Češme Ali (Raj)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Češme Ali (persijski: چشمهعلی, dosl. Alijeva česma) je arheološko nalazište u iranskom gradu Raju, odnosno južnom predelu modernog Teherana. Na lokalitetu je pronađena keramika iz neolita od velike važnosti za istraživanje praistorije Iranske visoravni, dok ostale znamenitosti uključuju ostatke starovekovne građevine iz partskog perioda odnosno srednjovjekovnog islamskog grada, kao i veliki reljef iz kadžarskog perioda.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Prirodni izvor nalazi se na južnoj strani granitnog brežuljka koji se u odnosu na okolinu izdiže 15-ak metara, a proteže se oko 400 m u smeru istok-zapad. Lokacija koja obuhvata izvor, uzvišenje i užu okolinu nalazi se na severu drevnog Raja, odnosno na jugoistoku modernog Teherana. Od susednog uzvišenja Kuh-e Safaije i tvrđave Raškan udaljen je oko 300 m prema severozapadu, a nadmorska visina podnožja iznosi oko 1070 m. Glavni faktori koji su uslovili naseljavanje Češme Alija još u praistoriji bili su stalnost pitke vode, okolna plodna polja, povoljna topografija za obranu, kao i pre svega položaj na pouzdanom istorijskom putu uz Alborz koji je igrao veliku ulogu prilikom ljudskih migracija u jugozapadnoj Aziji.

Arheologija[uredi | uredi izvor]

Prva arheološka istraživanja Češme Alija početkom 20. veka predvodili su Francuzi koji su zbog tradicionalno dobrih odnosa gotovo imali monopol na sva istorijska istraživanja u Iranu. Godine 1912. iskopavanja je predvodio J. de Morgan, a nastavljena su 1924. pod vodstvom francuske diplomatske misije iz Teherana. Sprovedene analize nisu imale većeg uticaja u svetu arheologije s obzirom da veće stručne publikacije nisu objavljene, već isključivo sažeci u obliku memoara.

Od 1934. do 1936. godine, pod pokroviteljstvom muzeja Univerziteta u Pensilvaniji i bostonskog Muzeja umetnosti, opsežna istraživanja predvodio je nemački arheolog E. F. Šmit koji je istovremeno učestvovao pri iskopavanju Persepolisa u Farsu i Tape-Hisaru kod Damgana. Usprkos sveobuhvatnim radovima na terenu, ni Šhmit nije detaljnije obradio Češme Ali u tekstualnom obliku već su 1932. i 1935. godine u arheološkim časopisima izdani kratki sažeci, a 1940. i zračne fotografije. Njegov katalog artefakata i fotografije danas su podeljeni između dva pokroviteljska muzeja, Orijentalnog instituta u Čikagu, kao i iranskih muzeja iz Teherana.

Češme Ali se u arheološkim publikacijama prvi put ozbiljnije pojavljuje 1942. godine kada D. E. MakKov objavljuje pregled praistorijske hronologije Irana. Narednih pola veka istraživanje Češme Alija je uglavnom bilo ograničeno na katalogizaciju pronađenog materijala odnosno utvrđivanje veza s Tape-Hesarom i Tape-Sialkom. Krajem 1990-ih godina, iranski arheolog H. Fazeli sprovodi nova iskopavanja na lokaciji, ali u znatno manjoj meri u odnosu na Šmita s obzirom da su većinu rubnih delova lokaliteta progutala savremena predgrađa. Nakon stečenog doktorata na Univerzitetu u Teheranu, Fazeli tokom 2000-ih pokreće plodnu suradnju s britanskim, australskim i američkim arheolozima čime se ostvaruje komparativan uvid u materijale pohranjene u Teheranu i Pensilvaniji, te objavljuju nove sinteze o Češme Aliju.

Neolit[uredi | uredi izvor]

Neolitska nalazišta iz 6. milenijuma p. n. e. nad izvorom Češme Ali otkrivena su još 1930-ih godina pod vodstvom E. F. Šmita. D. E. Makoun deli praistorijski arheološki materijal s Češme Alija u dve skupine − IA (donji i gornji) i IB, te poistovećuje hronologiju poslednje sa I-III periodom Tape-Sialka (5500. − 4000. p. n. e.). Temeljem novih komparativnih istraživanja Tape-Zagea i Tepe-Gabristana kod Kazvina, arheolog J. Madžidzade revidirao je hronologiju središnje Iranske visoravni i podelio je na arhaični, rani, srednji i novi period visoravni. Na takvoj osnovi Češme Ali IA se može klasifikovati u rani period visoravni, odnosno Češme Ali IB u srednji period visoravni.

Praistorijski nalazi sa centralne Iranske visoravni ukazuju da je krajem 5. milenijuma p. n. e. stanovništvo ove regije na temelju poljoprivrede i stočarstva razvilo jedinstvenu kulturu koja se neprekidano održala puna tri milenijuma. U početku su živeli u malim kućama od nabijene zemlje prekrivenih blatom, a kasnije su počeli da prave nepečenu opeku s utiscima prstiju zbog kvalitetnijeg prianjanja veziva. Utisci su često bili malterisani i obojeni u crveno. Stanovnici su sahranjivali mrtve ispod sopstvenog kućnog poda, a kosturi su prekrivani crvenim okerom. Mrtvu odojčad ponekad bi pokopavali u malim ćupovima.

Umetnička i tehnološka dostignuća praistorijskih stanovnika Češme Alija ogledaju se u grnčarstvu. U početku su izrađivali mekanu keramiku s dodacima slame, obično poliranu i ukrašenu jednostavnim geometrijskim motivima. Crveni oblici ove keramike takođe su rađeni, ali počeli su da preovlađuju u kasnijem periodu. Druga, finija vrsta crvene keramike bila je ona s peskom, a njegova polirana površina ukrašena je crnom bojom. Sve navedene vrste keramike oblikovane su ručno, bez upotrebe grnčarskog kola. Slamnata keramika kasnije se razvila u tzv. klasičnu češme-alijsku keramiku s jasnim crvenkasto-narančastim telom, obloženu premazom, često i poliranu odnosno u potpunosti obojenu u crno ili tamnosmeđe. Osim geometrijskih motiva, na keramici se pojavljuju i prikazi biljaka, dugonogih ptica, magaraca, koza, pasa, riba, a ređe i ljudskih figura.

Srednji period visoravni kod Češme Alija i srodnih nalazišta na Iranskoj visoravni obleženo je širenjem tzv. šljivaste keramike, ali kulturni prodor egzotičnih uticaja bio je kratkotrajan i geografski ograničen. Naime, Češme-Ali IA (gornja) razvila se u kulturu Češme Ali IB, isto kao i kod Hesara, Sialka i Gabristana. Karakteristične koncentrične brazde na keramici ovog perioda dokaz su uvođenja grnčarskog kola u proizvodnju. Takođe, za razliku od ranije crvene keramike, IB posude oslikane su isključivo na gornjim delovima i visoka kružna baza obično im je ukrašena s tri ili četiri vertikalne linije. Repertoar geometrijskih, biljnih, životinjskih i ljudskih motiva bio je veći nego ranije, ali boje su uvek bile jednolične: tamnosmeđe, crne, te crvenkaste u slučaju neravnomernog pečenja. Osim neolitkih iskopina pronađeni su i materijali koji se datiraju u rano gvozdeno doba (1200. − 1000. p. n. e.).

Partski period[uredi | uredi izvor]

Zemljani slojevi iznad prvog neolitskog naselja otkrivaju prisutnost važne starovekovne zgrade izgrađene od blatne opeke. Arhitektonski kompleks sastojao se od središnjeg dvorišta okruženog prostorijama, a E. F. Šmit identifkuje ga kao hram (moguće zoroastrijski gorionik). Nemački arheolog pronađene kovanice datira u partski period (3. v. p. n. e. − 3. v.) što podrazumijeva hronološku prazninu u naseljenosti Češme Alija od približno 3000 godina. Unutar kompleksa su pronađene kovanice koje se datiraju u vreme vladavine Mitridata I (171. − 138. p. n. e.) i Pakora II (78. − 105.), a izvan kompleksa na istoj dubini oko 500 bakarnih kovanica iz vremena Mitridata II (123. − 88. p. n. e.), Oroda II (57. − 37. p. n. e.), Frata IV (37. − 2. p. n. e.) i Vonona I (8. − 12.). Takođe, pronađeni su i zastakljeni zelenkasto-plavi fragmenti posuda. Sivo posuđe s lokaliteta datira se u rani partski period, a danas se konzervira u Nacionalnom muzeju u Teheranu.

Ranoislamski period[uredi | uredi izvor]

Osim praistorijskih i starovekovnih materijala, kod Češme Alija pronađeni su i ostaci ranoislamskog grada s ograničenim brojem artefakata. Gradske zidine prate topografiju uzvišenja i tokom srednjeg veka predstavljale su severnu granicu utvrđenog Raja, a njihov zapadni deo je danas temeljno rekonstruisan. Budući da je ranoislamski Raj bio važno strateško čvorište za kontrolu istočnog kalifata odnosno rodno mesto kalifa Haruna el Rašida čiji se raskošni dvor povezuje s pričama iz Hiljadu i jedne noći, iranski arheolozi datiraju zidine u rani abasidski period (8. − 9. v.). U okolnom dvometarskom zemljanom sloju iz istog perioda E. F. Šmit je iskopao male mauzoleje, više grobova sa loše očuvanim kosturima, kao nadgrobne ploče od alabastera sa kufskim verskim ornamentima. Pronađeni predmeti uglavnom su kovanice koje se datiraju u ranoislamski (omejidski i abasidski) ili srednjoislamski (bujidski i seldžučki) period. S obzirom da su pronađene i kovanice sa prikazom Šahruha Mirze (vl. 1405. − 1447), stručnjaci pretpostavljaju da najmlađi islamski sloj pripada timuridskom periodu (14. − 15. v.).

Kadžarski reljef[uredi | uredi izvor]

Neposredno iznad istočng dela izvora nalazi se veliki reljef približnih dimenzija 12 x 5 m za koji je u ranom 19. veku kadžarski vladar Fateh Ali šah izdao naredbu da bude isklesan (vl. 1797. − 1834).Naredio je da slične reljefe isklešu i u Kermanšaškoj pokrajini i Farsu što svedoči da je bio inspirisan drevnim ahemenidskim (Behistun) odnosno sasanidskim prikazima (Nakš-e Rustam). Lokacija rajskog reljefa odabrana je zato što je Češme Ali bio vrlo posećeno mesto kako za putnike sa konjima i magarcima tako i lokalno stanovništvo koje je tamo pralo tepihe verujući da ih izvorska mineralna voda pomlađuje.

Reljef sa prikazom vladara i njegovih podanika organizovan je u tri panela podeljena sa dva stuba. Na sredini glavnog panela prikazan je Fateh Ali-šah kako sedi na prestolu, nosi visoku kapu sa tri ergete i ima vrlo izražene brkove odnosno dugu bradu. Mač i bodež su mu pričvršćeni za pojas, dok u ruci drži žezlo. Na njegovoj desnoj ruci sedi soko, a iza prestola nalazi se podanik sa suncobranom. Šahovi podanici poređani su u dva reda, a devet likova sa njegove desne strane identifikuju se kao Naib Sultan, Husein Ali i Tagi Mirza (gore), kao Muhamed, Ali Mirza, Fateh Ali Mirza, Abdulah Mirza, Bačme Mirza i jedan nepoznat (dole). Likovi sa njegove leve strane su Ali Nagi Mirza, Veri Mirza i Malek Mirza (dole), dok uz samog vladara stoje Hedar Mirza i Mohala Mirza. Svi navedeni likovi prikazani su sa dugim bradama, a dva najmanja su Mučul Mirza i Kameran Mirza. Uz gornju odnosno bočne strane reljefa uklesani su i natpisi.

Povezano[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Ostali projekti

Šablon:WProjekti

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Чешме_Али_(Рај)&oldid=27049845”