Stevan Damjanović Leko
| Stevan Damjanović Leko | |
|---|---|
 Potpukovnik Stevan Damjanović drži govor na tribini pod portretom kralja Petra II Karađorđevića | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 1908. |
| Mesto rođenja | Slijepčevići, Austrougarska |
| Datum smrti | 9. avgust 1945. (33/34 god.) |
| Mesto smrti | Majevica, DFJ |
| Obrazovanje | Niža škola Vojne akademije u Beogradu, Viša škola Vojne akademije u Beogradu |
| Vojna karijera | |
| Vojska | Vojska kraljevine Jugoslavije, Jugoslovenska vojska u otadžbini |
| Rod |  Jugoslovenska vojska Jugoslovenska vojska u otadžbini |
| Čin | potpukovnik |
| Jedinica | Majevički korpus - Gorski štab 124 |
| Učešće u ratovima | Drugi svetski rat u Jugoslaviji |
| Odlikovanja |  |
Stevan Damjanović - Leko (Slijepčevići, 1908 — Majevica, 9. avgust 1945) bio je potpukovnik Jugoslovenske vojske, komandant Majevičkog korpusa i Cersko-majevičke grupe korpusa Jugoslovenske vojske u Otadžbini u Drugom svetskom ratu. Na planini Majevici su pored njegove postojale još dve četničke grupe kojima su komandovali Radivoje Kerović i Đuro Bižić, svi zajedno su bili pod komandom armijskog generala Dragoljuba Draže Mihailovića.
Biografija[uredi | uredi izvor]
Stevan Damjanović je rođen 1908. godine u Slijepčevićama kod Brčkog kao drugi po starosti od četiri sina Bože Damjanovića komandantovog oca, i majke Petre (rođene Božić iz G. Čađavice). Najstariji sin ove porodice - Milorad jedini se nije školovao i ostao je da obrađuje veliko imanje Damjanovića, koje su ovi stekli kupovanjem begluka, a svojim radom imao je porodični zadatak da pomogne školovanje mlađe braće. Njegov brat Jovo je bio inžinjerijski narednik i stradao je kao pripadnik Jugoslovenske vojske u Otadžbini.
Damjanović je završio osnovnu školu u obližnjem Brezovom Polju, a srednju trgovačku školu u Bijeljini, gde je bio poznanik i sa Muhamed-begom Preljubovićem, jednim od retkih muslimana koji će kasnije biti bliski Dražin saradnik. Nakon toga, Stevan završava 1931. godine 56. klasu Niže škole Vojne akademije u Beogradu, a zatim pohađa i Višu školu Vojne akademije u Beogradu.
Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Početak Drugog svetskog rata je zatekao kapetana druge klase Stevana Damjanovića baš u Bijeljini na mestu komandira 4. mitraljeske čete u 6. pešadijskom puku "Kralj Aleksandar Prvi" u Cerskoj diviziji. Već 6. aprila 1941. godine dobija naređenje da se krene u pravcu Smederevske Palanke, da bi u ratnom metežu došao do Čačka i Užica gde je njegova jedinica imala veći oružani sukob sa Nemcima 14. aprila, kada je i ranjen Lekin komandant bataljona, pa je na njegovo mesto za komandanta bataljona imenovan kapetan Damjanović.
Već 17. aprila je pao u nemačko ropstvo u Užičkoj Požegi, ali je iste noći uspeo da pobegne.
Verovatno je Draža kapetanu Stevanu Damjanoviću dao nadimak Leko i uputio ga u njegov rodni kraj da organizuje nastavak borbe protiv okupatora i da pruži otpor ustaškom genocidu nad Srbima. Zajedno sa Ristom Ćukovićem i još nekoliko desetina četnika stigao je 20/21. avgusta 1941. godine na Majevicu, u Tobut kod kuće Kerovića. Tu je ubrzo izvršio povezivanje sa svim onim ljudima koji nisu bili predali oružje i koji nisu priznavali okupaciju.
Sve do februara 1942. godine svi četnički ustanici i pripadnici partizanskog pokreta bili su zajedno, iako je bilo međusobnog rivaliteta. Leko je u takvim uslovima teško uspevao da ispuni zadatak i da izvrši reorganizaciju svih majevičkih četnika. Međutim, zahvaljujući vojničkom znanju, svojim ličnim kvalitetima i podršci naroda, uspeo je da stvori srpske jedinice naročito u selima Podmajevice za odbranu od ustaške agresije. Naravno, pre stvaranja korpusa 1944. godine, Leka je prvo stvorio Zvornički četnički odred, a naredbom majora Jezdimira Dangića od 1. novembra 1941. godine. imenovan je za komandanta ovog odreda jačine oko 200 ljudi. Tada su od četničkih jedinica u ovoj regiji delovali samo još: Brčanski bataljon Ace Medunića, Drage Gligića u Semberiji, bataljon Đure Bižića i bataljon Joce Jakovljevića kod manastira Tavne, a ubrzo i odred komandanta Kerovića.
Do sredine 1942. godine Lekine jedinice su imale oko 120 borbi protiv neprijatelja.
U prvoj velikoj ratnoj operaciji na Majevici ustaše su nakon ustaničkog zauzimanja kasarne u Loparama 7-8. setembra 1941. godine, sa 4 bataljona snage oko 2. 000 ljudi na Usekovanje 11. septembra 1941. godine u Tobutu spalile kuće Kerovića i zajednički ustanički štab, a Leko u takvom sukobu nije uzimao učešće. Leko je nekako upravo u ovo vreme 24. septembra 1941. godine izvršio značajniji ratni poduhvat, a to je bila borba kod Piperačkog mosta kada su njegovi ustanici zaustavili pokolj ustaša u srpskim selima. Sledeća značajna ratna akcija na Majevici bio je zajednički napad svih ustanika na ustaško uporište Koraj, iz koga su kretali mnogobrojni zločinački pohodi protiv lokalnog stanovništva. Tako je u novembru 1941. godine iz Koraja izvršen pokolj u kome su ustaše pobile oko 50 Srba u Puškovcu i Tutnjevcu. Koraj je napadan u dva navrata te prve ratne godine a u oba napada učestvovale su udružene snage JVuO i NOP-a.
Razlaz i sukob četnika i partizana[uredi | uredi izvor]
Sukob četnika i partizana izbio je još krajem 1941. godine posle neuspeha pregovora Draža -Tito. Partizani su na Majevici dobili direktivu da čim dovoljno ojačaju unište četnike.[traži se izvor] Upravo je Leko odlučio da prekine ovu aktivnost partizana i da ih protera sa Majevice. Reč je o borbama četnika i partizana 20-28. februara 1942. godine, a počeli su napadom na partizanski štab na Vukosavce kada su poginuli Cicin, Španac, Irac i drugi partizanski komandanti. Već sutradan, Majevički partizanski odred je napao četnike i razbio njihov bataljon u Čađavici i čete u Brezovom Polju i Sandićima. U napadu na nadmoćnije četničke snaga na Majevici, 26. februara, Odred je bio delom razbijen. Jedan manji deo boraca je tada napustio Odreda, dok se njih oko 240 povuklo, 28. februara u Birač, gde je od njih i delova Birčanskog partizanskog odreda 25. marta formiran Drugi istočnobosanski udarni bataljon i Prateća četa Glavnog štaba NOP odreda Bosne i Hercegovine. Krajem marta i zvanično je rasformiran Majevički partizanski odred.
Sredinom januara 1942. godine kapetan Stevan Damjanović Leko je uhapsio grupu partizana, koja je iz Birač prešla na Majevicu. Među uhapšenima partizansima bili su Veso Gavrić, student iz Bijeljine i Ibro Kunosić, privatni nameštenik iz Tuzle, obojica članovi KP Jugoslavije. Štab Majevičkog partizanskog odreda tražio je od Damjanovića da pusti uhapšene partizane, ali je on to odbijao, želeći da izazove sukob sa partizanima. Partizani su izbegavali sukob jer su bili vojnički slabiji, i čekali su da se povežu sa Odredom iz Šekovića.
Znajući da je obezbeđenje Štaba Majevičkog odreda slabo, Radivoje Kerović i Stevan Damjanović su sa svojim četnicima opkolili selo Vukosavce i napali Štab odreda, koji se nalazio u jedno seoskoj kući. U kuću je tada upala grupa četnika s bombama i pištoljima i na licu mesta ubila doktora Mustafu Mujbegovića, Peru Ćuskića, i Krstu Popova. Na tu pucnjavu su iz susedne sobe istrčali Ivan Marković Irac i Fadil Jahić Španac, i likvidirali četnike. Videvši da su opkoljeni, pokušali su da begom iz kuće, pokušaju da pobegnu. Iskočili su kroz jedan od prozora kuće i potrčali prema jednom potoku, gde ih je dočekala četnička zaseda i obojicu ubila.
U ovom četničkom napadu, poginulo je ukupno 30 ljudi - članova Štaba i boraca Majevičkog partizanskog odreda.
Odnosi među istočnobosanskim četnicima bili su zategnuti oko pitanja vođstva. Stevan Botić, lokalni prvak Zemljoradničke stranke Milana Gavrilovića je tražio autonomiju u delovanju i posle hapšenja majora Jedzimira Dangića 11. aprila 1942. proglasio za komandanta njegovog štaba, mada je i dalje priznavao Mihailovića za svog nominalnog komandanta. Damjanović se priklonio Mihailovićevom izaslaniku Dragoslavu Račiću, koji ga je postavio za komandanta Majevičke četničke brigade umesto Kerovića. Odnosi između Račića i Damjanovića sa jedne strane i Botića, Kerovića i Đure Bižića pretvorili su se u otvorenu netrpeljivost, usled čega je dolazilo do međusobnih obračuna i ubistava.[1]
Komandant Cersko-majevičke grupe korpusa, Stevan-Leko Damjanović, i njegov pomoćnik, vojvoda majevičkih četnika Radivoje Kerović sastajali su se tokom antipartizanske operacije u istočnoj Bosni marta i aprila 1944. sa članovima štaba 13. SS „Handžar“ divizije,[2] sa kojima su se dogovorili o saradnji u otkrivanju i uništavanju partizanskih saradnika i partizanskih bolnica koje su ostale u severoistočnoj Bosni. Četnici i esesovci uspeli su da otkriju većinu sakrivenih bolnica, pritom masakrirajući bolničko osoblje, ranjenike, civile osumnjičene za vezu sa partizanima, kao i članove njihovih porodica.[3]
Odnos sa drugim oficirima[uredi | uredi izvor]
Komandant Leko Damjanović je održavao stalne kontakte sa armijskim generalom Dragoljubom Dražom Mihailovićem, a imao je dobre odnose i sa većinom drugih četničkih komandanata. Imao je prisne kontakte sa Rajom Banjičićem i profesorom Bakajlićem, jednim od ideologa i glavnih četničkih teoretičara po kome se danas u Bijeljini naziva jedna ulica, a takođe i sa Savom Ivkovićem i drugim značajnim Srbima ovog kraja. Svoj štab je najčešće držao u Podrinju u planinskom predelu iznad Roćevića.
Smrt[uredi | uredi izvor]
Potpukovnik Damjanović je jedan od retkih koji je uspeo da preživi bitku na Zelengori 1945. godine. Sa njim je kroz borbu išla i njegova majka, koja nije mogla da ga napusti. Svedočanstvo o tome ostavio je komandant Zapadno-moravske grupe korpusa artiljerijski major Aleksandar Milošević:
Gledao sam kako se odvijamo u kolonu. Bio je to zadnji put kada smo se mogli uskupno pogledati. Zadnji zauvek! (...) Kod Majevičana mi padoše u oči i neki neborci, a među njima i jedna krupna, već u godinama seljanka. Kapetan Leka beše baš tu kraj nje. (...) Starica nije mogla dalje pešice, a ostati nije htela. Pošla je sa sinom u pobedu ili smrt. Bila je to majka kapetana Leke.
Dana 9. avgusta 1945. godine, predveče, na Majevici, pod Debelom lipom, na mestu zvanom Rupanj, ubijeni su Stevan Damjanović Leko i Rajo Banjičić. Neposredno pre pogibije Damjanović i Banjičić su se krili u šumama Save i tražili zgodnu priliku da uspostave vezu sa vojvodom Radivojem Kerovićem. Kada su, konačno preko nekih jataka, uspeli da stupe u kontakt sa vojvodinim četnicima i da se prebace na Majevicu, smislili su plan, po kojem je trebalo da se prebace dalje na jug, sa drugim četničkim grupama, sa krajnjem ciljem da se dokopaju Grčke. Komunisti su već držali vlast po gradovima i većim mestima, pritom kontrolišući glavne saobraćajnice, pa je prebacivanje išlo jako teško.
Kada su se opremili hranom i drugim stvarima neophodnim za put, Leko i Banjičić su krenuli u pratnji samog vojvode Kerovića i grupe njegovih pratilaca put zakazanog mesta, gde je trebalo da ih preuzme Miloš Erkić, sa svojim ljudima i sprovede dalje, do sledeće veze. Bekstvo Damjanovića i Banjičića je bio razrađeno do najsitnijih detalja i u njega je bilo uključeno veliki broj ljudi, od kojih je jako mali broj preživeo rat, te je tako ostalo svega nekoliko svedoka celog događaja. Prilikom izdvajanja grupe koja je trebalo da otprati Leku i Raju do sledeće veze, gubi se svaki trag ovoj dvojici četničkih komandanata. Moguće je da je ubistvo izvršio sam Kerović, koji se posle toga potpisivao komandant Majevičkog četničkog korpusa.[4]
Odlikovanja[uredi | uredi izvor]
Orden Belog orla IV reda sa mačevima
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Hoare 2006, str. 305.
- ^ Ljubo Kerović, Popis srpskih žrtava i bilješke za istoriju, 1995.
- ^ Kovačević 2005.
- ^ Kovačević 2005, str. 208.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Hoare, Marko Attila (2006). Genocide and resistance in Hitler's Bosnia: the Partisans and the Chetniks, 1941-1943. Published for the British Academy by Oxford University Press. ISBN 978-0-19-726380-8.
- Kovačević, Radivoje (2005). Sjeveroistočna Bosna 1944-1945. Prilog istoriografiji. Brčko: SUBNOR distrikta Brčko. ISBN 978-0-19-726380-8.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
