Srpska grafika

Pojam grafika među Srbima javlja se najobimnije nakon otvaranja prvih srpskih štamparija u 14 i 15. veku, a sam pojam grafike i vizuelnog prikazivanja svetaca u vidu drvoreza, u crkvama i manastirima Srpske pravoslavne crkve, dostiže svoj vrhunac u 18. veku.

Istorijat

Sa pojavom prvih srpskih štamparija u 14 i 15. veku, među Srbima, pojavljuje se i drvorezna grafika. U to vreme, drvorezi su menjali iluminacije u knjigama, mada su se štampali i samostalni grafički listovi. Najpopularniji su bili abagari, listovi sa molitvama, ikone na hartiji, kao i drvorez. Crkva nakon 1680. godine prihvata bakroreznu tehniku, a jedan od prvih poznatih poručilaca bakroreza od Srba bio je patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta. Bakrorezna grafika bila je naročito istaknuta u 18. veku, a Srpska pravoslavna crkva je bila zaslužna za mnoge kultne pojave i umetnička dela među Srbima.
Za vreme vladavine Austrougarske, u 18. veku razvijena je ideja o kultovima srpskih srednjovekovnih vladara. Od najveće važnosti tog vremena je drvorez Sveti knez Lazar kefaloforos, iz manastira Vrdnik, izrađen krajem 17. veka. Ovo je jedan od prvih listova na kojima je predstavljen barokizirani kult Srba vladara i svetitelja i on je odražavao političke težnje Karovlačke mitropolije, koja je za vreme Austrijske države bila glavni politički predstavnik srpskog naroda. Na ovom listu, knez Lazar se predstavlja kao kefaloforos, što predstavlja njegovu moralnu snagu i istrajnost tokom velikih iskušenja.
Jedan od najznačajnihih pokrovitelja bakroreza među Srbima, bio je arhiepiskop pećki i patrijarh srpski Arsenije IV Jovanović Šakabenta. Dok je još bio pećki patrijarh, 1733. godine, bio je zainteresovan za bakrorez. Naručio je izdradu crteža manastira Studenice i poverio je inostranim graverima koji su izradili odgovarajuži bakrorez. Na venduti ovog manastira, prikazane su najznačajnije ideje politike Arsenije IV. Tu je prikazano trinaest crkava, a iznad svake se nalazi medalja sa svetiteljem kome je crkva posvećena, kao i centralni heradički pano, predstava Svetog Save sa srpskim svetiteljima doma Nemanjića, a iznad predstave Bogorodičine crkve i loza Nemanjića, urađena prema fresci iz manastira Dečani. Heraldički pano obuhvata grbove ilirskih zemalja sa natpisom Stefan Nemanja bist car srpski. Veduta manastira je tako izuzetno obogaćena istorijskoj-religioznim likovnim dodacima, koji su pokazivali povezanost duhovne i svetovne vlasti u srpskoj državi i naglašavali kult vladara svetitelja. Krajem 18. veka u štampariji kod Stefana Novakovića je štampana Istorija, autora Jovana Rajića. Osim brige o štampi, izuzetno se vodilo računa o likovnoj opremi knjige, o čemu je vodio računa srpski mitropolit karlovački Stefan Stratimirović. Likovi srpskih vladara režirani su od strane bečkog gravera Johana Mansfelda prema crtežima Jakova Oreflina, ikonopisaca, srpskog baroknog slikara.

Iako je Karlovačka mitropolija zahtevala da se vladari svetitelji prikažu bez oreola i u vladarskoj odeći, bez krstova u rukama, od toga se odustalo i likovi vladara su urađeni prema zapadnoevropskik predlozima, pozamljenim iz zbirke o franačkim vladarima.
Krajem 18 i početkom 19. veka, srpsku grafiku su obeležili Arsa Teodorović, Dimitrije Avramović, litografije Pavela Đurkovića i Uroša Kneževića. Rani realizam i romantizam su prisutni u litografijama Anastasa Jovanovića, crtežima Novaka Radonića, Đorđa Krstića i Steve Todorovića. Značajan doprinos ostavili su i Miloš Tenković, Uroš Predić i Paja Jovanović. Godine 1963. ustanovljen je Kabinet grafike u kojem su se čuvali crteži i grafički radovi uglavnom iz 18 i 19. veka i on danas poseduje oko 6.800 dela.Zbrirka crteža i grafika srpskih autora formirana je kao posebna zbrika tek 2005. godine i ona poseduje oko 1.000 radova.

Kompozicije

Zainteresovan za bakroreznu grafiku, Arsenije IV naručio je da se uradio kompozicija Svetog Save sa svetiteljima doma Nemanje, koja je izdata kao zaseban grafički list. Kompoziciju je nacrtao Hristofor Žefarović, a na bakar ju je preneo bečki graver Toma Mesmer. Na ovoj grafici predstavljeni su Sveti Sava, Stefan Nemanja, Stefan Prvovenčani, kralj Milutin, Stefan Dečanski, car Dušan i mnogo drugi vladari. Ova grafika veličala je srpske vladare loze Nemanjića i imala cilj da sačuva nacionalnu prošlost Srba, što je u vremenima okupacije bilo od velikog značaja.
Nakon izradnje ove kompozcije, Arsenije IV naručio je i izradu knjige Stematografije, za koje su takođe angažovani Hristofor Žefarović i Toma Mesmer.
Grafika Svetog cara Uroša urađena je prema bečkom predlogu, a na njemu je lik vladara pozajmljen, te se tu nalazi nepoznata istorijska ličnost. Pored lika cara Uroša, na grafici se nalazi tekst topara i kondaka, što naglašava da se na grafici nalazi svetitelj. Ovaj bakrorez je naručen za manastir Jazak i izrađen 1746. godine.

Za manastir Vrdnik u Sremu, rađena je grafika Sveti knez Lazar. I ova grafika je urađena u zapadnoevropskom stilu ikonografija.
Bakrorez sremskih svetitelja Brankovića iz 1746. godine urađen je za manastir Krušedol. Ikonografija se na ovoj kompoziciji oslanja na ikonu porodice Brankovića iz sredine 16. veka.
Bakrorez Svetog Stefana Štiljanovića , urađen je 1753. godine. Ova ličnost je po narodnom predanju, ali i nekim istorijskik izvorima proglašavana za despota, kralja, pa čak i cara.

Srpski bakrorezac i istoričar Zaharije Orfelin je izdao 1780. godine grafički list na kojem su predstavljeni Sveti Sava i Sveti Simeon, što potvrđuje da je kult srpskih vladara svetitelja bio poštovan i u 18. veku. Orfelin je izdao i jedan list sa portretima srpskih vladara i arhiepiskopa.

Literatura

• Davidov, Dinko (1978). Srpska grafika XVIII veka (1 izd.). Novi Sad: Matica srpska. 
• Davidov, Dinko (1990). Hilandarska grafika. Beograd: Prosveta. 
• Davidov, Dinko (2006) [1978]. Srpska grafika XVIII veka (2 izd.). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Medaković, Dejan (1958). Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka. Beograd: Naučno delo. 
• Medaković, Dejan (1986). „Srpska umetnost XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. 4 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 245—349. 
• Medaković, Dejan (1988). Barok kod Srba. Zagreb-Beograd: Prosvjeta; Prosveta.