Gornja Mesopotamija

Al-Džazira-Gornja regija Mesopotamije, na Bliskom istoku.

Gornja Mesopotamija je naziv koji se koristi za uzvišenja i velike obronke severozapadnog Iraka, severoistočne Sirije i jugoistočne Turske, na severnom Bliskom istoku. Ovaj region (zajedno sa severoistočnim Irakom) približno odgovara onome što je bila Asirija od 25. vieka p. n. e. do sredine 7. veka. Nakon arapskog islamskog osvajanja sredinom 7. veka, region je poznat po tradicionalnom arapskom imenu Al-Džazira (arap. الجزيرة‎‎ "ostrvo"), takođe se prevodi i kao Djazirah, Ddžazira, Džazirah, što potiče iz ranije sirijske (aramejske) varijante Gazerto ili Gozarto (ܓܙܪܬܐ). Reke Eufrat i Tigar pretvaraju Mesopotamiju gotovo u ostrvo, jer se spojaju u zajedno spajaju i stvaraju reku Šat el Arab u pokrajini Basra u Iraku, a njihovi izvori u istočnoj Turskoj nalaze se u neposrednoj blizini.

Region se proteže južno od planina Anadolije, istočno od brda na levoj obali reke Eufrat, zapadno sa planinmaa na desnoj obali reke Tigar i obuhvata sindžarsku ravnicu. Proširenje se nalazi na nizvodnom delu reke Tigar ka Samari i nizvodno niz Eufrat do mesta Hit. Reka Habur teče preko 400 km (250 mi) preko ravnice, od Turske na severu, napajajući Eufrat.

Glavna naselja su Mosul, Deir ez-Zaur, Raka ,Hasaka, Dijarbakir i Kamišli. Zapadni, sirijski deo, se u suštini u susednom delu sa sirijskom pokrajinom Hasaka i opisan je kao "Sirijska žitnica". Istočni, irački deo, uključuje i proteže se malo iznad iračke pokrajine Nineve. Na severu obuhvata turske provincije Šanlijurfa, Mardin i delove provincije Dijarbakir.

Geografija

Tipičan pogled na poljoprivredno zemljište na području severno od Hasake, sa drevnim pričama vidljivim na horizontu.

Reke Eufrat i Tigar pretvaraju Mesopotamiju skoro u ostrvo (dakle arapsko ime Al Džazira, što znači ostrvo), budući da su povezani u Šat el Arab u pokrajini Basra u Iraku a njihovi izvori su istočnoj Turskoj u neposrednoj blizini.

Ime Al-Džazira je korišćeno od 7. veka od strane islamskih izvora i odnosi se na severni deo Mesopotamije, koji je zajedno sa Savadom činio al-'arak (Irak). Naziv znači "ostrvo", A jednom se pominje i kao zemljište između dve reke, koje se na aramejskom jeziku izgovara Bit Nahren. Istorijski gledano, naziv se koristi samo kao izraz za malu sidžarsku ravnicu koja se spušta sa planine Sidžar, a isto tako i celi plato istočno od obalnih granica. U pre-Abasidskom periodu, izgleda da su zapadne i istočne granice fluktuirale, ponekad uključujući ono što je sada severna Sirija na zapadu i Adijabanu na istoku.

Al-Džazira se karakteriše kao prolazna ili aluvijalna ravnica, prilično različita od sirijske pustinje i niže centralne Mesopotamije; međutim područje uključuje erodirana brda i ukopane tokove. Region ima nekoliko delova. Na severozapadu je jedana od najvećih slanih površina na svetu, Sabhat el Džabul. Dalje na jugu, deo koji se proteže od Mosula do Basre, predstavlja peščanu pustinju koja nije slična praznom kvartu. Krajem 20. i početkom 21. veka region je bio suočen sa sušom.

Istorija

Predistorija

Al-Džazirah je izuzetno značajana arheološka oblast. Ovo je područje gde su pronađeni najraniji znaci poljoprivrede i udomiteljstva životinja, a samim tim i polazna tačka koja vodi do civilizacije i savremenog sveta. Al-Džazira obuhvata planinu Karača Dag u južnoj Turskoj, gde pšenica relativno bliska onoj koju danas koristimo za ishranu slobodno raste u prirodi. Na nekoliko lokacija (npr. Halan Čemi, Abu Hurejra, Murejbet) vidimo kontinuirano okupiranje i pojavu načina života u vidu lovačkog okupljanja (zasnovano na lovu i okupljanju i mlevenju divljih zrna) i privredu zasnovanu uglavnom na rastu (još uvek divljih sorti ) pšenice, ječma i mahunarki iz oko 9000 godina pre nove ere (vidi PPNA). Pripitomljavanje koza i ovaca vršilo je nekoliko generacija, ali nije postalo rasprostranjeno više od milenijuma (vidi PPNB). Tkanje i keramika su se pojavili oko dve hiljade godina kasnije.

Iz Al Džazire se ideja o poljoprivredi zajedno sa domaćim semenima prvo širila na ostatak Levanta, a potom u Severnu Afriku, Evropu i istočno kroz Mesopotamiju sve do današnjeg Pakistana (vidi Mergar).

Monumentalne kamene zgrade na Gobekli Tepe, iz 9000 g. p. n. e.

Raniji arheolozi su istraživali područje na temelju pretpostavke da je poljoprivreda bila preduslov za sedelački način života, ali su iskopavanja u Izraelu i Libanu iznenadila naučnike pokazujući da se sedelački način života zapravo pojavio pre poljoprivrede (vidi Natufijska kultura). Dalje iznenađenje usledilo je devedesetih godina prošlog veka sa spektakularnim nalazima megalitskih struktura na lokalitetu Gebeli Tepe u jugoistočnoj Turskoj. Najranije od ovih očigledno ritualnih zgrada datiraju od pre 9000 godina pre nove ere – preko pet hiljada godina starije od Stounhendža i stoga apsolutno najstarije poznate megalitske strukture bilo gde. Koliko danas znamo, u to vreme nisu postojala dobro organizovana poljoprivredna društva. Izgleda da je poljoprivreda još uvek bila eksperimentalna i samo mali dodatak nastavljenom lovu i okupljanju. Dakle, bilo je tu (polu) sedentarnih lovaca i sakupljača dovoljno bogatih i kojih je bilo u dovoljnom broju kako bi se organizovali i sprovodili takve značajne komunalne građevinske projekte, ili dobro organizovali poljoprivredna društva koja su postojala mnogo ranije nego što se dosada mislilo. Uostalom, Gobekli Tepe leži na samo 32 km od Karač Daga.

Pitanja postavljena u vezi Gobekli Tepe dovela su do intenzivnih i kreativnih diskusija među arheologima na Bliskom istoku. Iskopavanja na lokalitetu Gobekli Tepe se nastavljaju, do sada je otkriveno samo oko 5%.

Rana istorija

Period Uruka (od 4000 do 3100 p. n. e.)

Gornja Mesopotamija je bila središte drevne Asirije, osnovane oko 25. veka pre nove ere. Od kraja 24. veka p. n. e. to je bio deo Akadskog carstva. Kada je carstvo raspalo, severni Akađani su reformisali Asiriju, od 2050. p. n. e. do 605. p. n. e. To je bio sastavni deo asirske nacije i Starog Asirskog carstva (oko 2050-1750 p. n. e.), Srednje Asirsko carstvo (1365-1020 p. n. e. ) i Neo Asirsko carstvo (911-605 p. n. e).

Period Uruka (oko 4000 do 3100 p. n. e) trajao je od protoistorijskog eneolita do perioda ranog bronzanog doba u Mesopotamiji, uključujući deo gornjeg regiona.

Region je zatim pao u ruke južnih suseda Asiraca, Vavilonaca u periodu od 605. godine pre nove ere, od 539. p. n. e. Ovaj region je zatim postao deo persijskog Ahemenidskog carstva, gde je bio poznat kao Atura (persijski izraz za Asiriju). Od 323. p. n. e. njime je vladalo grčko Seleukidsko carstvo, grci su kvarili ime u Sirija, indoevropsku verziju Asuraju (Asirja) iz 9. veka pre nove ere, koje su takođe primenjivali za područje Aramea.

Zatim je pao u ruke Parćanima i Rimljanima da bi je i jedni i drugi preimenovali u Asiriju. Područje je i dalje bilo poznato kao Asuristan (Asirja) pod persijskim Sasanidskim carstvom do arapskog islamskog osvajanja sredinom 7. veka kada je preimenovan u Al Džazira.

Od pred-arapskog i predislamskog vremena, Al-Džazira je ekonomski prosperitetan region sa različitim poljoprivrednim proizvodima (voće i žitarice), kao i plodnim proizvodnim sistemom (preradom hrane i tkaninom). Pozicija regiona na granici sasanidskih i vizantijskih teritorija takođe ga je učinila značajnim trgovačkim centrom i dala mu prednost koju je region nastavio da uživa, čak i nakon što su muslimani osvojili Persiju i vizantijske posede na Levantu.

Al-Džazira uključuje rimske / vizantijske provincije Osroenu i Mesopotamiju, kao i paćanske / persijske pokrajine Asuristan, Arabistan, Nisibis i Mosul.

Islamska carstva

Al-Jazira i njene pod-oblasti (Dijar Bakr, Dijar Mudar i Dijar Rabi'a) tokom perioda Omejada i Abasida.

Osvajanje regiona desilo se pod ranim kalifatom koji je ostavio celokupnu administraciju u regionu netaknutom, izuzev uvođenja poreza na stanovništvo(džizija). U vrijeme Mu'avije (guvernera Sirije i kasnijeg osnivača Omejadskog kalifata), administracija Al-Džazire bila je uključena u administraciju Sirije. Tokom ranog Islamskog carstva (tj. Omejada) administracija Džazire se često deli sa Jermenijom (ogromnom pokrajinom koja obuhvata većinu Transkavkaza) i Adharbaidžan-om (Iranski Azerbejdžan).

Prosperitet regiona i njegova visoka poljoprivredna i zanatska proizvodnja učinili su ga predmetom spora između vođa ranih osvajačkih arapskih vojski. Razni osvajači uzaludno su pokušavali, da povežu različite gradove bivših sasanidskih provincija, kao i novoosnovane vizantijske provincije Mesopotamije, u jednu koherentnu jedinicu pod svojom vlašću.

Kontrola regije, međutim, bila je od suštinskog značaja za svaku vlast koja je bila skoncetrisana u Bagdadu. Shodno tome, uspostavljanje Abasidskog kalifata dovelo je Al Džaziru pod direktnu upravu vlade u Bagdadu. U to vreme, Al Džazira je bila jedna od pokrajina sa najmanjom stopom poreza u celom Abasidskom carstvu.

Tokom rane istorije islama, Al-Jazira postala je centara Haridžitskog pokreta i zbog toga je stalno bila podrivana od strane kalifa. Tokom 920-tih godina, lokalna dinastija pod nazivom Hamdanidi uspostavila je autonomnu državu sa dva ogranka u al Džaziri (pod Nasir el Davlom) i severnom Sirijom (pod Saif el Davlom). Propast Hamdanidske moći vratio je regiju pod nominalno vladavinu Bagdadskog kalifa, dok je stvarna kontrola bila u rukama Bujida braće koja su osvojila sam Bagdad. Na prelazu iz 11. veka, oblast se nalazila pod vladavinom brojnih lokalnih dinastija, Numajrida, Mirdasida i Ukajlida, koji su tu ostali do osvajanja od strane Sedžuka.

Sa dolaskom Prvog krstašakog rata, zapadni deo je došao u krstaške ruke kao što je to bio slučaj sa Grofovijom Edesom, dok je ostatakom vladao niz polu-nezavisnih turskih vladara dok ih nisu preuzeli Zengidi, a na kraju i Ajubidi. Nakon toga, severnim i istočnim delom su vladali Artukidi, dok su zapadni delovi bili pod Mamlucima iz Egipta do osmanskog osvajanja Egipta 1516.17 godine.

Savremena istorija

Ovaj region je tradicionalna domovina autohtonih Aramejaca, govornika aramejskog jezika i hrišćanskih potomaka drevnih Mesopotamaca. Hiljade sirijskih izbeglica ušlo je u sirijsku Al Džaziru, iz Turske, nakon genocida nad Jermenima iz Prvog svetskog rata. Pored toga, 1933. godine još 24.000 Aramejskih hrišćana je pobeglo na ovo područje, nakon masakra Simele u regiji Mosula na severu Iraka .

Međutim, nasilje nad hrišćanima je promenilo demografiju ove oblasti. U ovim progonima Kurdi su sarađivali sa osmanskim vlastima u masakru nad jermenskim i asirskim hrišćanima u Gornjoj Mesopotamiji i zauzvrat im je garantovano tj. bila im je obećana zemlja prognanih kao nagrada.

Sirijski hrišćani su počeli da emigriraju iz Sirije nakon masakra Amuda 9. augusta 1937. godine. Ovaj masakr, koji je izvršio Kurd Saed Aga, ispraznio je grada od njegovih sirijskih stanovnika. Godine 1941, sirijska zajednica El-Malikija bila je podvrgnuta žestokom napadu. Iako napad nije uspeo, Sirijci su bili terorisani i ostavljeni u velikom broju, a imigracija Kurda iz Turske u to područje pretvorila je El-Malikju, El-Darbasiju i Amudu u potpuno Kurdske gradove. Istorijski značajan hrišćanski grad Nusajbin imao je sličnu sudbinu nakon što je hrišćansko stanovništvo otišlo kada je bilo anektirano Turskoj. Hrišćansko stanovništvo grada prešlo je granicu sa Sirijom i ušlo u Siriju i naselilo se u Kamišliju, koji je bio odvojen železnicom (nova granica) od Nusajbina. Nusajbin je postao kurdski, a Kamišli je postao sirijski hrišćanski grad. Stvari su se ubrzo promenile, imigracije Kurda, počev od 1926. godine, nakon neuspeha pobune Saida Ali Nakšbandija protiv turskih vlasti.

Trenutna situacija

Džazira je jedna od četiri eparhije Sirijske pravoslavne crkve. Ostale su u Alepo, Homs-Hama i Damask. Ova oblast je doživela visoku stopu emigracije u proteklih 40 godina. Glavni faktori bili su suša i iseljavanje asirskih hrišćana zbog ekonomskih teškoća i sukoba sa Kurdima.

Vidi još

• Geografija Iraka
• Plodni polumesec

Literatura

• Moore, Andrew M. T.; Hillman, Gordon C.; Legge, Anthony J. (2000). Village on the Euphrates: From Foraging to Farming at Abu Hureyra. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510806-4. 
• M., Peter M. G. Akkermans; Schwartz, Glenn M. (2003). The archaeology of Syria: from complex hunter-gatherers to early urban societies (c. 16,000–300 BC). Cambridge University Press. str. 72. ISBN 978-0-521-79666-8. 
• Istakhri, Ibrahim. Al-Masālik wa-al-mamālik, Dār al-Qalam, Cairo, 1961
• Brauer, Ralph W., Boundaries and Frontiers in Medieval Muslim Geography, Philadelphia, 1995
• Ibn Khurradādhbih. Almasalik wal Mamalik, E. J. Brill, Leiden, 1967
• Lestrange, G. The lands of the eastern caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 1930
• Mohammadi Malayeri, Mohammad. Tārikh o Farhang-i Irān dar Asr-e Enteghaal, Tus, Tehran, 1996
• Morony, Michael G. Iraq after the Muslim Conquest, Princeton, 1984