnosti prema novoj državi.
Prvi Ustav Čehoslovačke republike je donet 29. februara 1920. godine. Prva Skupština je bila dvodomna, sa senatom od 150 članova, koji se birao na svakih osam godina i Poslaničkog doma sa 300 članova koji su se birali na šest godina. Prvi izbori, na kojem su mogle da učestvuju i žene i da budu birane, održani su u u aprilu iste godine, a Masarik je izabran za predsednika 27. maja 1920. godine.[3]
Političku stabilnost Prve Čehoslovačke republike osiguralo je i to što je Masarik ostao predsednik sve do povlačenja sa scene usred bolesti u decembru 1935. godine a kao naslednika je izabrao Edvarda Beneša, koji je do tad vodio uspešnu spoljnu politiku Čehoslovačke koja je dostigla veliki međunarodni ugled.
Pod Čehoslovačkom, u Bratislavi su otvoreni Matica Slovačka, najveća kulturna institucija Slovaka, koja je bila zabranjena od 1875. godine, i otvoren je prvi slovački univerzitet, koji će poneti ime Komenius. [3]
Usled centralizovane čehoslovačke politike, došlo je do rasta nezadovoljstva kod svih manjinskih naroda, uključujući i Slovake i osnovano je nekoliko nacionalističkih partija sa glavnim ciljem ostvarivanja šire autonomije u okviru Čehoslovačke. Tako se u Slovačkoj javlja krajnje desničarska Slovačka narodna partija, koju će osnovati Andrej Hlinka a ubrzo preuzeti Jozef Tiso, i koja će biti na vlasti tokom perioda nacističke satelitske prve Slovačke Republike (1939-1945). [4]
Od 1928. godine, Čehoslovačka je, u pokušaju decentralizacije podeljena u četiri oblasti (češki: země, slovački: krajiny), a to su bile: Bohemija (uža Češka), Moravska-Šlezija, Slovačka i Potkarpatska Rusija. Nacionalne manjine su dobile pravo na osnivanje svojih obrazovnih institucija i korišćenje svog jezika u oblastima i pokrajinama gde su predstavljale preko 20% stanovništva. Uprkos podeli na četiri oblasti, većinski zakonodavni procesi su i dalje ostali u Pragu. [4]
Najveći problem je izazvan naglim rastom nacističke ideologije u susednoj Nemačkoj i postavljanjem Adolfa Hitlera za kancelara. Velika nemačka manjina u Čehoslovačkoj je počela sa sve češćim zahtevima za autonomiju, tvrdeći da su potlačeni pod čehoslovačkom vlašću. Osnovana je Partija sudetskih Nemaca (Sudetendeutsche Partei - SdP) koja je bila pod direktnim uticajem Nacističke Nemačke,i koji su doživeli ogroman uspeh na parlamentarnim izborima 1935. godine, kada je za njih glasalo preko 2/3 sudetskih Nemaca. Nakon Anšlusa Austrije 1938. godine, Adolf Hitler se okrenuo ka aneksiji Sudeta, i u septembru je osnovan Sudetendeutsches Freikorps, paramilitarna organizacija koja je zamenila dotadašnje strukture vlasti u Sudetskoj oblasti i koja je trenirana u Nacističkoj Nemačkoj. Upadima u Sudetsku oblast, izazvali su reakciju predsednika Beneša i pokušajem uspostavljanja vojne uprave u Sudetskoj oblasti. Beneš je bio spreman i za oružani sukob, ali je pod pritiskom zapadnih sila, pre svega Velike Britanije i Francuske, koje nisu bile spremne za rat, Čehoslovačka bila prinuđena da prihvati odredbe Minhenskog sporazuma, kojim su Sudetske oblasti aneksirane od strane Nacističke Nemačke. Istim sporazumom, Mađarska je anektirala južne delove Slovačke sa većinski mađarskim stanovništvom, kao i pograničnei delove Potkarpatske Rusije, sa gradovima Užgorod i Mukačevo. Poljskoj je pripala jedna pokrajina Šlezije koja je imala polovično poljsko i češko stanovništvo.[4]
U procesu poništavanja potpisanih mirovnih ugovora, u slovačkom delu republike je ojačao separatistički pokret koji je na kraju doveo do potpunog sloma Druge Čehoslovačke Republike i stvaranja satelitske prve slovačke republike i jedne od najvećih mrlja u zapadnoevropskoj spoljašnjoj politici. [1]
Ekonomija[uredi | uredi izvor]
Nakon osnivanja države, Čehoslovačka se susrela sa finansijskim poteškoćama kao i većina država naslednica Austro-Ugarske monarhije, usled ogromne inflacije stare austrijske krune. Do 1922. godine, ustanovljena je i stabilizovana nova čehoslovačka kruna ali su uvedene stroge deflacijske mere, koje su bile izuzetno nepopularne i dovele su do rasta nezaposlenosti, ali su uspešno sačuvale čehoslovačku privredu od najgorih posledica hiperinflacije u susednoj Austriji i Nemačkoj 1923. godine.[3]
Sama teritorija države nije pretrpela veća ratna oštećenja i bila su bogata mineralnim rudama i razvijenom industrijom kao i bogatim plodnim ravnicama u Slovačkoj. Smatra se da je između 70% i 90% austrougarske proizvodnje šećera, stakla, tekstila, keramike, ali i hemijske industrije upravo bilo na teritoriji Čehoslovačke, kao i dobar deo rudarske i drugih industrija. Postojao je duboki jaz između industrijskih čeških teritorija i prvenstveno poljoprivrednih slovačkih prostora, a samim tim je postojao i disbalans u bogatstvu ova dva prostora.
Početkom aprila 1919. godine, donet je zakon o ekspropijaciji zemljišta, kojim je redistribuirano zemljište bogatih vlasnika iz predratnog perioda, koji su smeli da zadrže maksimum 500 hektara zemljišta uz odštetu, koja nije obuhvatila članove Habzburške monarhije, neprijatelje države i one koji su počinili zločine protiv čehoslovačke nacije tokom rata. Prednost u dobijanju zemljišta imali su vojnici i povratnici iz inostranstva.
Već u decembru 1918. godine, donet je zakon koji je uveo osmočasovno radno vreme. U julu 1920. godine u potpunosti je zabranjen rad deci ispod 14. godina, a teški fizički poslovi dečacima ispod 16. godina i devojčicama ispod 18. godina. Mlađi ispod 16. godina i ženama je bio zabranjen rad u opasnim industrijama, kao što je rudarstvo.
Počev od 1924. godine, svi zaposleni su imali obavezno plaćeno zdravstveno osiguranje, a radnici na bolovanju nisu smeli biti otpušteni. Osiguran je i odlazak u penziju nakon 65 godina starosti ili 35 godina rada, sa prosečno pola mesečnog primanja.
Pod Ustavom Prve čehoslovačke republike, svaki vid diskriminacije žena je bio zabranjen, i imale su pravo glasa i izbora u nacionalnu Skupštinu. Imale su pravo na obrazovanje, uključujući i univerzitetsko obrazovanje i mogućnost zapošljavanja u državnoj administraciji. Počev od 1930. godine, zakonom je ustanovljeno da jedna trećina sudija na svim nivoima bi trebalo da budu žene. [3]
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
| Regioni | "Čehoslovaci"
(Česi i Slovaci) |
Nemci | Mađari | Rusini | Jevreji | Drugi | Ukupno |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bohemija | 4382788 | 2173239 | 5476 | 2007 | 11251 | 93757 | 6668518 |
| Moravska | 2048426 | 547604 | 534 | 976 | 15335 | 46448 | 2649323 |
| Šlezija | 296194 | 252365 | 94 | 338 | 3681 | 49530 | 602202 |
| Slovačka | 2013792 | 139900 | 637183 | 85644 | 70529 | 42313 | 2989361 |
| Potkarpatska Rusija | 19737 | 10460 | 102144 | 372884 | 80059 | 6760 | 592044 |
| Čehoslovačka Republika | 8760937 | 31235688 | 745431 | 461849 | 180855 | 238080 | 13410750 |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Orzoff, Andrea (2009). Battle for the castle : the myth of Czechoslovakia in Europe, 1914-1948. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-536781-2. OCLC 245598429.
- ^ PRECLÍK, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha book, 219 pages, first issue vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná-Mizerov, Czech Republic) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (in association with the Masaryk Democratic Movement, Prague). 2019. ISBN 978-80-87173-47-3. str. 145-147.
- ^ a b v g d Dowling, Maria (2002). Czechoslovakia. London: Arnold. ISBN 0-340-76368-X. OCLC 49395709.
- ^ a b v Lukes, Igor (1996). Czechoslovakia between Stalin and Hitler : the diplomacy of Edvard Beneés in the 1930s. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-976205-7. OCLC 252605293.
- ^ Bujnák, Pavel (1932). Slovenský náučný slovník : príručná encyklopedia vedomostí v troch dieloch. Litevna. OCLC 247398079.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dimić, Ljubodrag (2017). „Jugoslovensko-čehoslovačke kulturne veze (1918—1938): Proklamovano i stvarno”. Od Moravy k Moravě: Od Morave do Morave. 3. Brno-Novi Sad: Matice moravská, Matica srpska. str. 291—308.
- Magocsi, Paul R. (1975). „The Ruthenian Decision to Unite with Czechoslovakia” (PDF). Slavic Review. 34 (2): 360—381. Arhivirano iz originala 28. 04. 2019. g. Pristupljeno 26. 05. 2021.
- Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus’ and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press.
- Ramač, Janko Đ. (2013). „Rusinsko narodno prosvetno društvo i recepcija o Potkarpatskoj Rusiji / Karpatskoj Ukrajini u njegovim izdanjima 1938–1939. godine”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 24: 457—475.
- Rychlík, Jan; Rychlíková, Magdaléna (2016). Podkarpatská Rus v dějinách Československa 1918–1946. Praha: Vyšehrad.