Paleolitska umetnost

Paleolitska umetnost, je umetnost od pre otprilike 32.000 do 10.000 godina p. n. e. tokom kamenog doba (600.000 - 10.000 godina p. n. e.).^[1] Za paleolit je karakteristično organizovanje ljudskih jedinki u horde ili plemena, neodređene hijerarhijske strukture. Još uvek ne postoji zabrana incesta, što je glana odrednica koja deli čoveka, kakvog danas poznajemo od našeg humanoidnog pretka. Kraj paleolita predstavlja u neku ruku pripitomljavanje ljudskog tela i prilagođavanje ovladavanju prirodom. Većina umetničke proizvodnje u ovom periodu je izgubljena zbog nepostojane podloge na kojoj je nastala (kora drveta, drvo, koža), tako da se umetnost u mezolitu javlja kao već zrela.

Može se podeliti na dve glavne kategorije:

prenosive komade, male figurice i dekorisane predmete i
pećinsku umetnost.

Pronalazak i podela

Paleolitska umetnost je prvo otkrivena 1860.- tih godina, kada je francuski paleontolog Edvard Lartet našao dekorisane predmete u pećinamai kamenim skloništima u jugozapadnoj Francuskoj. Starost im je procenjena u vreme oruđa i kostiju životinja ledenog doba. Otkrića su pokrenula ludilo prekopavanja pećina u potragi za prastarim predmetima, no malo je pažnje bilo posvećeno crtežima na zidu.

Lokalni zemljovlasnici su 1880. godine otkrili crteže u Španiji u pećini Altamirana što su arheolozi bili veoma sumnjičavi. Godine 1895. zidovi prekriveni gravurama otkriveni su u pećini La Mathe, u Dordonskoj regiji jugozapadne Francuske. Šljunak je najprije zatrpao ulaz u ovu pećinu, a paleolitski nanosi na pesku potvrđuju veliku starost tih nalaza. Godine 1901. gravure su nađene u pećini Les Kombareles, a crteži u susednom Font de Game-u, u istoj regiji kao La Mathe.

Godine 1902. arheolozi su priznali postojanje pećinske umetnosti. Od tada su brojna nova mesta otkrivena, pa su se istraživanja nastavila, posebno u Španiji i Francuskoj. Godine 1994. Francuz imenom Žan-Mari Žave otkrio je pećinu u dolini Adrehe takođe u jugozapadnoj Francuskoj. Pećina Žave sadrži slike brojnih životinja koje datiraju 32.000. p. n. e. čineći ih najstarijim pećinskim slikama.

Od 1981. godine arheolozi su otkrili nalazišta na otvorenom prostoru u Španiji, Portugalu, Australiji i Južnoj Africi. Godine 1994. tokom reke Koa, u severoistočnom Portugalu, istraživači su našli kamenje s ugraviranim ljudskim figurama, konjima, kozorozima i divljim mačkama. Umetnici su očito čekićem istačkali konture životinja koje su kasnije spojili urezujući linije. Arheolozi procjenjuju te slike na 20.000 godina starosti te veruju da je takvo crtanje bilo veoma često no da su ostaci propali zbog utiecaja erozije vetra i kiše.

Danas arheolozi nalaze paleolitske umetnosti svrstavaju u razdoblja koja su dobila ime po najpoznatijim pećinama:

Orinjačko doba (po pećini Aurignac u Francuskoj) - 30.000 – 25.000. p. n. e.
Solitrensko doba (po pećini Solutre-Polully u Francuskoj) (takođe pećine: Lespugue, Predmost)- 25.000 – 18.000. p. n. e.
Magadalensko doba (po pećini La Magdeleine u Francuskoj) (takođe pećine: Lasko- Lascaux, El Castillo, Pechmerl) - 18.000 – 14.000. p. n. e.

Kasno magdalensko doba' (pećine: La Magdeleine, Altamira, Niaux) - 14.000 – 5.000. p. n. e. 81% nalaza je iz četvrtog razdoblja

Pećinsko slikarstvo

Takozvani **"Kineski konj"** iz Laskoa u Francuskoj, oko 14,000. p. n. e.

Pećinsku umetnost uglavnom nalazimo na području Španije i Francuske, a sastoji se od slika, crteža i gravura na zidovima pećina. Moguća treća kategorija bi bile slike i simboli ugravirani na otvorenom prostoru, no malo je od toga ostalo sačuvano.

Figurativna paleolitska umetnost se odnosi na prikaz čoveka ili životinje, a nefigurativna na oblike znakova i simbola. Prikazi pojedinih životinja variraju od mesta i vremenskog perioda. Najčešće su se u pećinama prikazivali bizoni i konji, a mamuti i jeleni se nalaze samo na nekim područjima. Ribe i ptice su najčešće na nosivim predmetima. Prikazi insekata i biljaka su samo na nekim predmetima i jako su retki. Gotovo sve životinje su prikazane u profilu, uglavnom odrasle jedinke prepoznatljive vrste. Mnoge su životinje nedovršene ili dvosmislene, a ima i izmišljenih bića, kao jednorog u pećini Lasko. Broj figura varira od nekoliko do nekoliko stotina kao u pećini Lasko- Francuska.

Crteži su jakih konturnih linija a ispunjeni su drugom bojom od pozadine. Čovek ponekad iskorištava i formu zida, tj. udubljenja i ispupčenja zida za likovno oblikovanje životinja. Životinje su nabacane bez ikakvog reda, nema odnosa među figurama, ponekad su čak oslikane jedna preko druge.

Simboli i znakovi su mnogo češći u pećinskom slikarstvu nego prikazi ljudi i životinja. U rasponu od jedne tačke i linije do velike površine složeno grupisanih znakova mogu stajati samostalno u pećini, ipak češće se nalaze uz figurativne slike. Česti su jednostavni simbolički motivi, uključujući i otiske ruke u obojenoj zemlji kao znak „moje“.^[2]

Naučnici su početkom smatrali da je pećinsko slikarstvo bilo čisto dekorativnih razloga, bez konkretne važnosti, no nakon daljnjih istraživanja sve figure daju neki smisao toj umetnosti.

Po teoriji popularnoj u ranom 20. veku ljudi iz kamenog doba su slikali životinje iz razloga da će iste susresti u stvarnosti. Tako koplja i druga oružja na slikama mogu kazivati da će imati uspešan lov. Ipak, se ta teorija još razmatra. Sledeća popularna teorija kaže da su pećinske slike služile magiji plodnosti te su po njoj ljudi slikali životinje u nadi da će se iste razmnožiti i osigurati dovoljno hrane u budućnosti. Neki smatraju da će ponovn slikanje životinja po staroj slici osigurati ponovni povratak životinje svako proleće. Neka istraživanja su pokazala da su najraskošnije slike u pećinama sa osobito dobrom akustikom, te smatraju da je muzika imala veliku ulogu u obredu. Takođe su mnoge ostale teorije na razmatranju, no smatra se da jedinstvena teorija neće biti dovoljna za objašnjenje cele paleolitske umetnosti, koja je trajala 20.000 godina, na širokom području sveta.

**Otisciu ruku** iz pećine kod grada Perito Moreno, Santa Kruz u Argentini, oko 14.000. p. n. e.

Umetnost na zidovima pećina sastoji se od raznih tehnika. Neki crteži sadrže spojene ostatke mineralnih naslaga stalagmita i stalaktita za prikaz pojedinih delova životinje. Drugi dolaze od prstiju utisnutih u glinu koja se nalazila na stenama zida. Rad u glini nađen je samo na prostoru Pirineja, isto tako sadrži i gravure na plafonu pećine pa reljefi oblikovani u umetnim naslagama gline. Pećinski umetnici su modelovali bizona u reljefu u francuskoj pećini Le Tuc d'Audoubert, dok je u pećini Montespan (Francuska) trodimenzionalna skulptura medveda od 700 kg. U ilovači. Zidno vajarstvo u niskom i visokom reljefu, je nađeno samo u središnjim regijama Francuske, gde se glina mogla oblikovati. Otkriveni su i tragovi crvenog pigmenta na većini zidnih skulptura što znači da su nekad bili obojeni.

U nekim je pećinama plafon bio previše visok za slikanje bez merdevina ili skela. U pećini Lasko zidovi pokazuju rupe gde su mogle biti postavljene skele. Veličine crteža jako variraju. Slike bikova u pećini Lasko dugačke su 5,5 m1.

U razdoblju srednjeg kamenog doba (mezolitu) zbile su se tri promene od izuzetne važnosti za likovnu umjetnost. Prvo, teme slikarstva su raznovrsnije i, osim životinjskog sveta, pojavljuju se i ljudske figure. Drugo – u oblikovanju se napušta naturalizam i prikazivanje prirode, izbacuju se pojedinosti a likovi se pojednostavljuju poput znakova (stilizacija). Ti su likovi često jednobojni, površinski i deformisani (izdužene noge trkača). Istovremeno s pojavom organizovane grupe i podele rada u društvenoj zajednici (goniči životinja i lovci u zasedi), u slikama se javlja i kompozicija.

Pećinska skulptura

Prenosna umetnost su rezbarije od kostiju, rogova, kamena ili modeli u glini. Mnogo je takvih ostataka nađeno u Evropi, a isto tako i u severnoj Americi i Sibiru.

Ljudski prikazi su ređi u slikarstvu, a češći na nosivim predmetima. Male skulpture poznate kao figure Venere, s uvećanim grudima i trbušnim delom su nađeni uglavnom u centralnoj Evropi. Venere se svode na magijske prikaze žena koje je trebalo da pobude plodnost. Rađene su od kamena nađenog u prirodi, naglašenih bokova i grudi, a zanemarivane su glava i noge. Takozvana Vilendorfska Venera, Austrija) je jedan od najboljih primera. Brojne figurice ženskih idola govore u prilog teorije istoričara da je to bilo vreme matrijarhata (lat. mater = majka) kad je žena vodila glavnu reč u društvu, nasuprot patrijarhatu (lat. pater = otac) kada su muškarci preuzeli tu ulogu i zadržali je uglavnom do danas.

Paleolitski čovek nema sposobnost povezanog mišljenja, ne zna što je uzrok a što posledica, otuda magijsko verovanje u istovetnost naslikane životinje i prave životinje, ili istovetnost magijske skulpture Venere i plodnosti. Umetnost se ovde javlja kao sredstvo kojim se čovjek lakše povezuje sa svetom koji ga okružuje i kojim uspostavlja vezu s prirodom od koje je odvojen i od koje oseća samo strah.

Vidi još

Izvori

^ Prehledny kulturni slovnik Mlada Fronta, Praha 1964.
^ prof. arh. Đurđe Bošković Predavanja na Arhitektonskom fakultetu iz Istorije umetnosti Beograd 1971.

Literatura

H,W. Janson, Istorija umetnosti, Beograd 1962.
Đina Piskel, Opšta istorija umetnosti, Beograd 1972.
istoimeni članak iz hrvatske Vikipedije

Spoljašnje veze

EuroPreArt Baza podataka o prapovijesnoj umjetnosti Europe.
Lepenski Vir Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. јануар 2020)
Göbekli Tepe, u Njemačkoj.
Nevali Cori.
Prapovijesna umjetnost Indije.
http://witcombe.sbc.edu/ARTHprehistoric.html#general Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. mart 2016)

[ПКС-1] Prehledny kulturni slovnik Mlada Fronta, Praha 1964.

[ПРЕД-2] prof. arh. Đurđe Bošković Predavanja na Arhitektonskom fakultetu iz Istorije umetnosti Beograd 1971.

[1]

[2]