Poljsko-švedski rat (1655—1660)
| Drugi severni rat | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Drugi severni rat | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
|
Švedsko carstvo Markgrofovija Brandenburg Velika Kneževina Litvanija Kneževina Transilvanija Kozački hetmanat Vlaška Moldavija |
Poljsko-Litvanska unija Danska-Norveška Habzburška monarhija Rusko carstvo Krimski kanat Nizozemska republika | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
| Ferenc II Rakoci | Stefan Čarnjecki | ||||||
| Jačina | |||||||
| oko 40.000 Šveđana, 14-18.000 Nemaca i 40.000 Erdeljaca | oko 24.000 vojnika i 50.000 ustanika | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| Teški | Teški, cela zemlja opustošena | ||||||
| Istorija Poljske |
|---|
 |
Švedsko-poljski rat, poznat i kao Drugi severni rat (Prvi ili Mali severni rat), vođen u periodu 1655—1660. godine, treći je ratni sukob Švedske i Poljske. Ovaj rat je u Poljskoj istoriografiji poznat kao „Potop“.
Uvod[uredi | uredi izvor]
Kriza u Poljskoj i Litvaniji[uredi | uredi izvor]
Poljsko-litvanska unija, pod vlašću izabranog kralja Jana Kazimira, prolazila je sredinom 17. veka kroz velike teškoće. – Prvi problem bio je ustanak kozaka Bogdana Hmeljnickog u savezu sa Tatarima, koji je od 1648. zahvatio čitavu Ukrajinu.
Drugi problem bila je politička anarhija, pošto je izborna kraljevska vlast bila je oslabljena u korist Sejma, skupštine plemića, koji je od 1651. usvojio "liberum veto", po kojem je jedan glas protiv bio dovoljan da poništi svaku odluku većine: tako su i izvršna, i zakonodavna vlast u Poljskoj postale potpuno bespomoćne.[1]
Rat sa Rusijom[uredi | uredi izvor]
Da situacija bude gora, ukrajinski kozaci su se 1654. pokorili Rusiji, i u Rusko-poljskom ratu (1654—1667) ruska vojska je gotovo bez otpora zauzela Ukrajinu i Belorusiju , 8. avgusta 1655. zauzela i spalila Vilno, prestonicu Litvanije i opsela Lavov.
Zauzetost Poljske na istoku je iskoristio Švedski kralj, Karl X Gustav, kome je kao povod za rat poslužila pretenzija Jana Kazimira, iz švedske dinastije Vaza, na švedsku krunu.[2]
Rat[uredi | uredi izvor]
Izdaja velikaša i švedska okupacija[uredi | uredi izvor]
Od 1. jula 1655. godine Karl X Gustav je sa oko 40.000 vojnika, uz pomoć izdaje litvanskih i dela poljskih feudalaca, prodro je preko Pomorja, Brandenburga i Litvanije u Poljsku. Već 8. septembra 1655. zauzeo je Varšavu i veći deo poljske teritorije, gotovo bez otpora,[3] pošto su poljska vlastela, pa čak i vojska prešle na njegovu stranu.[2] Jan Kazimir je pobegao u Austriju i uspostavljen je okupatorski režim, kojim je najviše bilo pogođeno seljaštvo i katolička crkva.[3]
Protestantska švedska vojska, pljačkajući sela i gradove i skrnaveći katoličke crkve i manastire, izazvala je pobunu katoličkog stanovništva Poljske[2].
Ustanak i oslobođenje Varšave[uredi | uredi izvor]
Čuveni manastir Jasna Gora, kod Čenstohove, uspešno se odupro švedskoj opsadi, što je čitava katolička Poljska pozdravila kao čudo: verski zanos je ojačao, i katolički sveštenici podigli su poljske seljake na oružje.[2]
Međunarodna situacija se promenila krajem 1655, kada krimski Tatari postaju saveznici Poljaka i prisiljavaju Ruse na povlačenje. Jan Kazimir se vraća u zemlju, i počinje opšti rat protiv Šveđana.[1]
Do maja 1656. godine oslobođen je veći deo Litvanije, Poljske s Varšavom i nizom drugih gradova. Šveđani se povlače, a tada ih napušta i većina poljskih feudalaca.[3]
Invazija Brandenburga i Transilvanije[uredi | uredi izvor]
Švedski kralj Karlo X zaključuje 1656. sporazum s Brandenburgom protiv Poljske. Švedske snage, pojačane brandenburškim (14-18.000 ljudi) prelaze u ofanzivu u julu 1656, ponovo zauzimaju Varšavu i primoravaju ustanike na povlačenje, ali dalje napredovanje Šveđana ometa Carska Rusija, koja krajem 1655. godine prekida rat sa Poljskom i objavljuje rat Švedskoj zbog Finske i Livonije. Ruska ofanziva protiv Šveđana na pribaltiku olakšava napredovanje poljskih ustanika.[3]
U takvoj situaciji, 1657. godine Švedska sklapa savez sa Franjom Rakocijem, knezom Transilvanije, o podeli Poljske. Transilvanske snage (oko 40.000 ljudi) u julu 1657. godine prodiru preko Karpata u Poljsku i spajaju se sa Šveđanima. Poljska sklapa savez sa Danskom, kome se maja 1658. godine pridružuje i Austrija, nakon čega se i Brandenburg okreće protiv Šveđana. Švedske i erdeljske snage naterane su na povlačenje iz Poljske.[3]
Da bi povratili svoje posede u Ukrajini i Belorusiji, poljski feudalci već u junu 1658. nastavljaju rat protiv Rusije, koja sklapa mir sa Švedskom.[3]
Mir u Olivi[uredi | uredi izvor]
Poljska vodi rat na dve strane, ali ipak uspeva da potisne Šveđane iz najvećeg dela baltičkih primorskih oblasti, pa čak 1658-59. poljska vojska učestvuje u borbama protiv Šveđana u Danskoj.[3]Međutim, zbog sve većeg angažovanja u ratu protiv Rusije, a pod pritiskom Francuske, Engleske i Holandije, Poljska je prinuđena da 1660. godine zaključi mir u Olivi sa Švedskom. Po odredbama ovog mira, Poljska je zadržala Pomeraniju[1], ali je švedsko prisustvo na Baltiku ugrožavalo njen suverenitet[3].
Posledice[uredi | uredi izvor]
Rat se završio Pirovom pobedom za Poljsko-litvansku uniju: Šveđani su prisljeni da se povuku, ali gotovo cela zemlja je bila razrušena.
Jan Kazimir se mirom u Olivi 1660. odrekao polaganja prava na švedski tron i Šveđanima je predao Livoniju i grad Rigu.
Rat sa Rusijom nastavljen je sve do 1667. : mirom u Andrusovu Poljska je ustupila Rusiji Smolensk, Kijev i Ukrajinu istočno od Dnjepra[1].
Ugovorima u Olivi i Andrusovu Poljsko-litvanska unija izgubila je petinu teritorije, dok su ljudski i materijalni gubici bili ogromni, a ravnoteža snaga u istočnoj Evropi okrenula se u korist Rusije[1].
U poljskoj kulturi[uredi | uredi izvor]
Ovaj rat je detaljno opisan u romanu "Potop" poljskog nobelovca Henrika Sjenkjeviča iz 1886.[4]
Poljski film "Potop" snimljen je 1974[5].
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Švedsko-poljski ratovi
- Poljsko-švedski rat (1600—1611)
- Poljsko-švedski rat (1617—1629)
- Roksildski mir
Izvori[uredi | uredi izvor]
- Vojna enciklopedija, tom 9 (656) COBISS.SR 3980808
- Henryk, Sienkiewicz (1989). Potop. Knežević, Lazar R. Gornji Milanovac: Dečje novine. ISBN 978-86-367-0277-2. OCLC 781178380.
- Živojinović, Dragoljub R. (2000). Uspon Evrope, 1450-1789 (4. dopunjeno izd.). Beograd: Službeni list SRJ. ISBN 978-86-355-0446-9. OCLC 54529759.
- Djurant, Vil. Doba Luja XIV : istorija evropske civilizacije u doba Paskala, Molijera, Kromvela, Miltona, Petra Velikog, Njutna i Spinoze : 1648-1751 / Vil Djurant ; [preveo s engleskog Ljubomir Veličkov]. Beograd : Vojnoizdavački zavod : Narodna knjiga, 2004 (Beograd : Vojna štamparija). str. 439—440. ISBN 978-86-331-1599-5.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d Živojinović, Dragoljub R. (2000). Uspon Evrope, 1450-1789 (4. dopunjeno izd.). Beograd: Službeni list SRJ. ISBN 978-86-355-0446-9. OCLC 54529759.
- ^ a b v g Djurant, Vil. Doba Luja XIV : istorija evropske civilizacije u doba Paskala, Molijera, Kromvela, Miltona, Petra Velikog, Njutna i Spinoze : 1648-1751 / Vil Djurant ; [preveo s engleskog Ljubomir Veličkov]. Beograd : Vojnoizdavački zavod : Narodna knjiga, 2004 (Beograd : Vojna štamparija). str. 439—440. ISBN 978-86-331-1599-5.
- ^ a b v g d đ e ž Gažević, Nikola (1970—1976). Vojna enciklopedija / [glavni urednik Nikola Gažević]. Beograd : Vojnoizdavački zavod, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske). str. 656, knjiga 9.
- ^ Henryk, Sienkiewicz (1989). Potop. Knežević, Lazar R. Gornji Milanovac: Dečje novine. ISBN 978-86-367-0277-2. OCLC 781178380.
- ^ Hoffman, Jerzy (14. 5. 1975), The Deluge, Daniel Olbrychski, Malgorzata Braunek, Tadeusz Lomnicki, Pristupljeno 21. 4. 2018
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Djurant, Vil. Doba Luja XIV : istorija evropske civilizacije u doba Paskala, Molijera, Kromvela, Miltona, Petra Velikog, Njutna i Spinoze : 1648-1751 / Vil Djurant ; [preveo s engleskog Ljubomir Veličkov]. Beograd : Vojnoizdavački zavod : Narodna knjiga, 2004 (Beograd : Vojna štamparija). str. 439—440. ISBN 978-86-331-1599-5.
| Državne | |
|---|---|
| Umetničke | |
| Ostale | |
