Oslobođenje Pirota od Turaka

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Bitka za Pirot
Deo Srpsko-turskih ratova

Spomenik poginulima u drugom srpsko-turskom ratu u Pirotu
Vreme24-28. decembar, 1877.
Mesto
Pirot
Ishod Srpska pobeda
Teritorijalne
promene		 Pirot oslobođen od Turaka.
Sukobljene strane
 Kneževina Srbija  Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Knjažestvo Srbija major Jovan Popović Osmansko carstvo Ejub-paša
Jačina
5 pešadijskih brigada (22 bataljona), 4 eskadrona konjice, 8 teških i 2 brdske baterije[1] 11-13 bataljona i 28 topova (dva Krupova ostragana)[1]
Žrtve i gubici
109 mrtvih i 580 ranjenih[1] 200+ zarobljenih[1]

Oslobođenje Pirota od Turaka predstavlja jednu od završnih etapa oslobođenja srpskih zemalja od osmanske vlasti. Posle početka Drugog srpsko-turskog rata, vojska kneževine Srbije je pokrenula ofanzivu na teritoriji današnje južne i jugoistočne Srbije.

Oslobodilački pokret pred kraj turske vlasti[uredi | uredi izvor]

U Nišu je osnovan tajni zaverenički komitet koji je osnovan 8. marta 1878. godine sa ciljem da se oslobode jugoistočni krajevi Srbije od Turaka[2]. Ljudi u komitetu su održavali veze sa predstavnicima srpske pogranične službe u Aleksincu - sa ljudima koji su bili u službovanju vlade u Beogradu. Oni su imali za zadatak da stupe u kontakt sa viđenijim ljudima iz jugoistočne Srbije radi oslobođenja naroda tih krajeva kada bude pogodan trenutak[3]. Jedni od inicijatora su bili: Tasko i Đorđe Uzunović, Mihailo Božidarac, Kole Rašić, Todor Stanković, Anđelko Hadži Dimitrijević, Aranđel Stanojević. Ova akcija se proširila skoro na ceo niški sandžak, na istoku sve do Breznika i Trna prema Gnjilanu i Prištini, Vučitrna, Peći i Prizrena[4].

Piroćanci koji su uzeli maha u ovoj akciji su bili: Ranča, Mita, Ceka Čorbadžija, Živko Antić[5], Miladin Mančević iz Berovice, Viden Stanković iz Striževca, pop Đorđe i pop Gligorije iz Strelca, Jefta iz Osmakova, Todor iz Poganova, pop Radenko iz Valniša, Adam Marinković iz Kuse Vrane, Gliša Tabaković iz Držine[6].

Pripreme za oslobođenje su se odvijale jako dobro posebno od istoka -Visoka sve do Bele Palanke na zapadu, naročito pred početak rata Srbije sa Turskom 1876. godine. Poslednje godine boravka Turaka u pirotskom kraju su bile jako neugodne jer su Piroćanci trpeli razne pritiske, nasilja i proganjanja od strane čitlučkih aga, čitluk-sahibija i od strane policijskih vlasti[7]. Čerkezi su uglavnom vršili razne zulume nad pirotskim življem koji su od Čorinog Dola preduzimali pohode prema visočkim selima. Turski veliki strah je bio u to vreme da će se srpski narod u Pirotu sa zaverenicima iz ostalih krajeva dignuti na ustanak.

U Pirotu je 1872. godine postojao i tajni mesni odbor Glavnog odbora za srpsko oslobođenje čije je sediše bilo u Kragujevcu i kojim je posle smrti Svetozara Markovića neko vreme rukovodio Jevrem Marković. Svoje sastanke su održavali u kući Hećim Tane[8]. Rad ovog odbora su se mogle osećati neposredno pred rat kada su srpske pogranične vlasti davale svu podršku ovom pokretu. Đorđe Jocić je pomagao buni i preko njega su išle sve važnije poruke srpskih vlasti pirotskom kraju. Jordanča paša, tadašnji mutesarif kratkotrajnog pirotskog mutesarifluka je stajao u vezi sa srpskom vladom i pomogao oslobodilački pokret u Srbiji u pirotskom kraju znajući za podršku[9]. One veze koje su imali Piroćanci sa oslobođenim delovima Srbije su bile samo nastavak veza i odnosa još iz vremena Karađorđevih vojvoda Mite i Marinka, kao i uglednih pirotskih čorbadžija iz vremena kneza Miloša: Hadži Neše Filipovića, Hadži Pavela, Ćel Petra, Cvetka Ćurčibaše, Hadži Ćire i drugih.

Kada je izbio prvi srpsko-turski rat krajem juna 1876. godine, narod pirotskog kraja je počeo da se regrutuje u redove srpske dobrovoljačke vojske koju je predvodio Đura Horvatović[10]. Uprkos velikim borbama u oblasti pirotske kaze, ovaj rat nije doneo oslobođenje. Sa povlačenjem srpske vojske iz pirotskog kraja, počele su turske represalije - palili su sela (oko 50) zbog učešća u ratu[11]. Tada je pirotski narod počeo da beži - najčešće je to bila Šumadija ili Knjaževac. Turci nisu poštedeli ni sveštena lica - u Temačkom manastiru su bacili igumana Kesarija kroz prozor gde je ostao na licu mesta mrtav[12].

Ruska vlada je u oktobru i novembru 1877. godine tražila od kneza Milana da ponovo uđe u rat sa Turcima sa glavnim dejstvima srpske vojske prema Pirotu i Sofiji, važnog centra za celu tursku odbranu. Knez je prihvatio predlog i srpska vojska je vršila pripreme da objavi rat Turcima kada je pala Plevna. Srpska vojska je dva dana kasnije, 14. decembra 1877. godine prešla granicu, osvojila pogranična mesta i oslobodila mesta: Pirot, Belu Palanku, Trn, Breznik, Caribrod, Slivnicu i Radomir. Srpska vojska se susrela sa ruskom koja je posle pada Pirota i Dragomana uspela da ovlada balkanskim prevojima koj su sa severa vodili ka Sofiji[13].

Drugi srpsko-turski rat i oslobođenje Pirota[uredi | uredi izvor]

Operacije glavnih srpskih snaga (moravskim šumadijski i timočki korpus) su počele 14. decembra 1877. godine i trajale su više od godinu dana iako su Pirot i veći deo pirotske nahije bili vrlo brzo oslobođeni. Na osnovu naređenja Vrhovne komande, glavni udar je bio u pravcu Pirota[14]. Moravski korpus nastupao je na jugu zbog blokade nipa a timočki i šumadijski prema istoku tj. prema Beloj Palanci. Sutradan je napadnuta turska vojska od strane braničevske brigade iz pravca Svrljiga koja je kod Gramade prešla srpsko-tursku granicu i počela nastupati u pravcu Niša. Moravska divizija je iz pravca Aleksinca prešla granicu kod sela Katun. Timočka divizija je oslobodila Kulu 16. decembra a knjaževačka vojska se koncentrisala na položaje Pandarila oko sela Periša. Đura Horvatović je izdao naređenje da se zauzme Babina glava i to se desilo bez otpora turske vojske. Pošto se svakako očekivao napad Turaka, iskopani su rovovi oko sela Osmakovo.

Turska komanda je u Pirotu je 18. decembra uputila oko 2.000 nizama sa 4 topa na položaj Budin Del kako bi se preko Osmakove ponovo zauzela Babina glava[15]. Knjaževčani su ih čekali pa su se ubrzo Turci dali u beg. Zauzimanjem Babine glave, otvorio se put prema Pirotu i Beloj Palanci za oslobodioce.

Izviđanjem se došlo do podataka da su Turci kod Pirota mnogo jače utvrdili svoje položaje u Beloj Palanci. Iz tog razloga je general Jovan Belimarković izdao naređenje Horvatoviću da je odabrao kao prvu tačku za napad Belu Palanku, varošicu koja je bila čuvena po krvavim borbama koje su oko nje vođene u prošlom ratu[16]. Za vojne operacije je bilo značajno zauzimanje mesta Sveti Nikola na putu Knjaževac - Stara planina - Zagorje, nazvano po crkvi Sveti Nikola u neposrednoj blizini. Turci su na ovom mestu podigli tri jaka vojna utvrđenja. 19. decembra su vremenski uslovi bili loši ali je srpska vojska pod komandom Franića uspela da pobedi uz velike gubitke na turskoj strani. Zauzeće ovog prevoja je bilo od velikog značaja zato što se njime prekinula komunikacija turske vojske u Zagorju, u zapadnoj Bugarskoj sa Ponišavljem i Pirotom a i olakšalo se samo oslobođenje Pirota i to samo dve nedelje od objavljivanja rata Turcima[17].

Srpske trupe su ušle u Belu Palanku posle velikih borbi 24. decembra, gde su stanovnici Palanke ljubili i grlili vojnike[18].

Posle oslobođenja Bele Palanke, Vrhovna ruska komanda je tražila dalja nastupanja prema Sofiji. U želji da se što pre dođe do veze sa ruskom vojskom posle pada Plevne, srpska vojska je forsirala napad na Pirot. Pukovnik Ljubomir Ivanović je 23. decembra izvršio raspored svih trupa za nastupanje prema Pirotu kako bi se 24. decembra povela borba. Prema Pirotu su bile raspoređene trupe: Kragujevačka brigada I klase jačine pet bataljona, Rudnička brigada I klase jačine četiri bataljona, tri teške baterije (3. i 6. timočka i 6. šumadijska), jedna brdska baterija (Rudnička), dva eksadrona konjice[19]. Na desnoj obali Nišave bili su utvrđeni turski položaji oko sela Nišor i Sopot a na levoj obali položaji pred gradom na oštrom brdu Budin Del sa nadmorskom visinom od 551 m. koje je izbačeno prema selu Staničenje i u priličnoj meri nad neposrednom okolinom. Preko puta Budin Del spaja se put do Temske sa glavnim putem Pirot - Bela Palanka - Niš. Turci su imali utvrđenja na liniji Budin Del - Staničenje - Kardašnica - Veliki i Mali Suvodol - Blato. Prema Pirotu se sužava planina Belava a njena krajnja tačka koja dominira Pirotom je Sarlah. Na Sarlahu su Turci imali jake utvrde za odbranu grada i to dva iskopana reduta i jedan blok brvnara. Imali su 16 bataljona vojske od kojih je 6 bilo istureno na strme visove Budin Dela i Nišora.

Koncentracija srpske vojske za napad na Pirot je završena 25. decembra u sledećem rasporedu[20]:

  • levokrilna kolona - 4 batanjona kragujevačke brigade, jedan eksadron konjice, brdska baterija i šesta teška baterija pod komandom pukovnika Svetozara Hadžića - zadatak da napadne tursko levo krilo
  • sredinu udarne snage sačinjavali su: tri rudnička i prvi kragujevački batanjon i treća teška pirotska divizija pod komandom majora Radomira Putnika sa zadatkom da napadnu tursku vojsku na Nišoru
  • desnokrilna kolona - 2 bataljona beogradske divizije pod komandom potpukovnika Jovana Popovića, dobila je zadatak da dejstvuje na levi turski blok
  • u pozadini na Ravlju, ostavljena je dvanaesta timočka baterija sa zadatkom da dejstvuje na levi turski blok
  • na krajnjem desnom krilu, Kumanovskom visu - prva baterija i kragujevačke brigade s jednom teškom baterijom II šumadijskog puka i njegove artiljerije na Budinom Delu
  • u selu Temska u rezervi je ostavljen bataljon beogradske divizije

Napad na tursku vojsku ispred Pirota je započeo 24. decembra u podnena levom krilu. Napadu je prethodila jaka artiljerijska priprema sa mesta Igrište i sa visova iznad sela Sopot. Videvši zbunjenost Turaka posle snažne artiljerijske vatre duž turskih šančeva, data je naredba srpskoj vojsci za juriš. U pola tri popodne, kapetan Milutin Karanović je prešao bataljonom potok i išao prema Nišoru u levi turski blok[20]. U jeku najžešće borbe, kada su Turci već bili spremni na predaju, stigla im je pomoć iz Pirota u jačini sedam bataljona nizama. Njihovo levo krilo je znatno ojačalo a napredovanje beogradske divizije je zaustavljeno. Razvila se žestoka borba u kojoj je poginuo Milutin Karanović[21]. Tog dana bitka nije bila rešena. Obe vojske su držale svoje položaje. Na osnovu borbene zapovesti komandanata, šumadijska divizija je postavljena kod sela Kumanovo kao opšta rezerva centralnom frontu prema Pirotu i ojačane su sa dva bataljona pešadije, dve teške baterije i jednim i po eksadronom konjice[22].

Zapovest generala Belimarkovića za 27. decembar je bila da se izvrši koncentrisani napad na desnoj i levoj obali Nišave te da se što pre oslobodi Pirot. Borba je počela na desnom krilu Timočkog korpusa 27. decembra u pola osam ujutru a potom se razvila na čitavom frontu. Trubači su zasvirali juriš na celoj teritoriji i trupe desne kolone krenule su u napad ali su se Turci brzo pribrali i odbili ovaj napad. Te večeri je počeo i sneg da pada pa nastupanja nisu bila moguća. Na krajnjem krilu šumadijskog korpusa, odred od 300 boraca sa Stepom Stepanovićem na čelu, je obišao desno krilo nišorskog položaja i poseo mesto Mali vrh odakle je bočnom vatrom tukao Nišor i put koji vezuje ovaj položaj sa Pirotom. Iako je tada centar bio probijen, Turci nisu odstupali sa Nišora i Budinog dela. Sutradan se nastavilo sa borbom te je timočki korpus dobio zadatak da južnom padinom Belave produži nastupanje prema Pirotu a da šumadijski korpus ojača desno krilo nastupajući prema Budinom delu kako bi iznenadili Turke. Turci su međutim, u noći između 27. i 28. decembra napustili sva utvrđenja a u svanuće i Pirot, pošto su prehodno zapalili skladište ubojnog materijala. Snažna eksplozija je označila kraj osmanske vladavine u Pirotu[23].

Radomir Putnik je pisao o ovom događaju: Šesnaestog pred zoru Turci napustiše svu liniju prema našoj vojsci. Trupe sa centra, koje su u to vreme otpočele demonstraciju protiv Nišora, nađoše tursku poziciju praznu i na njoj dosta oružja, municije, šatora i ostalih potreba. Toga dana prepodne sve trupe šumadijskog i timočkog kora uđoše u Pirot praćene blagoslovom Pirotlija[24].

Posle oslobođenja[uredi | uredi izvor]

Odmah po oslobođenju pirotske varoši, Turci su bili isterani iz celog Ponišavlja kao i iz susednih krajeva do kraja decembra 1877. godine[25].

Sa prvim danima u januaru 1878. godine, umesto turske, organizovana je srpska uprava, okružna, seoska, varoška i sreska[26]. Za prvog stalnog okružnog načelnika bio je postavljen Panta Srećković a prvi predsednik pirotske opštine je bio Ceka Krstić koji je u junu iste godine sa Živkom Antićem, Anđelkom Stojanovićem, Pejčom Veljkovićem, Mikom Gavrilovićem, Aleksom Đorđevićem i Aleksom Stankovićem, otišao u Niš da pozdravi kneza Milana[27].

Posle Berlinskog kongresa, Pirot je ušao i teritorijalno u Srbiju.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g Operativno odeljenje vrhovne komande, načelnik štaba Kosta S. Protić (1879). Rat Srbije sa Turskom za oslobođenje i nezavisnost 1877-78. godine. Beograd: Državna štamparija. str. 428—429. 
  2. ^ Todor Stanković, Učešće Nišlija u oslobodilačkom ratu 1876-1877, Spomenica šezdesetogodišnjice i osvećenja spomenika oslobođenja Niša, 1877-1937, Niš, 1937, 205 s.
  3. ^ Istorija Niša I, Niš, 1983, 298 s.
  4. ^ Todor Stanković, Učešće Nišlija u oslobodilačkom ratu 1876-1877, Spomenica šezdesetogodišnjice i osvećenja spomenika oslobođenja Niša, 1877-1937, Niš, 1937, 15 s.
  5. ^ Kosta Kostić, Istorija Pirota, Pirot, 1973, 26 s.
  6. ^ Todor Stanković, Učešće Nišlija u oslobodilačkom ratu 1876-1877, Spomenica šezdesetogodišnjice i osvećenja spomenika oslobođenja Niša, 1877-1937, Niš, 1937, 35 s.
  7. ^ Andrija Radenić, Dokumenti iz ruskih arhiva o pokretu za oslobođenje jugoslovenskih naroda pod Turskom 1860-1861, AP, 1-2, Beograd, 1970, 133 s.
  8. ^ Porodična arhiva porodice Hećima Tane
  9. ^ V. Stojančević, Prošlost pirotskog kraja u periodu oslobođenja 1874-1878. godine, IČ, knjiga XXVII, Beograd, 1980, 200 s.
  10. ^ Znameniti Srbi XIX veka, godina treća, urednik Andra Gavrilović, Zagreb, 1904, 54-55s.
  11. ^ J. Ristić, Diplomatska istorija Srbije za vreme srpskih ratova za oslobođenje i nezavisnost, Prvi rat, Beograd, 1896, 225 s.
  12. ^ Mita Rakić, Iz Nove Srbije, Otadžbina, knjiga peta, Beograd, 1880, 605 s.
  13. ^ J. Ristić, Diplomatska istorija Srbije za vreme srpskih ratova za oslobođenje i nezavisnost, Prvi rat, Beograd, 1896, 323-324 s
  14. ^ Rat Srbije sa Turskom za oslobođenje i nezavisnost 1877-78. godine, Izdanje Operativnog odeljenja Vrhovne komande, Beograd, 1879, 14-15 s.
  15. ^ Rat Srbije sa Turskom za oslobođenje i nezavisnost 1877-78. godine, Izdanje Operativnog odeljenja Vrhovne komande, Beograd, 1879, 15 s.
  16. ^ Rat Srbije sa Turskom za oslobođenje i nezavisnost 1877-78. godine, Izdanje Operativnog odeljenja Vrhovne komande, Beograd, 1879, 16 s.
  17. ^ Zapisi Jevrema Grujića III, (Druga vlada Obrenovića i turski ratovi), Beograd, 1923, 311 c.
  18. ^ Rat Srbije sa Turskom za oslobođenje i nezavisnost 1877-78. godine, Izdanje Operativnog odeljenja Vrhovne komande, Beograd, 1879, 311 s.
  19. ^ Srpske novine, br. 271, 14. decembar 1877; Rat Srbije, 21 s.
  20. ^ a b Srpske novine, br. 271, 14. decembar 1877; Rat Srbije, 22 s.
  21. ^ Mihailo Marković, Moje uspomene, Drugo srpsko-turski rat 1877-1878, Beograd, 1906, 231-247 s.
  22. ^ Srpske novine, br. 271, 14. decembar 1877; Rat Srbije, 23 s.
  23. ^ Ilija Nikolić, Pirot i srez nišavski, knjiga prva, Pirot, 1981, 226 s.
  24. ^ Vladan Đorđević, Srpsko-turski rat, Uspomene i beleške 1876-1878, knjiga druga, Preko granice, 1907, 114 s.
  25. ^ Đ. I. Bobrikov, U Srbiji, 112 s.
  26. ^ V. Stojančević-Nikolić, Leskovac i oslobođeni predeli, 265 s.
  27. ^ Srpske novine, br.134, 17. jun 1878

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ослобођење_Пирота_од_Турака&oldid=27363587”