Srpske izbjeglice za vrijeme raspada Jugoslavije

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Srpske izbjeglice — izbjeglice i raseljena lica — Srbi su koji su bili priseljeni da napuste svoje domove tokom vojnih sukoba koji pratili raspad Jugoslavije. Za vrijeme raspada Jugoslavije stotine hiljada Srba postale su izgjeglice ili raseljena lica. Glavni tokovi srpskih izbjeglica javili su se tokom ratova u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji. Vojni sukobi, etničko čišćenje i kretanje izbjeglica značajno su promijenili etničku mapu bivše Jugoslavije, ostavljajući gotovo u potpunosti bez srpske komponente pojedine oblasti u kojima je ona ranije bila dominantna ili je činila značajan postotak.

Raspad Jugoslavije[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Raspad Jugoslavije
Rasprostranjenost Srba u Jugoslaviji prema podacima popisa iz 1981. godine.

Poslije Drugog svjetskog rata, Jugoslavija je bila višenacionalna federativna država, podijeljena na savezne republike. Nakon pada Berlinskog zida 1989. u zemljama socijalističkog bloka počeli su dezintegracioni procesi u jeku zaoštravanja međunacionalnih sukoba. U Jugoslaviji je počeo da opada autoritet Saveza komunista, dok su nacionalističke i separatističke snage bile u usponu.[1]

U martu 1989. kriza u Jugoslaviji se pogoršala nakon usvajanja amandmana na ustav Srbije, kojim je republičkoj vladi dozvoljeno da ograniči autonomiju Vojvodine i Kosova. Obje autonomne pokrajine imale su pravo glasa u Predsjedništvu SFRJ. Na taj način je Srbija na čelu sa Slobodanom Miloševićem dobila ukupno tri glasa u predsjedništvu. Dodavanjem na ova tri i glas iz Crne Gore, Srbija je mogla određivati ishod glasanja. To je izazvalo negodovanja u drugim saveznim republikama i pozive na reformu federacije.[2][3][4]

Na 14. vanrednom kongresu SKJ 20. januara 1990. delegati saveznih republika nisu mogli da se dogovore oko spornih pitanja. Slovenački delegati, koje je predvodio Milan Kučan, tražili su reforme i slabljenje federacije, dok su se srpski delegati, predvođena Miloševićem, tome protivili. Zbog toga su slovenački delegati, a za njim i hrvatski, bosanskohercegovački i makedonski, napustili kongres. Ovi događaji su označili početak raspada Jugoslavije.

U jugoslovenskim republikama, na prvim višestranačkim izborima od Drugog svjetskog rata,[5] na vlast su dolazile nacionalističke stranke, među kojima je najzapaženija bila Hrvatska demokratska zajednica na čelu sa Franjom Tuđmanom. Nacionalistički kurs nove hrvatske vlasti doveo je do diskriminacije Srba u Hrvatskoj i pojačao napetost u republici.[6][7] Tuđmanova vlada donijela je niz diskriminatorskih zakona, što je izazvalo oštar protest Srba, koji su zatim proglasili autonomiju.[8][9][10] Hrvatski sabor je 22. decembra 1990. usvojio novi republički ustav, kojim je Srbima oduzet status državotvornog naroda i, prema srpskim istraživačima, narušio prava Srba. Nakon usvajanja novih ustava, Hrvatska i Slovenija su počele s pripremama za proglašenje nezavisnosti. Nezavisnosti su objavljene 25. juna 1991. godine. To je dovelo do rata u Sloveniji i mnogo razornijeg rata u Hrvatskoj. U proljeće 1992. počeo je i rat u Bosni i Hercegovini.[11]

Srpske izbjeglice i raseljena lica[uredi | uredi izvor]

Izbjeglice iz Hrvatske i Srpske Krajine[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Rat u Hrvatskoj i Republika Srpska Krajina
Vidi još: Srbi u Hrvatskoj
Starica u traktorskoj prikolici, prognana iz Srpske Krajine tokom operacije Oluja. Snimljeno na granici SR Jugoslavije, avgusta 1995. godine.

Rat u Hrvatskoj je od samog početka bio obilježen obimnim etničkim čišćenjem, koja su sprovodile obje strane i čime je izazvano kretanje izbjeglica. Srbi su ovom sukobu izbjegli i sa teritorije pod kontrolom Hrvatske vojske i ministarstva unutrašnjih poslova i sa teritorije koje su kontrolisale jugoslovenske i srpske snage. Prema Visokom komesarijatu Ujedenjnih nacija za izbjeglice, do 1993. 251.000 ljudi je protjerano sa teritorije koje su kontrolisale hrvatske vlasti[12] (Crveni krst Jugoslavije je prijavio 250.000 srpskih izbjeglica iz Hrvatske još 1991. godine).[13] Izbjeglice su se nastanile uglavnom u Republici Srpskoj Krajini ili u Saveznoj Republici Jugoslaviji. Pojedini su otišli u Sjedinjene Američke Države, Australiju, Kanada itd, formirajući na taj način brojnu dijasporu. Prema podacima Elene Guskove, 1994. godine na teritoriji SR Jugoslavije bilo je više od 180.000 izbjeglica i raseljenih lica iz Hrvatske.[14]

Kao rezultat obimnih vojnih operacije hrvatskih oružanih snaga 1995, oko 250.000 Srba je izbjeglo iz Srpske Krajine[15] — 18.000 ljudi tokom operacije Bljesak i 230.000 tokom operacije Oluja. Prema podacima Ujedinjenih nacija, u avgustu 1995. na teritoriji Srpske Krajine, koju su zauzele hrvatske snage, ostalo je samo oko 5500 Srba.[16]

Ostatak Srpske Krajine (oblast Zapadni Srem i Baranja od 1995. i oblast Zapadni Srem, Baranja i Istočna Slavonija od 1996) opstao je u vidu autonomije pod pokroviteljstvom Ujedinjenih nacija, sve do mirne integracije u sastav Hrvatske početkom 1998. godine. Prema podacima Save Štrpca, predsjednik nevladine organizacije „Veritas”, značajan broj Srba je napustio ove teritorije — 77.316 ljudi.[17]

Prema popisu izbjeglica i raseljenih lica, sprovedenom 1996. godine, zabilježeno je 330.123 izbjeglica sa teritorije Hrvatske na teritoriji Srbije u okviru SR Jugoslavije. U Srbiji je 2001. godine, prema sličnom popisu, bilo 284.336 izbjeglica iz Hrvatske.[18]

Prema podacima Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbjeglice iz 2008. godine, 125.000 Srba je registrovano kao povratnici u Hrvatsku; od ovog broja 55.000 je ostalo živjeti u Hrvatskoj za stalno.[19]

Prema podacima direktora Instituta za slavistiku Ruske akademije nauka Konstantina Nikiforova, oko 100.000 srpskih izbjeglica iz Hrvatske nastanilo se u Republici Srpskoj.[20]

Izbjeglice iz Bosne i Hercegovine[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Rat u Bosni i Hercegovini i Republika Srpska
Vidi još: Srbi u Bosni i Hercegovini

Rat u Bosni i Hercegovini bio je praćen masovnim etničkim čišćenjem i protjerivanjem stotine hiljada ljudi, što su činile sve strane u sukobu. Tokom sukoba, izbjeglice ili raseljana lica je postalo do 800.000 Srba. Prema podacima Elene Guskove, Srbi su uglavom izbjegli sa podrčju zapadne Hercegovine, srednje i zapadne Bosne.[21]

Borbe na području Sarajeva, opsada grada i prelazak pod muslimansku kontrolu srpskih predgrađa nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma dovelo je do talasa srpskih izbjeglica iz Sarajeva. Prema procjenama srpskog političara Milorada Dodika, iz grada i okoline izbjeglo je oko 150.000 Srba.[22]

Prema popisu izbjeglica i raseljenih lica, izvršenog 1996. godine, zabilježeno je 266.279 izbjeglica sa područja Bosne i Hercegovine. Prema popisu iz 2001. godine zabilježeno je 165.811 izbjeglica iz Bosne i Hercegovine u Srbiji u sastavu SR Jugoslavije. Glavni udio izbjeglica iz Bosne i Hercegovine činili su ljudi izbjegli sa području pod kontrolom oružanih snaga Muslimana i Hrvata. Srpski istraživač Vesna Lukuć izvadaja gradove Bihać, Drvar, Zenicu, Mostar, Sanski Most i Sarajevo. Od ukupnog broja izbjeglica iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, 78,7% je izbjeglo sa područja pod muslimansko-hrvatskom kontrolom. Lukićeva napominje da se do 2001. godine udio izbjeglica sa ovih teritorija povećao na 84,2%, dok su se mnoge izbjeglice sa teritorije pod kontrolom Vojske Republike Srpske vratile svoj domovima ili su emigrirale u druge zemlje.[23]

Izbjeglice iz Bosne i Hercegovine u Srbiji 1996. godine su bili raspoređene na sljedeći način: 28,6% u Beogradu, 32,1% u užoj Srbiji, 37,9% u Vojvodini i 1,4% na Kosovu i Metohiji.[23]

Izbjeglice sa Kosova i Metohije[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Rat na Kosovu i Metohiji
Srpske i nealbanske izbjeglice sa Kosova i Metohije

Tokom NATO bombardovanja Jugoslavije od marta do juna 1999, Kosovo i Metohiju napustilo je oko 100.000 Srba i Crnogoraca.[24] U ljeto 1999, nakon što je region pao pod kontrolu Sjeveroatlantske alijanse i kosmetskih Albanaca, došlo je do masovnog iseljavanja Srba i Crnogoraca u užu Srbiju i Crnu Goru. Ukupno je krajem 1999. Kosovo i Metohiju napustilo 250 hiljada Srba i Crnogoraca.[25][24][26] Istovremeno, prema podacima Kancelarije Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbjeglice, 2009. u region se vratilo oko 700 ljudi, a 2010. — oko 800. Zatim je broj povratnika značajno opao, npr. 2013. u pokrajinu su se vratile samo 54 osobe.[26]

U junu 2013. u Srbiji je bilo 210.000 raseljenih lica sa Kosova i Metohije.[27]

Srpske izbjeglice u savremenoj Srbiji[uredi | uredi izvor]

Ratovi u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji izazvali su masovne talase srpskih izbjeglica. Zbog toga, Srbija je zauzela prvo mjesto u Evropi po broju izbjeglih i interno raseljenih lica.[28] Prema podacima srpskog Komesarijata za izbjeglice, Srbija je nakon završetka svih sukoba prihvatila 830.000 ljudi protjeranih iz svojih rodnih mjesta.[29]

Na teritoriji Jugoslavije 1994. nalazilo se više od 180.000 izbjeglih i raseljenih lica iz Hrvatske.[14] Nakon što je veći dio Srpske Krajine pao pod hrvatsku kontrolu 1995, između 230.000 i 250.000 Srbija je postalo izbjeglicama. Jugoslavija ih je prihvatila na svojoj teritoriji. Na Kosovo i Metohiju je poslato 12.000 ljudi, u Vojvodinu 60.000, u užu Srbiju 180.000. Međutim, oko 25.000 je smješteno u kolektivne centre za izbjeglice. Priliv izbjeglica stvorio je izuzetno napute humanitarnu situaciju u Jugoslaviji. Postavljalo se složeno pitanje o njihovom statusu.[30] Rat u Bosni i Hercegovine je takođe izazvao značajan priliv srpskih izbjeglica u Jugoslaviju.[31]

Srbin pored svoje porušene i u šiblje zarasle porodične kuće na Kosovu i Metohiji.

Vlasti Srbije već duže vrijeme ulažu napore za smještaj izbjeglica i raseljenih lica. Oni koji nisu imali rodbinu ili prijatelje u Srbiji i nisu mogli da iznajme smještaj, smješteni su u tzv. kolektivne centre. U Jugoslaviji je 1996. bilo oko 700 takvih centara.[32] Istraživači ističu tri dokumenta na osnovu kojih su srpske vlasti pokušale da riješe problem izbjeglica:[33]

  • „Nacionalna strategija za rešavanje problema izbeglica” koju je usvojila Vlada Srbije 2002. uz podršku UNHCR-a. Strategijom su prepoznata dva cilja: repatrijacija izbjeglica i njihova integracija u srpsko društvo. Budući da se većina ispitanika opredijelila za ostanak u Srbiji, akcenat u pripremi „Strategije” stavljen je na obezbjeđenje uslova za integraciju izbjeglica kroz rješavanje pitanja stanovanja, pravnog statusa, bezbjednosti itd. Program se suočio sa poteškoćama u finansiranju, koje su se sukcesivno smanjivale 2003. i 2004. godine.
  • „Strategija za prevazilaženje siromaštva” koju je Vlada odobrila 2002. godine. Glavni cilj je bio normalizacija društvenih uslova i razvoj privrede. Program se takođe suočavao sa nedostatkom finansijskih sredstava.
  • „Mapa puta” koju je Srbija odobrila kao regionalnu inicijativu za rješavanje problema izbjeglica, usvojenu zajedno sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom uz podršku OEBS-a i Evropske komisije. Djelotvornost je poslije izvjesnog vremena dovedena u pitanje, jer su se mnogi Srbi povratnici u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu poslije nekog vremena vratili u Srbiju, pošto su im stanove zauzeli drugi ljudi, ili su bili razrušeni ili su sami bili u opanosti od progona. Tako je, prema procjenama udruženja Srba u Hrvatskoj i predstavnika OEBS-a, od 122.000 Srba koji su se vratili u Hrvatsku, 60—65% na kraju ponovo otišlo u Srbiju, najčešće zbog nemogućnosti da povrate stambeno pravo, primaju penzije i zbog bezbjednosnih problema.

Od trenutka kada su stigli na područje Srbije, mnoge izbjeglice su dobile državljanstvo ili su se poslie izvjesnog vremena vratile u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Prema podacima Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbjeglice, u Srbiji je do 2008. ostalo 95.000 izbjeglica.[34] U zemlji je 2011. bilo 60 kolektivnih centara u kojima je smješteno 4700 izbjeglih i raseljenih lica. Time je Srbija ostala prva zemlja u Evropi i među prvih pet zemalja svijeta sa najakutnijim problemom izbjeglica.[28][31][35]

Izbjegličke kuće u beogradskoj opštini Rakovica.

Po dolasku izbjeglica u Srbiju, između njih i mjesnog stanovništva često je dolazilo odo napetosti, koja je međutim brzo nestala. Postepeno, izbjeglice su obnovile predratne veze, pronašle prijatelje i rođake i zaposlile se. Mnogi od njih su devedesetih godina 20. vijeka bili zaposleni u sivoj ekonomiji, što je posljedica ekonomske situacije u samoj Srbiji. Mjesne vlasti u jednom broju naselja su izbjeglicama dodjeljivale zemljišta za izgradnju stambenih objekata. Istovremeno, rasprostranjen je problem bespravne gradnje, što je posebno uočljivo u Beogradu i prigradskim naseljima.[36]

Mnoge izbjeglice su dobile srpsko državljanstvo ili im je promijenjen status. Međutim, nisu svi u potpunosti integrisani u srpsko društvo. I pored toga što mnoge izbjeglice imaju dobro obrazovanje i vještine, problem nezaposlenosti je akutniji za njih nego za mjesno stanovništvo Srbije. Problemi srpske privrede otežavaju i položaj starih lica, samohranih majki i onih koji još žive u kolektivnim centrima.[33] Među starijim osobama postoji i želja da zadrže status izbjeglice, što im daje pravo da žive u kolektivnim centrima. Strahuju da će, ako dobiju srpsko državljanstvo, ostati bez krova nad glavom. Izbjeglice su takođe djelimično nadoknadile demografske probleme Srbije. Ipak, prema istraživačima, do sredine 21. vijeka ovaj efekat će biti minimalizovan će izbjeglice prihvatiti mjesni model ponašanja i uticaja istih faktora na njih, koji sprječavaju visok natalitet među mjesnim stanovništvom.[36]

U Srbiji je 2012, prema Konstantinu Nikiforovu, živjelo 97.000 izbjeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine i 236.000 interno raseljenih sa Kosova i Metohije.[29] U ljeto 2013. objavljeni su i drugi podaci o broju lica sa statusom izbjeglice u Srbiji: 41.000 izbjeglica iz Hrvatske i 15.300 izbjeglica iz Bosne i Hercegovine. Zamjenica komesara za izbjeglice i migracije u Vladi Srbije Svetlana Velimirović napomenula je da je do 2013. oko 250.000 izbjeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine dobilo srpsko državljanstvo. Prema njenim riječima, u ove zemlje se vratilo po 70.000 izbjeglica.[27][37] U Srbiji je 1. juna 2015. ostalo samo 18 kolektivnih centara u kojim je živjelo 1075 ljudi. Od toga, 8 centara se nalazi na Kosovu i Metohiji. Smanjujući njihov broj, srpske vlasti su pojedinim izbjeglicama obezbjedile stambeni prostor ili građevinski materijal za njegovu izgradnju.[32]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Pesic, Vesna (1. 4. 1996). „Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis”. Peaceworks (na jeziku: engleski). 8. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  2. ^ Pelikán, Jan (2005). Dějiny Srbska (na jeziku: češki). Lidové noviny. ISBN 978-80-7106-671-2. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  3. ^ Dizdarević, Raif (2001). La morte di Tito, la morte della Jugoslavia (na jeziku: italijanski). Longo. ISBN 978-88-8063-282-5. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  4. ^ Frucht, Richard C. (2005). Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture (na jeziku: engleski). ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-800-6. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  5. ^ Budimir, Davorka (2010). „Hrvatska politička elita na početku demokratske tranzicije”. Anali Hrvatskog politološkog društva : časopis za politologiju (na jeziku: hrvatski). 7 (1): 73—97. ISSN 1845-6707. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  6. ^ Gusьkova, Elena (2001). Istoriя юgoslavskogo krizisa: 1990-2000 (na jeziku: ruski). Izdatelʹ A. Solovʹev. ISBN 978-5-94191-003-8. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  7. ^ Nation, R. Craig (2004). War in the Balkans, 1991-2002 (na jeziku: engleski). University Press of the Pacific. str. 98. ISBN 978-1-4102-1773-8. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  8. ^ Novaković, Kosta (2009). Srpska krajina: usponi-padovi-uzdizanja (na jeziku: engleski). Srpsko kulturno društvo Zora. str. 185. ISBN 978-86-83809-54-7. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  9. ^ Štrbac, Savo (2005). Hronika prognanih Krajišnika (na jeziku: srpski). Srpsko kulturno društvo "Zora". str. 210. ISBN 978-86-83809-24-0. Pristupljeno 19. 2. 2023. 
  10. ^ Юgoslaviя v XX veke 2011, str. 779.
  11. ^ Serbiя na Balkanah. XX vek 2012, str. 134.
  12. ^ Čubrilo 2011, str. 304.
  13. ^ Gusьkova 2001, str. 213.
  14. ^ a b Nikiforov 2011, str. 846.
  15. ^ Novaković 2009, str. 122.
  16. ^ „S/1995/730”. undocs.org. Security Council. 23. 8. 1995. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  17. ^ Štrbac 2005, str. 229.
  18. ^ Lukić 2005, str. 27.
  19. ^ „Croatia: Events of 2008” (na jeziku: engleski). Human Rights Watch. 14. 1. 2009. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  20. ^ Nikiforov 2012, str. 136.
  21. ^ Nikiforov 2011, str. 832.
  22. ^ „Fašizam otjerao Srbe iz Sarajeva”. Glas Srpske (na jeziku: srpski). 6. 4. 2012. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  23. ^ a b Lukić 2005, str. 28.
  24. ^ a b Gusьkova 2001, str. 679.
  25. ^ Serbiя na Balkanah. XX vek 2012, str. 137.
  26. ^ a b Ristic, Marija (20. 6. 2013). „Izbeglice u Srbiji još uvek bez domova”. Balkan Insight (na jeziku: srpski). Pristupljeno 20. 6. 2023. 
  27. ^ a b „Srbija zemlja sa najvećim brojem izbeglica u Evropi”. Politika Online. 20. 6. 2013. Pristupljeno 20. 6. 2023. 
  28. ^ a b Lukić, Vesna (2014). „Prisilni migranti sa prostora bivše SFRJ” (PDF). Demografski pregled (na jeziku: srpski). Beograd. XIV (52). Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  29. ^ a b Nikiforov 2012, str. 137.
  30. ^ Nikiforov 2011, str. 799.
  31. ^ a b „Izbeglice u Srbiji”. arhiva.srbija.gov.rs. Vlada Republike Srbije. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  32. ^ a b „Kolektivni centri”. kirs.gov.rs. Komesarijat za izbeglice i migracije Republika Srbija. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  33. ^ a b Bobic, Mirjana (2009). „Forced Migrants in Serbia: Refugees and Internally Displaced Persons - Facts and Figures, Coping Strategies, Future”. Refuge: Canada's Journal on Refugees. 26 (1): 101—110. doi:10.25071/1920-7336.30612. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  34. ^ „Protracted Refugee Situations: Revisiting the Problem”. refworld.org (na jeziku: engleski). UN High Commissioner for Refugees. 2. 6. 2008. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  35. ^ „Srbija zemlja sa najvećim brojem izbeglica u Evropi”. Politika Online. 20. 6. 2013. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  36. ^ a b Vujadinović, S.; Šabić, D.; Stojković, S.; Milinčić, M. (2011). „YEARS OF REFUGEE LIFE IN SERBIA – CHALLENGES FOR A NEW BEGINNING:STAY OR RETURN HOME?”. Trames. Journal of the Humanities and Social Sciences. 15 (3): 235—258. doi:10.3176/tr.2011.3.02. Pristupljeno 1. 1. 2024. 
  37. ^ „Srbija prva u Evropi po broju izbeglica”. www.rts.rs. RTS. 20. 6. 2013. Pristupljeno 1. 1. 2024. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српске_избјеглице_за_вријеме_распада_Југославије&oldid=27014784”