Vila sa peristilom (Medijana)

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Vila sa peristilom
Materijalni ostaci Vile sa peristilom
MestoNiš  Srbija
Sagrađen4. vek
GraditeljKonstantin Veliki
Tip strukturepalata

Vila sa peristilom, carska vila ili vila sa peristilom i malim triklinijumom je najznačajniji arheološki objekat reprezentativnog, administrativno i audijencijalnog karaktera u Arheološkom parku Medijana kod Niša. Sagrađena je u antičkom periodu u stilu suburbana, ili kao kuća za odmor i uživanje na periferiji grada i činila je jedan poseban, ogradnim zidom izdvojen kompleks u kome se nalazilo više (arheološki potvrđenih) građevina. Vila sa peristilom, kao i samo naselje (Medijana) nastalo je na samom kraju 3. ili početkom 4. veka.[1][2][3]

Bogatstvo, raskoš, kao i pažljivo izabrani ornamenati u freskoslikarstvu, mozaicima i skulpturama, nedvosmisleno ukazuju da je vila građena u prvim godinama prisustva Konstantina Velikog na Balkanu, da bi potom služila njemu i njegovim naslednicima kao objekat rezidencijalno-administrativnog karaktera. Ujedno, nalazi kultura paganskih božanstava koji se moguće hronološki preklapaju sa vremenom nastanka ranohrišćanskih crkava na Medijani, ukazuju i na mogućnost kratkotrajnog paralelnog egzistiranja paganstva i hrišćanstva u smaoj vili injenom okruženju, što predstavlja neretku pojavu na kasnoantičkim lokalitetima širom Rimskog carstva.

Status i kategorija zaštite[uredi | uredi izvor]

Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja lokalitet na kome se nalazi Vila sa peristilom je proglašen, 19. decembra 1981. godine, za „Kulturno dobro od izuzetnog značaja“ i pod brojem AN 22 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.220/49 od 9. februara 1949. godine.[4]

Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.

Položaj i razmeštaj[uredi | uredi izvor]

Arheološki lokalitet vila sa peristilom nalazi se u sklopu arheološkog parka Medijana, u niškoj gradskoj opštini Medijana, (kao jednom od najzančajnijih gradski naselja Naisa), u jugoistočnom delu Niške kotline, izvan gusto naseljenog i urbanizovanog gradskog jezgra, istočno od centra Naisa na oko tri rimske milje.[a] Ona je svojevremeno imala najveću površinu meću naseljima u okolini Naisa, sa velikim brojem građevina, koje je odvajao široki međuprostor, bašta i poljoprivrednog imanja.[1]

Vila sa peristilom predstavljala je na antičkoj Medijani glavnu administrativno-stambenu zgradu, koja je bogato dekorisana skulpturama, freskama i geometrijskim i figuralnim mozaicima.zauzima središnji položaj na ovom lokalitetu. Kompleks vile sa peristilom, termama i dva stibadijuma izdvojen je od ostalog dela naselja ogradnim zidom, i na ukupnoj površini od 4,7 hektara (155,00 x 305 m), formira:

  • veliko obimno dvorište na severu veličine 155 x 215 m,
  • dva manja bočna dvorišta na jugu veličine 30 x 90 m.

Na granici dvorišta nalazi se monumentalna kapija, sačuvana u temeljnoj zoni (29 x 2,20 m). Substrukcija prilaznog puta nalazi se južno i severno od antičke kapije u ukupnoj dužini od oko 80 m i ona vodi do pravougaone prostorije (vestibila), na prilaznom južnom delu vile, na udaljenosti od 2 m od ulaza u samu vilu, unutrašnjih dimenzija 8,20 x 8,20 m.

U centralnom delu smeštena je vila sa peristilom (1), termama (2) i nimfejem (3). Zapadno od nje nalazi se žitnica (4), a severno građevina sa kružnom i oktogonalnom prostorijom. Južno od vile nalaziose vodotoranj (5). Nekoliko drugih manjih vila i privrednih građevina otkriveno je na prostoru između pomenutih objekata: tvrđava (6), vila sa konhama (7), vila sa ogradnim zidom (8), vila (9), vila sa centralnim koridorom (10), žitnica II (11), sakralni objekti (12,13), vicus (14), nekropola (15)[5]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Vojni pohodi, duhovna previranja, kulturne promene i institucija stvaranja velikih gazdinstava, tipa urbanih vila i palacijalnih kompleksa van gradskog jezgra od strane careva i bogatih građana u antičkom Rimu, otvorila je i put u izgradnji sličnih gazdinstava i vila, sa vrtnim okruženjem, ne samo u Rimu, već i duž čitavog Rimskog carstva.[6] Vezanost za mesto rođenja i posede zemlje, kao i osećaj pripadnosti poreklu sa sela, i neodoljiva strast prema pokazivanju stečenog bogatstva, i njegovom uvećavanju, bio je pravi izazov u stvaranju nove umetnosti – umetnosti izgradnje velelepnih vila sa bogato uređenim vrtovima, u kojoj su se nesebično takmičili rimski carevi ali i njihovi imućni građani.[7]

Istom uticaju podlegao je i izvesni Remetalk (lat. Roimetalkes), sa titulom (grč. ‛ο διασημότατος), koju su obično nosili pripadnici viteškog ranga, i koja se u nekim drugim antičkim gradovima sreće uz imena guvernera provincije (Pautalija, Tomis), bliski prijatelj Konstantina Velikog, koji je u carevom, rodnom Naisu u s kraja 3. ili početka 4. veka, započeo gradnju velelepnog kompleksa, carskog domena na prostoru Medijane.[8][9][10][11][12]

Nakon celokupnog istraživanja Medijane koja se prostire na oko 40 hektara sprovedenog od 2010. do 2012. godine, postalo je moguće preciznije analizirati i odrediti hronološke faze izgradnje centralne zgrade — vile s peristilom i njenog neposrednog okruženja, koje su pratile velika građevinska aktivnost u poslednjoj deceniji vladavine Konstantina Velikog.[13][14] Sve promene na carskom domenu Medijana, nastale u tom periodu ukazuje na to da je transformacija centralnog dela stambenog kompleksa, imala zapravo za cilj da istakne koncept Kontantinove carske ideologija i propagande.[15]

Pre velike reorganizacije i rekonstrukcije Medijane započete oko 330. godine u središtu carskog domena, na mestu gde se danas nalazi monumentalna građevina, bila je zgrada jednostavne izdužene forme, sa velikim dvorištem u sredini, najverovatnije sala za audijenciju sa brojnim administrativnim prostorijama. To ukazuju ne na carsku palatu već na administarativnu zgradu, pretorijum koja je predstavljale deo većeg kompleksa, u čijem se sastavu su se nalazile i vojne barake, skladišta i radionice. Gradnja ove zgrade se datira u vreme dvovlašća Konstantina Velikog i Licinija.[16][17]

Po završenoj rekonstrukciji nastala je vila sa peristilom, koja je u potpunosti promenila izgled prvobitne građevine, ali i značenje centralnog prostora na Medijani — na njegov javni, admnistartivni i privatni karakter. Na južnom delu izvršena je velika prepravka i proširenje trema i ulaznog dela:

  • Dograđen je polukružni prostor sa polukalotom poduhvaćenom masivnim pilonima,
  • Sa spoljnje strane trema izgrađena je manja kvadratna prostorija (vestibul).
  • Na severozapadnom i severoistočnom delu prizidana su dva reprezentativna triklinijuma.
  • Preoblikovan je i povećan i trem ka termama
  • Upotrebljen je mermer visokog kvalitetaza izradu stabla stubova, kapitela i baza, obložnih i podnih ploča.
  • Primenjeni su novi konstrukcionih sistema tipa svoda, kalota i polukalota.
  • Podovi tremova pojedinih prostorija i kalote triklinijuma dekorisani su mozaicima
  • Oslikani su zidova i tavanice i postavljene skulpture

Privatni karakter rezidencije bio je naglašen gradnjom dva triklinijuma, i njihovim povezivanjem sa postojećim termama, dok su prostorije u bočnim krilima i dalje zadržale skromniji izgled i uređenje i koristile su se za administrativne poslove carske kancelarije.

Koncept Vila sa peristilom i triklinijumom ovako uređeno 330-tih zadrža kao i celo naselje Medijana nastavilo je da normalno živi i posle Konstantinove smrti 337. godine, sve dok nije stradala u velikom požaru, nakon gotskih upada 378. godine. Život na Medijani i u njegoovoj Vili sa peristilom je obnovljen posle 386. ali ne u onom sjaju koji je pre toga imala, jer naselje više nije imalo carski značaj.

Posle smrti Justinijana I, usled ekonomskih teškoća i nedostataka vojske, region nije bio sposoban da se odbrani od slovenskih i avarskih napada koji su usledili. To potvrđuju brojne prepravke i doziđivanja, na do danas otkrivenim objektima u Naisu i okolini, koje u suštini nisu bitno menjale prvobitne arhitektonske osnove građevina u Naisu i na Medijani.

Delimičnu obnovu Vila sa peristilom doživeće još jednom tokom vladavine vizantijskog imperatora Justinijana (527–565), nakon čega su u toku druge poloviine 6. veka Sloveni iz Panonije, Anti i Avari sve češće napadali oblasti Dardanije, i njene utvrđene gradove, pri čemu su više puta razorili grad Nais i Medijanu.[18]

Početkom 7. veka, usled stalnih borbi sa Persijancima i nemogućnosti da brane Balkanske teritorije, Vizantinci napuštaju Nais i Medijanu i prepuštaju ih razaranju varvara. Usled ekonomskih teškoća i nedostataka vojske, region Naisa nije bio sposoban da se sam odbrani od slovenskih i avarskih napada, koji su usledili. Podunavlje je tad opustelo, a tokom druge decenije 7. veka, u vreme vladavine cara Iraklija, sve teritorije na prostoru današnje Srbije konačno su osvojili Avari i Sloveni.[19]

Sa vladavinom cara Iraklija prestaje antički period Naisa i Medijane u njemu. Početkom 8. veka, nakon konačnog prodora Slovena i Avara, u carskom gradu i letnjikovcu Medijana, postepeno zamire svaka stvaralačka aktivnost, i život. U ovom periodu, pod uticajem pojačaniog pritiska varvara stanovništvo Medijane i Naisa je primorao da se povlači prema jugu Balkanskog poluostrva, dok su se neki novi stanovnici zaposeli Nais i njegova naselja, i tu ostali tokom više vekova, sve do pojave prvih tragova slovenske kulture.[20]

Izgled[uredi | uredi izvor]

Vila sa peristilom koja je sagrađena u smeru sever-jug, svojom uzdužnom osom dugačka je 98,6 m, i širaka 63 m. Zauzimala je centralni položaj u ovom antičkom naselju površine od oko 40 hektara, okružena lepo uređenim dvorištem sa parkovima i šumom.[21]

U osnovi, Vila je površine 6.800 m² (od čega je pod mozaicima bilo 945 m² ili sedmi deo površine). Centralni deo vile je peristil – dvorište sa tremom i nizom prostorija približnih dimenzija. Hodnikom površine 100 m², vila je povezana sa termama na zapadnoj i jednim manjim nimfejom na istočnoj strani.

Istraživanjima u prvoj polovini 20. veka u osovini peristila, na severnoj strani otkriven je triklinijum (lat. triclinium), velika sala sa polukružnim apsidalnim završetkom i pilastrima na spoljnjoj strani. U ovaj prostor se ulazi preko podijuma, izdignutog za tri stepenišne visine. Prostorija je u hladnim danima zagrevana hipokaustom, a možda i zidnim grejanjem.

Središnji deo prostora je heksagonalnog oblika sa fontanom, tri bočna prostora (dva pravougaona i jedan u obliku konhe) i popločanim ulazom. Mozaički pod je pokrivao površinu od oko 55 m². U cilju zaštite mozaika od atmosferskih uticaja, nad triklinijumom je 1936. godine podignuta zgrada Muzeja Medijana (vidi sliku). Triklinijum sa fontanom, svojom orijentacijom odstupa od ostalog dela vile i najverovatnije je pripadao nekoj starijoj građevini.

Vila je bila bogato ukrašena mozaicima i lepim freskama, ukrasnim stubovima i neposredno povezana sa sistemom za vodosnabdevanja (iz akvedukta i vodotornja). O raskošnoj dekorciji vile svedoče stubovi, baze i kapiteli od mermera, različitih razmera, reljefi na kapitelima pilastara i parapetnim pločama, ostaci zidne obloge od raznobojnog, skupocenog mermera, freske i drugo.

U vili su dosta dobro sačuvani podovi u mozaiku koji su prekrivali čitav trem peristila (oko 450 m²) i salu za audijencije. Mozaici u tremu su geometrijski, a Figuralni mozaici koji su oblagali ulaz u salu za audijencije. Središnji deo sale prekriven je širokim četvorougaonim poljem sa geometrijskim šarama živih boja. Sedmina površine vile sa peristilom i dva stibadijuma pokrivena je mozaikom sa geometrijskim motivima oktogona, rombova i kvadrata, u koje su umetnuti vegetabilni motivi i motivi „propelera“. Slični motivi uočavaju se i na mozaiku u hodniku koji vodi do termi i u pojedinim delovima termi. Iz ove dekorativne grupe posebno se izdvajaju dva mozaika sa figuralnim predstavama. Na ulazu u salu za prijeme (aula) nalazi se mozaik sa predstavom „Lede i labuda“ (fragmentarno očuvani) i u uglu rečno božanstvo (Fluvius), a unutar sale, mozaik sa predstavom glave Meduze.[22]

Podignuta u doba Konstantina I, Peristilna vila je u svojoj drugoj građevinskoj fazi verovatno dobila bogatu unutrašnju dekoraciju, koja je uključivala i izradu mozaičkih podova, na kojima su prikazani različitij geometrijski motivi. Posebno se izdvajaju kompozicija sa predstavama rečnog božanstva Fluvius, na ulazu u aulu, kao i glava Meduze u središnjem delu ove prostorije

Mozaici su krasili peristil i reprezentativnu veliku prostoriju sa apsidom u severozapadnom delu vile. Bili su organizovani u tepihe sa različitim geometrijskim motivima, među kojima dominiraju oktogoni, rombovi i kvadrati, u koje su umetnuti vegetabilni motivi ili motiv „propelera“.

Na ulazu u prostoriju sa apsidom nalazi se emblema sa figuralnom scenom, mitološkog karaktera, sa predstavom poluležećeg rečnog božanstva (lat. fluvius), barske ptice i nogu glavnog nosioca mitološke radnje, koja je u svom glavnom delu, oštećena.

Podovi u Vili sa peristilom su organizovani u tepihe sa različitim geometrijskim motivima, među kojima dominiraju oktogoni, rombovi i kvadrati, u koje su umetnuti vegetabilni motivi ili motiv „propelera“, svastike...

Arheološka istraživanja[uredi | uredi izvor]

Prve (početne) istraživačke radove na Medijani započeo je pre 150 godine Feliks Kanic. On je Niš prvi put posetio 1859. godine i osim nekoliko rimskih spomenika ispred Hunkjar-džamije na drugim mestima nije bilo antičkih ostataka. U Srbiji je ponovo boravio 1860. i 1861. godine da bi Niš po drugi put posetio 1864. godine. Tom prilikom otpočeo je istraživanje Tvrđave, Jagodin-male i iskopavanja na Medijani. Tokom istraživanja u Brzom Brodu Kanic je otkrio temelje rimskog kastela. Na pola puta između otkrivenog utvrđenja i puta Kanic je pronašao ostatke monumentalne građevine osmougaonog oblika čiji je pod bio prekriven mozaikom.[23][24][25] O otkriću na Medijani, ovaj neumorni tragač za balkanskim starinama pored ostalog navodi:

Kanic je zabeležio da je ova građevina mogla biti deo carske vile koja je na tom mestu verovatno sagrađena zbog „lepote predela i dva lekovita vrela u blizini, sa temperaturom vode od 19 i 38 °C, što je činilo mesto sasvim prikladnim za carsku letnju rezidenciju“.[28]

Planska istraživanja Medijane prvi put su započeta u četvrtoj deceniji (1932) 20. veka, i u kontinuitetu su sprovođena do današnjih dana.

Nikola Vulić (1872–1945), istoričar, klasični filolog i arheolog, nastavnik na Beogradskom univerzitetu, među značajnim je istraživača Medijene. U toku letnjih meseci 1935. i 1936. godine boraveći u Nišu nadgledao je arheološke radove kod Brzog Broda i u Niškoj Banji. O tim istraživanjima u svojim spisima Vulić navodi ostatke rimske vile nedaleko od Brzog Broda iz 4. veka, u kojoj je pronašao ostatke mozaika, hipokausta, kupatila. Vulić se u opisu vile pozvao na F. Kanica „koji je kopao na tom mestu i opisao mozaike.“[29]

Tokom iskopavanja u Brzom Brodu skraja tridesetih godina 20. veka, otkrivena je odaja sa savršeno urađenim mozaikom. Preporuka eminentnih arheologa, među njima i Vulića, bila je da se mozaik konzervira tako što će se nad njim podići konstrukcija od tvrdog materijala.

Prostorija sa apsidom u vili sa peristilom na Medijani. Crtež inž. V. Hodanovića iz 1935, sa iskopavanja započetih 1932.

Vulić je tom prilikom izneo pretpostavku da je odaja sa mozaikom jedan deo palate cara Konstantina, te bi stoga trebalo, nakon podizanja konstrukcije nad mozaikom, ubrzano nastaviti iskopavanja.[30] Zaštitna zgrada podignuta je pred sam rat 1939. godine.

Nastavljena iskopavanja u 20. veku potvrdila su Vulićeve pretpostavke da se radi o reprezentativnoj građevini, a najnovija arheološka istraživanja urađena tokom 2011. godine dovela su do novih otkrića na arheološkom lokalitetu Medijana (prikazano u tabeli).

Kao jedno od najvećih antičkih nalaziša u Srbiji, Medijana je 1949. godine stavljena pod zaštitu države. U 1979, odlukom Skupštine Srbije, Arheološki park Medijana je proglašen za kulturno doboro od izuzetnog značaja.[31]

U jednoj od zapadnih prostorija vile, tokom arheoloških istraživanja sprovedenih 1972. godine, pronađen je grupni nalaz skulptura od mermera i porfira, koje su na tom mestu bile sklonjene nakon rušenja vile. Skulpture su manjih dimenzija i pripadaju grupi jatričko-soterološkog karaktera (Asklepije, Higija, Telesfor) i u primarnoj funkciji pripadale su jednom ili više objekata sakralnog karaktera. Pretpostavlja se da su činile deo manjeg svetilišta koji se nalazio u sali za prijeme (auli), gde su donete u vreme imperatora Julijana 361. godine. Veruje se da je tom svetilištu pripadala i bronzana ograda pronađena 2000. godine, na oko 100 m severozapadno od vile.

Nakon iskopavanja u 2006. godini južno od ulaza u vilu s peristilom otkrivena je građevina, koja treba daljim iskopavanjima da potvrdi hipotezu, da je ona bila u funkciji carskog ulaska u Medijanu. To bi bacilo znatno više svetlosti na dvorski ceremonijal u Rimskom carstvu u 4. veku.[32]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Prema spisima Antonija Marcelina, navodeći da su se carevi Valens i Valentijan susreli 365. godine u Medijani.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Grupa autora (1983): Istorija Niša I - od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine, Gradina i Prosveta, Niš.
  2. ^ K. Jireček, Vojna cesta, Zbornik Konstantina Jirečeka I, 91­92.
  3. ^ Zirojević O. 1970 Carigradski drum od Beograda do Sofije, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 7, Beograd, 3-196.
  4. ^ Medijana, lokalitet Brzi Brod, Spomenici kulture u Srbiji
  5. ^ Petrović P., Medijana – rezidencija rimskih careva, Beograd (1994). str. 22.
  6. ^ Gordana Milošević, Kad tamo, u bašti, u hladu jasmina... Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Simpozijum Tradicionalna estetska kultura 7: VRT 25. novembar 2011.
  7. ^ Grupa autora (1995): Enciklopedija Niša - priroda, prostor, stanovništvo, Gradina, Niš
  8. ^ Petrović P., 1993 Naissus – Zadužbina cara Konstantina, u: Rimski carski gradovi u Srbiji (priredio Srejović D.) Beograd. 1993. str. 73.
  9. ^ P. Petrović, Medijana – rezidencija rimskih careva, Beograd 1994
  10. ^ P. Petrović, Villa and domus tribuni at Mediana, in:Te Age of Tetrarchs, (ed. D. Srejović), Beograd 1995, 231 – 243;
  11. ^ P.Petrović, Niš u antičko doba, Niš 1976
  12. ^ P. Petrović, Naissus – Remesiana – Horreum Margi:Inscriptions de la Mésie Supérieure IV, Belgrade 1979.
  13. ^ M. Vasić, Mediana – Die kaiserliche Villa bei Niš. In: Roms Erbe auf dem Balkan. Spätantike Kaiservillen und Stadtanlagen in Serbien , (eds. U. Brandl, M. Vasić), Mainz am Rhein, 2007, 96–107
  14. ^ G. Milošević, A residential complex at Mediana: the architectural perspective, in: Bruckneudorf und Gamzigrad. Spätantike Paläste im Donau-Balkan-Raum, (eds. G. v. Bülow, H. Zabehlicky), Bonn, Wien, 2011, 167-176
  15. ^ G. Milošević, Arhitektura rezidencijalnog kompleksa na Medijani, Beograd 2013, 118-125
  16. ^ G. Milošević, A residential complex at Mediana: the architectural perspective, 167-176
  17. ^ G.Milošević, Arhitektura rezidencijalnog kompleksa na Medijani, 118-125.
  18. ^ Grupa autora, Niš u srednjem veku, Doba vizantijske vlasti, U: Istorija Niša, knjiga I, Gradina, Niš. 1986. str. 83.
  19. ^ Istorijski institut Beograd Istorija Niša I, Građevine i topografija u delu Niš u antičko doba. Niš, 1983.pp. 66–70
  20. ^ Dragoslav Srejović, Kad smo bili kulturno središte sveta, Elektronsko izdanje Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri Ars libri i Kremen Beograd 2001 Biblioteka Lavirint Knjiga 10
  21. ^ Gordana Jeremić. (2005) Mozaici Medijane-Neka razmatranja, Niš i Vizantija, Simpozijum, Pristupljeno 12. 4. 2013.
  22. ^ Jeremić G, Mozaici građevine sa oktogonom iz Antičkog Naisa, Niš i Vizantija 5, Niš, 2007.
  23. ^ Serbiebs byzantinische Monumente, Wien, (1864)
  24. ^ Kanitz F. 1892, 77 sq:Romische Studien in Serbien IñII, Wien
  25. ^ Jakob Weiss: Felix Kanitz, ein Pionier der Balkanforschung. In: Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft in Wien 73, (1930). str. 5-21.
  26. ^ Srbija: zemlja i stanovništvo, Beograd (prevod: Das Kˆnigreich Serbien und das Serbenvolk von den Rˆmerzeit bis zur Gegenwart, Leipzig 1904).
  27. ^ Đorđe S. Kostić: Balkanbilder von Felix Kanitz = Slike sa Balkana Feliksa Kanica. Narodni Muzey, Belgrad. 2011. ISBN 978-86-7269-116-0.
  28. ^ Kanic F., Zemlja i stanovništvo, II, 174.
  29. ^ Vulić, Spomenik. LXXVII (1934), 48–49, br.41
  30. ^ ANM, Izveštaj Uprave muzeja Banu Moravske banovine, 8.09.1935
  31. ^ Istorijski institut Beograd Istorija Niša I, Niš, 1983.
  32. ^ G. Milošević, Roman Naissus between the Archeological Park and Modern Town – Archeological Park «Mediana». 21 st International Congress of Byzantine Studies, London, 21/26 August 2006.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Plemić, B. [2015]. Arheološki park Medijana - nedovoljno iskorišćen potencijal turizma Srbije. Turističko poslovanje, (15), 63-74.
  • Bratanić, R. (1938) Arheološka istraživanja u Brzom Brodu. Starinar, XIII: 199-204
  • Ćirić, J. (1974) Prilog istorijsko-geografskom proučavanju lokacija Niša. Niš
  • Ćirković, S. (2003) Spomenici kulture od izuzetnog značaja kao turistička vrednost Srbije. Glasnik Srpskog geografskog društva, vol. 83, br. 2, str. 71-86
  • Davidov, D., ur. (2004) Arheološko blago Niša, od neolita do srednjeg veka. Beograd, katalog izložbe

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Вила_са_перистилом_(Медијана)&oldid=27493182”