Sovjetski svemirski program

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Sovjetski svemirski program (rus. Космическая программа СССР) bio je nacionalni svemirski program Sovjetskog Saveza (SSSR), aktivan od 1950-ih do raspada saveza 1991. godine.

Sovjetski svemirski program se uglavnom zasnivao na ljudskom svemirskom letu i razvoju potrošnih raketnih nosača, koji su bili podeljeni između mnogih konstruktorskih biroa koji su se takmičili jedni sa drugima. Tokom svojih 60 godina istorije, sovjetski svemirski program bio je prvi u velikom broju slučajeva svemirskog istraživanja, uključujući prvu interkontinentalnu balističku raketu (R-7), prvi satelit (Sputnjik 1), prva životinja u zemljinoj orbiti (pas Lajka na Sputnjiku 2), prvi čovek u svemiru i zemljinoj orbiti (Jurij Gagarin na Vostoku-1), prva žena u svemiru i zemljinoj orbiti (Valentina Tereškova na Vostoku-6), prvi izlazak u otvoreni svemir (Aleksej Leonov na Voshodu 2), prvi sudar sa mesečevim tlom (Luna 2), prva slika tamne strane Meseca (Luna 3) i prvo uspešno sletanje na mesečevo tlo (Luna 9), prvi svemirski rover (Lunohod 1), prvi uzorak mesečevog tla automatski izvađen i donešen na Zemlju (Luna 16), i prva svemirska stanica (Saljut 1). Dalji zapažena dostignuća su uključivala prve međuplanetarne sonde: Venera-1 i Mars-1 su prve letele do Venere i Marsa, Venera-3 i Mars-2 su se prve sudarile sa njihovim površinama, a Venera-7 i Mars-3 su prve uspešno sletele na površinama drugih planeta.

Raketno-kosmički program Sovjetskog Saveza, koji je u početku zapošljavao zarobljene naučnike iz nemačkog raketnog programa V-2,[1][2] uglavnom su sovjetski inženjeri i naučnici izvodili posle 1955. godine, a zasnovan je na nekim jedinstvenim sovjetskim i ruskim teorijskim razvojima, koje je mnoge izveo Konstantin Ciolkovski, poznat i kao otac teorijske astronautike.[3][4] Sergej Koroljov je bio šef glavne dizajnerske grupe, njegovo zvanično zvanje bilo je glavni dizajner (standardni naziv za slične pozicije u Sovjetskom Savezu). Za razliku od američkog konkurenta u svemirskoj trci, čija je Nasa jedinstveno koordinisana agencija, sovjetski svemirski program bio je podeljen na nekoliko konkurentskih dizajnerskih biroa koje su vodili Sergej Koroljov, Kerim Kerimov, Mihail Jangel, Valentin Gluško, Vladimir Čelomej, Viktor Makejev, Mihail Rešetnjev, itd.

Zbog tajnog statusa programa i propagandne vrednosti, najave ishoda misija odlagale su se dok se nije utvrdio uspeh, a neuspesi su se ponekad držali u tajnosti. Na kraju, kao rezultat Gorbačovove politike glasnost 1980-ih, mnoge činjenice o svemirskom programu su otkrivene. Značajni neuspesi uključuju smrt Koroljeva, Vladimira Komarova (u padu Sojuza 1), i smrti posade Sojuza 11 između 1966. i 1971. godine i razvojni neuspeh rakete N-1 (1968–1974) namenjene za dostavu veoma teške opreme u orbitu, koja je eksplodirala ubrzo nakon poletanja na četiri probna ispitivanja.

Sa raspadom Sovjetskog Saveza, program su nasledili Kazahstan, Rusija, i Ukrajina. Kazahstan je osnovao KazKosmos u 21. veku, Rusija je osnovala vazduhoplovnu i svemirsku agenciju pod nazivom Rosaviakosmos, koja je danas svemirska agencija pod nazivom Roskosmos,[5] a Ukrajina je osnovala Ukrajinsku nacionalnu svemirsku agenciju (SSAU).

Počeci[uredi | uredi izvor]

Predratni napori[uredi | uredi izvor]

Teorija istraživanja svemira imala je solidnu osnovu u Ruskoj Imperiji pre Prvog svetskog rata sa spisima Konstantina Ciolkovskog (1857-1935), koji je objavio pionirske radove krajem 19. i početkom 20. veka i 1929. predstavio koncept višestepene rakete. Praktični aspekti zasnovani na ranim eksperimentima koje su izvodili članovi grupe za proučavanje reaktivnog pogona, GIRD (osnovan 1931) 1920-ih i 1930-ih, gde su radili pioniri poput ukrajinskog inženjera Sergeja Koroljova— koji je maštao o putovanju na Mars[6]‍:5—i nemačkog inženjera Fridriha Zandera. Dana 18. avgusta 1933. GIRD je lansirao prvu sovjetsku raketu Gird-09 na tečno gorivo,[7] a 25. novembra 1933. prvu raketu Gird-H sa hibridnim gorivom. Tokom 1940.–1941. dogodio se još jedan napredak u polju reaktivnog pogona: razvoj i serijska proizvodnja višecevnog bacača raketa Kaćuše.[8]

Nemci[uredi | uredi izvor]

Tokom 1930-ih sovjetska raketna tehnologija bila je uporediva sa nemačkom, ali je Staljinova Velika čistka ozbiljno ugrozila njen napredak. Mnogi vodeći inženjeri su prognani, a Koroljev i drugi zatvoreni i poslati u gulag.[6]‍:10–14 Iako je Kaćuša bila vrlo efikasna tokom Drugog svetskog rata na Istočnom frontu, naprednije stanje nemačkog raketnog programa zadivilo je sovjetske inženjere koji su pregledali njegove ostatke u Penemindeu i Mitelverku nakon završetka rata u Evropi. Amerikanci su tajno premestili većinu nemačkih naučnika i 100 V-2 raketa u SAD tokom operacije Spajalica, ali sovjetski program je imao veliku korist od zaplenjenih nemačkih proizvodnih alata sa mesta proizvodnje V-2 u Mitelverku u Istočnoj Nemačkoj.[6]‍:20,25,27,29–31,56 Od jula 1945. godine, Sovjeti su regrutovali nemačke naučnike i radnike za "Institut Nordhauzen" u Blajherodeu da bi ponovo uspostavili izgubljene projektne crteže i inženjerske podatke i obnovili proizvodnju i montažu komponenata V-2 u Nemačkoj. Ovu operaciju vodili su Dmitrij Ustinov, Sergej Koroljev, Valentin Gluško i Boris Čertok.[9] Helmut Gretrup, zapaženi stručnjak za sisteme upravljanja iz Penemindea, imenovan je za generalnog direktora Instituta Nordhauzen, zvanog i Centralverke, koji je imao više od 5.000 zaposlenih do oktobra 1946. godine.

Dana 22. oktobra 1946. godine, tokom operacije „Osoaviahim" nasilno je deportovano više od 2.200 nemačkih specijalista - ukupno više od 6.000 ljudi, uključujući članove porodice - iz sovjetske okupacione zone posle Drugog svetskog rata u Nemačkoj radi zaposlenja u Sovjetskom Savezu. 160 stručnjaka iz Instituta Nordhauzen, na čelu sa Helmutom Gretrupom, držano je na ostrvu Gorodomlja do 1953. godine. Kao prvi zadatak morali su da pruže podršku Sovjetima u izgradnji replike V-2 koja je nazvana R-1 i uspešno je lansirali oktobra 1948. godine.[6]‍:30,80–82 Sovjeti su na kraju zatražili koncepte snažnijih pojačivača za veću nosivost i domet, tj. nuklearne bojeve glave. Stoga je od 1947. do 1950. nemački kolektiv predložio koncepte za G-1, G-2 i G-4 sa brojnim poboljšanjima dizajna u odnosu na status V-2:[10]

  • Snop više raketnih motora, zajedno sa mogućnošću kompenzacije otkaza motora isključivanjem simetrično suprotstavljenog motora (u kasnijim R-7 Semjorka i Sputnjik lanserima, 4 h 4 za prvu fazu i 4 motora za drugu fazu)
  • Vektorska kontrola motora okretanjem umesto složenih (i teških) lopatica V-2 izrađenih od grafita
  • Konusni oblik tela rakete za efikasnu i stabilnu aerodinamiku ne zahteva složena ispitivanja vazdušnog tunela za optimizaciju u celom opsegu brzina i povezano opterećenje rezervoara (kasnije primenjeno na R-7)
  • Upotreba rezervoara kao noseće konstrukcije za značajno smanjenje težine
  • Preciznije upravljanje ciljevima rakete pomoću poboljšanih žirosistema, uključujući simulacione sisteme za ispitivanje
  • Transmisija turbina sa izduvnim gasovima ispuštenim iz komore za sagorevanje radi veće efikasnosti (što je konačno uspelo u dizajnu RD-180).

Koroljov je koristio delove ovih predloga za sovjetske projekte R-2, R-5 i R-14. Početkom 1954. godine CIA je rezimirala nemačke konceptualne studije i sovjetski interes za njih, na osnovu izveštaja vraćenih nemačkih naučnika, među kojima su bili Fric Karl Prejkšat i Helmut Gretrup. Bilo je dokaza da su Sovjeti, zbog njihove "ljubavi prema raketnoj tehnologiji" i "poštovanja nemačkog rada", bili prvi koji su imali rakete velikog dometa.[11] Iz političkih razloga, međutim, nemački uticaj na sovjetski raketno-kosmički program dugo je bio potcenjivan.

Skoro osam godina učešća nemačkih naučnika u sovjetskom raketnom programu pokazalo se ključnim katalizatorom njegovog daljeg napretka. Tokom postojanja SSSR-a sovjetski istoričari su retko, skoro nikada, pominjali upotrebu nemačke stručnosti u posleratnim godinama, ali saradnja je bila stvarna i izuzetno ključna u unapređivanju sovjetskih ciljeva. [...]Gretrupov tim bio je neophodan u brzom prenosu baze podataka o nemačkim dostignućima Sovjetima, pružajući tako snažne temelje od kojih je trebalo poći..

— Asif Azim Sidiki, Izazov za Apolo: Sovjetski Savez i svemirska trka, 1945–1974

Koroljov projektni biro OKB-1 bio je posvećen kriogenim raketama na tečno gorivo sa kojima je eksperimentisao u kasnim 1930-ima. Na kraju je ovaj rad rezultirao dizajnom interkontinentalne balističke rakete R-7 Semjorka[12] koja je uspešno testirana u avgustu 1957. Ovo sovjetsko dostignuće zasnovano je na snažnoj posvećenosti i strogoj koordinaciji svih vojnih entiteta, sa Dmitrijem Ustinovim i Sergejem Koroljovim kao glavnim pokretačima.

Sputnjik i Vostok[uredi | uredi izvor]

Sovjetski svemirski program bio je vezan za petogodišnje planove SSSR-a i od početka se oslanjao na podršku sovjetske vojske. Iako je bio jednodušno vođen snom o svemirskim putovanjima, Koroljov je to uglavnom držao u tajnosti dok je radio na vojnim projektima - posebno, nakon prvog ispitivanja atomske bombe u Sovjetskom Savezu 1949. godine, rakete koja je mogla da nosi nuklearnu bojevu glavu do Sjedinjenih Država—jer su se mnogi rugali ideji o lansiranju satelita i svemirskih letelica sa posadom. Pa ipak, prva sovjetska raketa sa životinjama na brodu lansirana je jula 1951, dva psa su vraćeni živi nakon dostizanja 101 km nadmorske visine. Dva meseca pre prvog takvog američkog dostignuća, ovaj i sledeći letovi dali su Sovjetima dragoceno iskustvo sa kosmičkom medicinom.[6]‍:84–88,95–96,118

Zbog svog globalnog dometa i nosivosti tereta od približno pet tona, pouzdani R-7 nije bio efikasan samo kao strateški sistem za isporuku nuklearnih bojevih glava, već i kao odlična osnova za svemirska vozila. Najava Sjedinjenih Država u julu 1955. godine o svom planu da lansiraju satelit tokom Međunarodne geofizičke godine u velikoj meri je koristila Koroljovu u nagovaranju sovjetskog lidera Nikite Hruščova da podrži njegove planove. [6]‍:148–151 U pismu upućenom Hruščovu, Koroljov je naglasio neophodnost lansiranja jednostavnog satelita kako bi se takmičio sa američkim svemirskim naporima.[13] Odobreni su planovi za satelite koji orbitiraju oko Zemlje (Sputnjik 1) za sticanje znanja o svemiru i četiri posebna vojna izviđačka satelita Zenit. Dalji planirani razvoj događaja obuhvatao je let u zemljinoj orbiti do 1964. godine.

Replika Sputnjika 1

Nakon što se prvi Sputnjik pokazao kao uspešan propagandni puč, Koroljovu - koji je bio javno poznat samo kao anonimni glavni dizajner raketno-kosmičkih sistema[6]‍:168–169—naloženo je da ubrza program sa posadom, čiji je dizajn kombinovan sa programom Zenit za proizvodnju svemirske letelice Vostok. Posle Sputnjika, sovjetski naučnici i vođe programa uspostavili su stanice sa posadom za proučavanje efekata nulte gravitacije i dugoročnih efekata na životne oblike u svemirskom okruženju.[14] Još uvek pod uticajem Ciolkovskog - koji je Mars odabrao kao najvažniji cilj svemirskih putovanja - ranih 1960-ih sovjetski program pod vodstvom Koroljova stvorio je značajne planove za putovanja s posadom na Mars već od 1968. do 1970. Sa sistemima za životnu podršku zatvorene petlje i električnim raketnim motorima i lansiranjem sa velikih svemirskih stanica u orbiti, ovi planovi bili su mnogo ambiciozniji od američkog cilja sletanja na Mesec.[6]‍:333–337

Finansiranje i podrška[uredi | uredi izvor]

Raketa Vostok u Sovjetskom izložbenom centru bila je prvo pouzdano sredstvo za transport predmeta u Zemljinu orbitu.[15]

Sovjetski svemirski program bio je sekundarni u vojnom finansiranju u odnosu na interkontinentalne balističke rakete Strateških raketnih snaga. Iako je Zapad verovao da je Hruščov lično naredio svaku novu svemirsku misiju u propagandne svrhe, a sovjetski lider je imao neobično blizak odnos sa Koroljovim i drugim glavnim dizajnerima, Hruščov je više isticao rakete nego istraživanje svemira i nije bio previše zainteresovan za takmičenje sa Apolom.[6]‍:351,408,426–427

Dok su vlada i Komunistička partija koristili uspehe programa kao propagandno sredstvo nakon što su se dogodili, sistematski planovi misija zasnovani na političkim razlozima bili su retki, jedan izuzetak je Valentina Tereškova, prva žena u svemiru, na Vostoku 6 1963. godine.[6]‍:351 Misije su planirane na osnovu dostupnosti rakete ili ad hoc razloga, a ne na osnovu naučne svrhe. Na primer, vlada je u februaru 1962. naredila ambicioznu misiju, koja će istovremeno uključivati dva Vostoka u orbitu, da bude lansirana za deset dana, kako bi zasenili uspešnu američku misiju Merkjuri Atlas 6 kojom je upravljao Džon Glen 20. februara. Sovjetski svemirski program je to uspeo da ostvari tek u avgustu, sa Vostokom 3 i Vostokom 4.[6]‍:354–361

Unutrašnja konkurencija[uredi | uredi izvor]

Za razliku od američkog svemirskog programa, koji je imao Nasa-u kao jedinstvenu koordinacionu strukturu pod upravom administratora, Džejmsa Veba, tokom većeg dela 1960-ih, SSSR-ov program je bio podeljen između nekoliko konkurentskih dizajnerskih grupa. Uprkos izvanrednim uspesima Sputnjika između 1957. i 1961. i Vostoka između 1961. i 1964, nakon 1958. Koroljev projektni biro OKB-1 suočio se sa sve većom konkurencijom njegovih suparničkih glavnih dizajnera, Mihaila Jangela, Valentina Gluška, i Vladimira Čelomeja. Koroljov je planirao da krene napred pomoću letelice Sojuz i N-1 koja bi bila osnova za slanje posade i istraživanje Meseca. Međutim, Međutim, Dmitrij Ustinov uputio ga je da se usredsredi na misije u blizini Zemlje koristeći vrlo pouzdanu letelicu Voshod, modifikovani Vostok, kao i na međuplanetarne misije na obližnje planete Veneru i Mars.

Jangel je bio pomoćnik Koroljova, ali uz podršku vojske, 1954. godine dobio je sopstveni konstruktorski biro koji je prvenstveno radio na vojnom svemirskom programu. On je imao jači tim za projektovanje raketnih motora, uključujući upotrebu hipergoličnih goriva, ali nakon katastrofe Nedelin 1960. godine Jangel je bio usmeren da se koncentriše na razvoj interkontinentalnih balističkih raketa. Takođe je nastavio da razvija sopstveni dizajn rakete-nosača super-teške kategorije slične Koroljovoj N-1, kako za vojne namene, tako i za teretne letove u svemir za izgradnju budućih svemirskih stanica.

Gluško je bio glavni dizajner raketnih motora, ali imao je lične sukobe sa Koroljovim i odbio je da razvije velike jednokomorne kriogene motore koji su bili potrebni za izgradnju raketa-nosača super-teške kategorije.

Čelomej je imao koristi od pokroviteljstva Hruščova [6]‍:418 i 1960. godine dobio je posao da razvije raketu za slanje posadnog vozila oko Meseca i posade vojne svemirske stanice. Sa ograničenim svemirskim iskustvom, njegov razvoj je bio spor.

Napredak programa Apolo alarmirao je glavne dizajnere, koji su isticali svoje programe kao odgovor. Višestruki, preklapajući projekti dobili su odobrenja, a novi predlozi su pretili već odobrenim projektima. Zbog Koroljove „jedinstvene istrajnosti“, avgusta 1964. godine - više od tri godine nakon što su Sjedinjene Države izjavile nameru da slete na Mesec - Sovjetski Savez je konačno odlučio da se takmiči za Mesec. Postavljen je cilj lunarnog iskrcavanja 1967. –na 50. godišnjicu Oktobarske revolucije—ili 1968.[6]‍:406–408, 420 U jednoj fazi ranih 1960-ih sovjetski svemirski program aktivno je razvijao 30 projekata za lansere i svemirske letelice. Padom Hruščova 1964. godine, Koroljov je dobio potpunu kontrolu nad programom za slanje posade.

Nakon Koroljova[uredi | uredi izvor]

Lansiranje rakete Proton-K

Koroljov je umro u januaru 1966, nakon rutinske operacije hemoroida, od komplikacija srčanih bolesti i teškog krvarenja. Kerim Kerimov,[16] koji je ranije bio arhitekta Vostok-1,[17] je postavljen za načelnika Državne komisije za ljudske letove u svemir, na čijem čelu ostaje punih 25 godina (od 1966. do 1991. godine). Nadgledao je svaki korak razvoja i stavljanja u upotrebu kako letelica sa ljudskom posadom tako i međuplanetarnih robotizovanih misija Sovjetskog Saveza. Kerimov je bio i na čelu Glavnog direktorata Ministarstva za mašinoizgradnju u periodu 1965–1974. godina, jer je ovo ministarsvo bilo u velikoj meri uključeno u razvoj raketa-nosača i drugoh svemirskih letelica. Jedno od najvećih dostignuća Kerimova bilo je lansiranje Mira u 1986. godini.

Rukovodstvo konstruktorskog biroa OKB-1 dobio je Vasilij Mišin, koji je imao zadatak da pošalje čoveka na let oko Meseca 1967. i posadu na njegovu površinu 1968. Mišinu je nedostajao Koroljov politički autoritet i još uvek se suočavao sa konkurencijom drugih glavnih dizajnera. Pod pritiskom, Mišin je odobrio lansiranje leta Sojuz-1 1967. godine, iako letelica nikada nije uspešno testirana na probnom letu. Misija je započeta sa poznatim dizajnerskim problemima i završena je padom letelice na zemlju, usmrtivši Vladimira Komarova. Ovo je bio prvi smrtni slučaj bilo kog svemirskog programa.

Posle ove katastrofe i pod novim pritiscima, Mišin se odao alkoholu. Sovjeti su poraženi u slanju prvog leta sa posadom oko Meseca 1968. godine od Apola 8, ali Mišin je nastavio sa razvojem problematičnog super teškog N 1 nosača u nadi da će Amerikanci imati zastoj, ostavljajući dovoljno vremena da N1 učini izvodljivim da prvi sleti na Mesec sa posadom. Postignut je uspeh u zajedničkom letu Sojuza-4 i Sojuza-5 u januaru 1969. godine kojim su testirane tehnike sletanja, pristajanja i transfera posade koje će se koristiti za sletanje, a LK lender uspešno je testiran u zemaljskoj orbiti. Ali nakon što su se četiri probna lansiranja N1 završila neuspehom, projekat je napušten, a sa njim i bilo kakva šansa da Sovjeti u jednom lansiranju iskrcaju ljude na Mesec.

Američka i sovjetska posada misije Apolo-Sojuz

Pored sletanja sa posadom, napušteni sovjetski program Mesec obuhvatao je i višenamensku mesečevu bazu Zvezda, prvo detaljno razvijenu maketu ekspedicionih vozila[18] i površinske module.[19]

Nakon ovog neuspeha, Čelomej je ubedio Ustinova da 1970. odobri program unapređenja njegove vojne svemirske stanice Almaz kao sredstvo za pobedu nad američkim Skajlabom. Mišin je zadržao kontrolu nad programom Saljut ali odluka, koju je podržao Mišin, da lete sa tročlanom posadom bez odela pod pritiskom, a ne sa dvočlanom posadom sa odelima do Saljuta 1 1971. godine pokazala se fatalnom kada je ulazak u kapsulu bez pritiska usmrtio posadu po povratku na Zemlju. Mišin je uklonjen iz mnogih projekata, a Čelomej je preuzeo kontrolu nad Saljutom. Nakon rada sa Nasa-om na projektu Apolo-Sojuz, sovjetsko rukovodstvo je zaključilo da je potreban novi pristup upravljanju, a 1974. N1 je otkazan, a Mišin je ostao bez funkcije. Projektni biro je preimenovan u Raketno-kosmičku korporaciju Energija sa Gluškom kao glavnim dizajnerom.

Za razliku od trke mesečevih programa sa posadom, SSSR je postigao značajan uspeh u operacijama bezposdnih misija na Mesecu, uspehom dve prve automatske misije Lunohod i Luna za donošenje uzoraka tla. Takođe program Mars nastavljen je sa izvesnim uspehom, dok su istraživanja Venere, a zatim i Halejeve komete u programima Venera i Vega bila efikasnija.

Tajnost programa[uredi | uredi izvor]

Komunisti utiru put do zvezda. Sovjetski poštanski blok iz 1964. godine prikazuje šest istorijskih prvenaca Sovjetskog svemirskog programa.

Sovjetski svemirski program je skrivao informacije o svojim projektima pre uspeha Sputnjika, prvog svetskog veštačkog satelita. Zapravo, kada je projekat Sputnjik prvi put odobren, jedan od najneposrednijih pravca delovanja koji je Politbiro preduzeo bio je da razmisli šta da objavi svetu u vezi sa njihovim uspehom. Telegrafska agencija Sovjetskog Saveza (TASS) je stvorila presedane za sva zvanična saopštenja o sovjetskom svemirskom programu. Informacije koje su na kraju objavljene nisu dale detalje o tome ko je izgradio i lansirao satelit niti zašto je lansiran. Javno saopštenje je otkrilo da "postoji obilje tajnih naučnih i tehničkih podataka ... " a čitaoce su preplavili matematičkim podacima u odsustvu čak i slike predmeta.[20] Projekat je postao ponos sovjetske astronautike i nejasno je nagoveštavao buduće mogućnosti koje su tada bile na raspolaganju nakon uspeha Sputnjika.

Korišćenje tajnosti sovjetskog svemirskog programa služilo je istovremeno i kao sredstvo za sprečavanje curenja poverljivih podataka između zemalja, ali i za stvaranje misteriozne barijere između svemirskog programa i sovjetskog stanovništva. Priroda programa sadržala je dvosmislene poruke koje se tiču njegovih ciljeva, uspeha i vrednosti. Sam program bio je toliko tajan da redovni sovjetski građanin nikada nije mogao da stvori njegovu konkretnu sliku, već površnu sliku njegove istorije, sadašnjih aktivnosti ili budućih napora. Lansiranja nisu bila najavljena dok se nisu dogodila. Imena kosmonauta nisu spominjana dok nisu obavili letove. Detalji misija bili su oskudni. Spoljni posmatrači nisu znali veličinu ili oblik raketa ili kabina većine svemirskih brodova, osim prvih Sputnjika, lunarnih sondi i sonde Venera.[21]

Svemirska stanica Mir 1996. godine, uslikana iz svemirskog šatla Kolumbija tokom STS-76.

Međutim, vojni uticaj na sovjetski svemirski program možda je najbolje objašnjenje ove tajnosti. OKB-1 je bio podređen Ministarstvu opšte mašinogradnje,[20] zaduženom za razvoj interkontinentalnih balističkih projektila, i nastavio je da daje svojoj imovini nasumične identifikatore tokom 1960-ih: "Na primer, svemirska letelica Vostok bila je označena kao 'objekat IIF63' dok je njena lansirna raketa označena kao 'objekat 8K72K'".[20] Od 1927. sovjetskim fabrikama odbrane dodeljivani su brojevi, a ne nazivi. Čak su i ovi interni kodovi bili zamućeni: zaposleni su u javnosti koristili zaseban kod, skup posebnih poštanskih brojeva, kako bi se pozivali na fabrike, institute i odeljenja.

Javne izjave programa bile su jednoobrazno pozitivne: koliko je narod znao, sovjetski svemirski program nikada nije doživeo neuspeh. Prema istoričaru Džejmsu Andruju, "Uz gotovo nikakve izuzetke, izostavljana su izveštavanja o neuspesima ili nesrećama sovjetskih svemirskih misija, posebno u slučaju ljudskih svemirskih misija".[20]

"Vinston Čerčil je Sovjetski Savez slavno opisao kao 'zagonetku, umotanu u misteriju, unutar enigme' i to se može primeniti za traganje za istinom o njegovom svemirskom programu tokom Hladnog rata. Iako je Svemirska trka doslovno igrana iznad naših glava često je bila prikrivena figurativnom „svemirskom zavesom“ za koju je bio potreban veliki napor da se prozre"[21] kaže Dominik Felan u knjizi Hladnoratovski svemirski detektivi (2013).

Spisak projekata i dostignuća[uredi | uredi izvor]

Kapsula Vostok-1 kojoj se nalazio Jurij Gagarin tokom prvog svemirskog leta sa posadom, koja je sada izložena u muzeju RKK Energija.

Završeni projekti[uredi | uredi izvor]

Projekti sovjetskog svemirskog programa uključuju:

Dostignuća[uredi | uredi izvor]

Luna 3 je uslikala prvu sliku tamne strane Meseca.
Mars-3, prva svemirska letelica koja je sletela na Mars.

Dva dana nakon što su Sjedinjene Američke Države objavile nameru da lansiraju veštački satelit, 31. jula 1956, Sovjetski Savez je objavio svoju nameru da učini isto. Sputnjik 1 je lansiran 4. oktobra 1957. godine, pobedivši Sjedinjene Države i zapanjivši ljude širom sveta.[22]

Sovjetski svemirski program pionir je mnogih aspekata istraživanja svemira:

  • 1957: Prva interkontinentalna balistička raketa i orbitalna raketa, R-7 Semjorka.
  • 1957: Prvi satelit, Sputnjik 1.
  • 1957: Prva životinja u zemljinoj orbiti, pas Lajka na Sputnjiku 2.
  • 1959: Prva letelica koja je izašla iz zemljine orbite, Luna 1.
  • 1959: Prvi prenos podataka ili telemetrija, do i iz svemira, Luna 1.
  • 1959: Prvi objekat koji je čovek stvorio prošao je u blizini Meseca, i završio u heliocentričnoj orbiti, Luna 1.
  • 1959: Prva sonda koja je udarila na Mesečevo tlo, Luna 2.
  • 1959: Prve slike udaljene strane Meseca, Luna 3.
  • 1960: Prve životinje koje se bezbedno vraćaju iz Zemljine orbite, psi Strelka i Belka na Sputnjiku 5.
  • 1961: Prva sonda lansirana na Veneru, Venera-1.
  • 1961: Prva osoba u svemiru (međunarodna definicija) i u zemljinoj orbiti, Jurij Gagarin na Vostoku-1, program Vostok.
  • 1961: Prva osoba koja je provela više od 24 sata u svemiru German Titov, Vostok-2 (takođe prva osoba koja je spavala u svemiru).
  • 1962: Prvi svemirski let sa dvostrukom posadom, Vostok-3 i Vostok-4.
  • 1962: Prva sonda lansirana na Mars, Mars-1.
  • 1963: Prva žena u svemiru, Valentina Tereškova, Vostok-6.
  • 1964: Prva višečlana posada (3), Voshod 1.
  • 1965: Prvi boravak u otvorenom svemiru (EVA), Aleksej Leonov,[23] Voshod 2.
  • 1965: Prvi radio teleskop u svemiru, Zond 3.
  • 1965: Prva sonda koja je udarila na površinu druge planete Sunčevog sistema (Venera), Venera-3.
  • 1966: Prva sonda za fino sletanje i prenos sa površine Meseca, Luna 9.
  • 1966: Prva sonda u mesečevoj orbiti,, Luna 10.
  • 1966: prva slika celog Zemljinog diska, Molnija 1.[24]
  • 1967: Prvo bezposadno spajanje, Kosmos-186/Kosmos-188.
  • 1968: Prva živa bića koja su dospela do Meseca (cirkulunarni letovi) i vratila se neozleđena na Zemlju, ruske kornjače na Zondu 5.
  • 1969: Prvo pristajanje između dva broda s posadom u orbiti Zemlje i razmena posada, Sojuz 4 i Sojuz 5.
  • 1970: Prvi uzorci tla automatski su izvađeni i vraćeni na Zemlju sa drugog nebeskog tela, Luna 16.
  • 1970: Prvi robotski svemirski rover, Lunohod 1 na Mesecu.
  • 1970: Prvo međuplanetarno putovanje sa finim sletanjem i korisnim prenosom podataka. Podaci primljeni sa površine druge planete Sunčevog sistema (Venere), Venera-7
  • 1971: Prva svemirska stanica, Saljut 1.
  • 1971: Prva sonda koja je udarila o površinu Marsa, Mars-2.
  • 1971: Prva sonda koja je sletela na Mars, Mars-3.
  • 1975: Prva sonda koja je kružila oko Venere, da bi fino sletela na Veneru, prve fotografije sa površine Venere, Venera-9.
  • 1980: Prva hispanska i crna osoba u svemiru, Arnaldo Tamajo Mendez na Sojuzu 38.
  • 1984: Prva žena u otvorenom svemiru, Svetlana Savicka (svemirska stanica Saljut 7).
  • 1986: Prva posada koja je posetila dve odvojene svemirske stanice (Mir i Saljut 7).
  • 1986: Prve sonde za razmeštanje robotskih balona u atmosferu Venere i slanje slika komete tokom bliskog preleta Vega 1, Vega 2.
  • 1986: Prva svemirska stanica sa stalnom posadom, Mir, 1986–2001, sa stalnim prisustvom posade (1989–1999).
  • 1987: Prva posada koja je provela više od godinu dana u svemiru, Vladimir Titov i Musa Manarov na brodu Sojuz TM-4 - Mir.
  • 1988: Prvi potpuno automatizovani let svemirskog aviona (Buran).

Ostali projekti[uredi | uredi izvor]

Letelica programa Buran na izložbi u Parizu 1989. godine
Nasleđe Mira: osnovni moduli Međunarodne svemirske stanice, druga faza MSS programa.

Program Buran[uredi | uredi izvor]

Sovjetski program Buran proizveo je klasu kosmičkih aviona koji su mogli biti lansirani uz pomoć rakete Energija. Energija bi se koristila kao baza za misije sa posadom na Mars. Buran je trebalo da deluje kao podrška velikim svemirskim vojnim platformama kao odgovor prvo na američki spejs-šatl, a zatim na Stratešku odbrambenu inicijativu. U vreme kada je sistem počeo da funkcioniše, 1988. godine, ugovori o strateškom smanjenju naoružanja učinili su Buran tehnološkim viškom. Prvi i jedini orbitalni let Buran letelice dogodio se tačno u 3 sata po koordiniranom svetskom vremenu 15. novembra 1988. godine. Letelica je lansirana uz pomoć nosne rakete koja je posebno napravljena za ovu priliku. Posle dva kruga oko Zemlje i tačno 216 minuta u Zemljinoj orbiti, letelica je izvršila automatsko prizemljavanje na kosmodromu Bajkonur u Kazahstanu.[25]

Otkazani međuplanetarni projekti[uredi | uredi izvor]

Mars 4NM[uredi | uredi izvor]

Teški rover Marsohod Mars 4NM trebalo je da bude lansiran raketom N1 negde između 1974. i 1975. godine.

Mars 5NM[uredi | uredi izvor]

Misija prikupljanja uzoraka sa Marsa, Mars 5NM, trebala je biti lansirana raketom N1 1975. godine.

Mars 5M[uredi | uredi izvor]

Povratna misija sa uzorcima sa Marsa, Mars 5M ili Mars-79, planirana je da bude lansirana iz dva dela Proton raketama, koje bi se zajedno spojile u orbiti za let na Mars 1979. godine.[26]

Vesta[uredi | uredi izvor]

Misija Vesta sastojala bi se od dve identične dvonamenske međuplanetarne sonde koje su trebale biti lansirane 1991. godine. Nameravalo se da preleti Mars (umesto početnog plana za Veneru) i zatim prouči četiri asteroida koji pripadaju različitim klasama.

Ciolkovski[uredi | uredi izvor]

Misija Ciolkovski bila je planirana kao međuplanetarna sonda koja će biti lansirana devedesetih godina prošlog veka da bi uslikala Jupiter. Smatrano je da bi mogla biti lansirana do Saturna pa čak i dalje.[27]

Incidenti, neuspesi i padovi[uredi | uredi izvor]

Sovjetski svemirski program doživeo je niz fatalnih incidenata i neuspeha.[28]

Katastrofa Nedelin 1960. godine bila je eksplozija rakete na gorivo koja se testirala na lansirnoj rampi, usmrtivši mnoštvo tehničkog osoblja, vazduhoplovnih inženjera i tehničara koji su radili na projektu u vreme eksplozije.

Prva zvanična smrtna nesreća kosmonauta tokom treninga dogodila se 23. marta 1961. godine, kada je Valentin Bondarenko poginuo u požaru u atmosferi sa niskim pritiskom.

Program Voshod otkazan je nakon dva leta sa posadom usled promene sovjetskog rukovodstva. Da su planirani dalji letovi sprovedeni, sovjetski svemirski program ostvario bi još nekoliko dostignuća „prvi“, uključujući dugotrajni let od 20 dana, šetnju svemirom od strane žene i nesmetanu šetnju svemirom.

Sovjeti su nastavili da teže prvoj mesečevoj misiji sa raketom N-1, koja je eksplodirala na svakom od četiri probna testa ubrzo nakon lansiranja. Amerikanci su pobedili u trci za sletanje posade na Mesec sa Apolom 11 20. jula 1969. godine.

Posada u Sojuzu 11 uspešno je pristala na stanicu Saljut 1 i na njoj boravila 23 dana. Međutim, cela posada je poginula tokom povratka na Zemlju nakon što se kapsula otvorila i izložila ih svemiru. Članovi posade bili su Vladislav Volkov, Georgij Dobrovolski i Viktor Pacajev.

Dana 5. aprila 1975. godine, Sojuz 7K-T br.39, druga etapa rakete Sojuz koja je nosila dva kosmonauta do svemirske stanice Saljut 4, nije funkcionisala, što je dovelo do neuspešnog lansiranja sa posadom. Kapsula sa kosmonautima je letela nekoliko hiljada milja i udarila je u planinu, kliznuvši niz padinu i skoro skliznuvši sa litice, međutim, padobrani su se zakačili o drveće i sprečili da se to dogodi. Dvojica kosmonauta su pretrpeli teške povrede i komandant Lazarev više nikada nije leteo.

Dana 18. marta 1980, raketa Vostok eksplodirala je na svojoj lansirnoj rampi tokom akcije punjenja gorivom, usmrtivši 48 ljudi.[29]

U avgustu 1981. godine Kosmos-434, koji je lansiran 1971. godine, trebalo je da se ponovo vrati. Da bi ublažio strahove da letelica nije nosila nuklearne materijale, portparol Ministarstva spoljnih poslova SSSR-a uverio je australijsku vladu 26. avgusta 1981. godine da je satelit „eksperimentalna mesečeva kabina“. Ovo je bilo jedno od prvih priznanja Sovjetskog Saveza da je ikada učestvovao u programu svemirskih letova sa posadom.[6]‍:736

U septembru 1983. godine, raketa Sojuz koja je lansirana za nošenje kosmonauta do svemirske stanice Saljut 7 eksplodirala je prilikom poletanja, pri čemu se aktivirao sistem za otpuštanje kapsule, spasivši dva kosmonauta u njoj.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Gorodomlya Island”. Russianspaceweb.com. Arhivirano iz originala 2016-03-03. g. Pristupljeno 2016-01-19. 
  2. ^ „German rocket scientists in Moscow”. Russianspaceweb.com. Arhivirano iz originala 2016-01-04. g. Pristupljeno 2016-01-19. 
  3. ^ [1] Arhivirano januar 4, 2012 na sajtu Wayback Machine
  4. ^ Rani američki svemirski program zapošljavao je naučnike i raketne inženjere iz nacističke Nemačke koji su se doselili u Sjedinjene Države posle Drugog svetskog rata i bio je zasnovan na nemačkom tehnološkom iskustvu, a rani sovjetski program ih je takođe koristio.
  5. ^ http://www.roscosmos.ru/index.asp?Lang=ENG Arhivirano oktobar 19, 2008 na sajtu Wayback Machine
  6. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Siddiqi, Asif A. Challenge To Apollo: The Soviet Union and the Space Race, 1945-1974. NASA. Arhivirano iz originala 2006-10-08. g. 
  7. ^ George P. Sutton (11. 11. 2003). „History of Liquid-Propellant Rocket Engines in Russia, Formerly the Soviet Union”. Journal of Propulsion and Power. 19 (6). Arhivirano iz originala 29. 04. 2021. g. Pristupljeno 11. 05. 2021. 
  8. ^ John Pike. „Katyusha Rocket”. Globalsecurity.org. Pristupljeno 2016-01-19. 
  9. ^ Chertok, Boris (2006). Rockets and People, Volume 2. Creating a Rocket Industry (PDF). NASA. ISBN 0-16-076672-9. 
  10. ^ „Groettrup, Helmut”. Encyclopedia Astronautica. 2019. Pristupljeno 2019-09-03. 
  11. ^ „Development of guided missiles at Bleicherode and Institut 88” (PDF). CIA Historical Collection. 1954-01-22. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 12. 2019. g. Pristupljeno 2019-09-04. „Besides this love for rocket technique, there exists a second mental consideration which affects Soviet decisions, and that is respect for work in the West, especially German work. Data emanating from Germany were regarded as almost sacrosanct.” 
  12. ^ „Rockets & People” (PDF). History.nasa.gov. Pristupljeno 2016-01-19. 
  13. ^ Korolev, Sergei; Riabikov, Vasilii (2008). On Work to Create an Artificial Earth Satellite. Baturin. 
  14. ^ M.K. Tikhonravov, Memorandum on an Artificial Earth Satellite, History and Public Policy Program Digital Archive, orig. May 26, 1954, Published in Raushenbakh, editor (1991), 5-15. Edited by Asif Siddiqi and translated by Gary Goldberg. https://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/165393
  15. ^ Wade, Mark (1997—2008). „Soyuz”. Encyclopedia Astronautica. Arhivirano iz originala 7. 1. 2010. g. Pristupljeno 15. 7. 2009. 
  16. ^ „Йephl Юkhebhv Йephlnb”. Space.hobby.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 2016-01-19. 
  17. ^ Peter Bond, Obituary: Lt-Gen Kerim Kerimov, The Independent, 7 April 2003.
  18. ^ „LEK Lunar Expeditionary Complex”. Astronautix.com. Arhivirano iz originala 2013-12-08. g. Pristupljeno 2016-01-19. 
  19. ^ „DLB Module”. Astronautix.com. Arhivirano iz originala 2014-01-07. g. Pristupljeno 2016-01-19. 
  20. ^ a b v g „Into the Cosmos: Space Exploration and Soviet Culture”. Books.google.com. Pristupljeno 2016-01-19. 
  21. ^ a b „OhioLINK Institution Selection”. Ebooks.ohiolink.edu. Pristupljeno 2016-01-19. 
  22. ^ Launius, Roger (2002). To Reach the High Frontier. University Press of Kentucky. str. 7–10. ISBN 0-8131-2245-7. 
  23. ^ Rincon, Paul; Lachmann, Michael (13. 10. 2014). „The First Spacewalk How the first human to take steps in outer space nearly didn't return to Earth”. BBC News. BBC News. Arhivirano iz originala 2014-10-14. g. Pristupljeno 2014-10-19. 
  24. ^ Joel Achenbach (3. 1. 2012). „Spaceship Earth: The first photos”. Pristupljeno 16. 06. 2020. 
  25. ^ Zak, Anatoly (20. 11. 2008). „Buran - the Soviet space shuttle”. BBC. 
  26. ^ „Mars-79 — Vikipediя”. Russian Wikipedia (na jeziku: ruski). Pristupljeno 2016-01-19. 
  27. ^ Zak, Anatoly (5. 2. 2013). „Planetary spacecraft”. Russian Space Web. Pristupljeno 13. 5. 2016. 
  28. ^ James E Oberg (12. 5. 1981). Red Star in OrbitNeophodna slobodna registracija. Random House. ISBN 978-0394514291. 
  29. ^ „MEDIA REPORTS | Soviet rocket blast left 48 dead”. BBC News. Pristupljeno 2016-01-19. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Andrews, James T.: Red Cosmos: K. E. Tsiolkovskii, Grandfather of Soviet Rocketry. (College Station: Texas A&M University Press, 2009)
  • Brzezinski, Matthew: Red Moon Rising: Sputnik and the Hidden Rivalries that Ignited the Space Age. (Holt Paperbacks, 2008)
  • Burgess, Colin; French, Francis: Into That Silent Sea: Trailblazers of the Space Era, 1961–1965. (University of Nebraska Press, 2007)
  • Burgess, Colin; French, Francis: In the Shadow of the Moon: A Challenging Journey to Tranquility, 1965–1969. (University of Nebraska Press, 2007)
  • Harford, James: Korolev: How One Man Masterminded the Soviet Drive to Beat America to the Moon. (John Wiley & Sons, 1997)
  • Siddiqi, Asif A.: Challenge to Apollo: The Soviet Union and the Space Race, 1945–1974. (Washington, D.C.: National Aeronautics and Space Administration, 2000)
  • Siddiqi, Asif A.: The Red Rockets' Glare: Spaceflight and the Soviet Imagination, 1857–1957. (New York: Cambridge University Press, 2010)
  • Siddiqi, Asif A.; Andrews, James T. (eds.): Into the Cosmos: Space Exploration and Soviet Culture. (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2011)

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Совјетски_свемирски_програм&oldid=27009537”