Karelija (regija)

Karelija (kar. i fin. Kárjala, rus. Карелия) predstavlja geografsko-istorijsku regiju na severu Evrope, između Belog mora na severu i Finskog zaliva na jugu. Regija je ime dobila po ugro-finskoj etničkoj grupi Karela koja je na ovom području, u dolini reke Vuoksen još u IX i X veku osnovala svoju državnu teritoriju. Pored Karela stanovništvo regije čine i Rusi, Finci, Laponci i Vepsi.

Karelija je trenutno podeljena na finski (Severna i Južna) i ruski (Republika Karelija i Lenjingradska oblast) deo.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Karelija se prostire između Belog mora na severu i Finskog zaliva na jugu. Istočna i jugoistočna granica približno ide linijom koja povezuje Belo more sa jezerom Onjega, potom dolinom reke Svir do jezera Ladoge i dalje rekom Nevom do Finskog zaliva. Kao tradicionalna zapadna granica uzima se jezero Sajma na jugoistoku Finske. Ovako ograničena teritorija ima površinu od približno 53.000 km². Od severa ka jugu proteže se dužinom od oko 430 km, dok je maksimalna širina 180 km.

Na osnovu prirodnih karakteristika oblast se deli na tri dela: severnu i priobalnu Kareliju i Karelijsku prevlaku.

Severna Karelija obuhvata prostrano nizijsko područje u unutrašnjosti, sa brojnim jezerima, rekama i močvarama. Deo je ekosistema četinarskih šuma umerenih predela. Najniža tačka je jezero Pjelisjarvi na nadmorskoj visini od 94 metra, dok je najviša tačka uzvišenje Koli (336 metara). Najveće jezero je Sajma, dok je najvažniji vodotok reka Vuoksen. Priobalna Karelija je u osnovi zona niskog peskovito-šljunkovitog zemljišta koje se pruža duž obala Finskog zaliva i dalje do jezera Onjega i Ladoga. Karelijska prevlaka predstavlja pojas širine od 45 do 110 km koji razdvaja Finski zaliv od Ladoge.

U istorijskom kontekstu Karelija je podeljena na dva dela, na istočnu ili Rusku Kareliju i na zapadnu ili Finsku Kareliju. Finska Karelija obuhvata administrativno je podeljena na Severnu i Južnu Kareliju. Na teritoriji Rusije, pak, postoji autonomna Karelijska Republika koja je tradicionalno podeljena na Belu Kareliju na severu i Ladošku Kareliju (deo Karelije koji je pripadao Finskoj pre Drugog svetskog rata), dok je na istoku Olonječka Karelija. Područje Karelijske prevlake administrativno pripada Lenjingradskoj oblasti.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Heraldika Karelije

Finska Karelija

Ruska Karelija

Prema etnogenetskim pretpostavkama područje Karelije je naseljeno tokom 7. i 6. milenijuma pre nove, a osnovna delatnost prvobitnih ljudskih zajednica na tom području je bila lov i ribolov. Rudarstvo i poljoprivreda kao privredne aktivnosti pojavljuju se tokom prvog milenijuma pre nove ere.^[1]

Izvesno je da su se razna ugro-finska plemena organizovana u plemenske zajednice pojavila na ovom prostoru tokom IX i X veka. Karelijsku prevlaku i severne obale Ladoge tako naseljavaju Kareli, područje između Ladoge i Onjege Vepsi, dok su na krajnjem severu bila laponska plemena. Početkom XI veka Kareli izbijaju i na obale Botnijskog zaliva na zapadu i Belog mora na severu. Istovremeno u to područje prodiru i slovenska plemena.^[1]

Prvi pisani podaci o Karelima i karelskoj zemlji u ruskim izvorima potiču iz perioda 1065—1085. i tada se u novgorodskim letopisima pominju napadi Litvanaca na Kareliju.^[2]^[3]

Karelijska zajednica formirana u dolini reke Vuoksen bila je pod vlašću Novgorodske republike od početka XI veka pa do 1338. godine i imala je određeni autonomni status.^[4]

Novgorodski knjaz Dimitrije Aleksandrovič je neposredno po preuzimanju vlasti u Novgorodu u zimu 1277/78. krenuo u pohod na karelsku zemlju sa ciljem da „odmetnutu teritoriju“ vrati pod svoju vlast. Naime karelski plemenski gospodari su tokom borbi za novgorodski presto bili na strani Dimitrijevog protivnika, a oslanjali su se i na pomoć Šveđana koji su bili u stalnim sukobima sa Novgorodom. Dimitrije je Kareliju uredio kao jedinstvenu centralizovanu teritoriju (ranije sastavljenu od 10 parohija), a administrativni centar oblasti postaje grad Karela (danas Priozersk).

Za prvog novgorodskog namesnika u Kareliji postavljen je tverski knjaz Boris Konstantinovič čiji tiranski način upravljanja dovodi do ustanka lokalnog stanovništva. Nezadovoljstvo karelijskog stanovništva iskoristila je Švedska koja je podržavala pobune protiv ruskih vladara. U ustanku koji je izbio 1314. pobijeni su novgorodski upravnici, a grad je na upravu prepušten Šveđanima. Iako je pobuna ubrzo ugušena, a Karelija vraćena pod upravu Novgoroda, serija ustanaka i pobuna se nastavila i u narednim godinama (baš kao i konstantni sukobi između Rusa i Šveđana). Karelijska zemlja se tako našla na granici između dve u to vreme moćne vojne sile, a lokalni lideri su na sve moguće načine pokušavali da iskoriste taj položaj i izbore se za što je više moguće privilegija za vlastitu zemlju. Karelija je povremeno delovala kao potpuno nezavisna zemlja.^[5] Mirom iz Orehova iz 1323. Karelija je podeljena na dva dela, a nova prestonica švedske Karelije postaje grad Viborg.

Tokom 1338. delovi Karelije koji su bili pod upravom Novgoroda prelaze u posed Velike Kneževine Litvanije čime je obrazovana vazalna Karelijska kneževina.^[6]

Južna Karelija je bila pod vlašću Švedske sve do Ništadskog mira 1721. kada je najveći deo ove teritorije došao pod vlast Ruske Imperije. Zapadni delovi Karelije ulaze u sastav Rusije nakon rata sa Šveđanima 1741—43. uključujući i utvrđenje Nejšlot. ostatak Finske prisajedinjen je Rusiji po okončanju Finskog rata 1809. godine. Osnovana je Velika Kneževina Finska u čiji sastav su ušle i sve karelijske zemlje.

Najveći deo teritorije Karelije postaje delom nezavisne Finske Republike proglašene 1917. godine (a čije granice su potvrđene Mirom u Tartuu iz 1920), dok su istočni delovi 1923. organizovani kao Karelijska ASSR.

Napadom Sovjetskog Saveza na Finsku u zimu 1939. počinje Zimski rat. Rat je završen naredne godine Moskovskim mirom, a najveći deo finske Karelije, uključujući i grad Viborg, se ponovo vraća u sastav Sovojetskog Saveza. Po okončanju rata formirana je Karelo-Finska SSR.

Republika Karelija kao subjekt Ruske Federacije formirana je 1991. godine, dok su od zapadnih delova Karelije formirani finski okruzi Severna i Južna Karelija.

Demografija[uredi | uredi izvor]

Kareli (kar. karjalaižet) su ugro-finski narod i po etnogenezi dosta su srodni Fincima. Od ukupno oko 153.000 većina ih živi u Rusiji, u autonomnoj republici Kareliji, u kojoj čini 7,4% stanovništva, i u kojoj predstavljaju drugi narod po brojnosti, posle Rusa (82%). Manji deo Karela živi u Finskoj, u provincijama Severna Karelija i Južna Karelija. Kareli su većinom pravoslavne veroispovesti i pripadaju Finskoj PC i Ruskoj pravoslavnoj crkvi. Oko milion stanovnika u Finskoj se izjašnjava poreklom kao Kareli.

Govore karelskim jezikom koji pripada uralskoj jezičkoj grupi. Najbliži srodnik mu je finski jezik, a mnogi lingvisti smatraju da je karelski u stvari tek jedna od varijanti finskog jezika. Od finskog se razlikuje po glasovnom sistemu (ima neke glasove koji nisu prisutni u finskom) te po upotrebi brojnih arhaizama koji se u savremenom finskom jeziku ne koriste. Ukupan broj govornika je oko 120 hiljada (84% govornika živi u ruskoj Kareliji).