Manastir Crnojevića na Ćipuru

Manastir Crnojevića na Ćipuru
Manastir Presvete Bogorodice
Ostaci Manastira pored kasnije sagrađene Dvorske crkve
Osnovni podaci
Jurisdikcija	Zetska mitropolija
Osnivanje	15. vek
Osnivač	Ivan Crnojević
Arhitektura
Nivo značaja	Kulturno dobro Crne Gore
Lokacija
Mesto	Ćipur, Cetinje
Država	Crna Gora
Koordinate	42° 23′ 12.804″ N 18° 55′ 24.708″ E
Manastir Crnojevića na Ćipuru Manastir Crnojevića na Ćipuru na karti Crne Gore

Manastir Crnojevića na Ćipuru nalazio se na lokaciji Ćipur u Cetinju, na mestu gde se danas nalazi Dvorska crkva na Ćipuru. Sagradio ga je u 15. veku Ivan Crnojević, osnivač dinastije Petrović Njegoš. Manastir je srušen 1692. godine, u eksploziji koju su, napuštajući Cetinje, podmetnuli Mlečani kako bi pobili turske komandante, a njegov izgled sačuvan je na jednoj ilustraciji Oktoiha petoglasnika.

Istorija

Grb Crnojevića

Krajem 15. veka osvajački pohodi Turaka primorali gospodara Zete Ivana Crnojevića da sedište države iz utvrđenog grada Žabljaka premesti najpre na Obod, a zatim u Cetinjsko polje.

Kada je, pod napadom turske vojske 1478. godine, pala njegova prestonica Žabljak, Ivan Crnojević se našao u izgnanstvu u Italiji gde se u Ankoni, pred božanskim likom Bogorodice zavetovao da će, ako se ikad vrati u domovinu, podići hram u njenu čast. Svoj zavet je ispunio čim se vratio iz Italije, 1481. godine, i za kratko vreme ivicom Lovćenskog polja stvorio prestonicu. Na Ćipuru je početkom 1482. godine podigao sebi dvor, a dve godine kasnije i manastir, u koji je smestio Zetsku mitropoliju. Ovo je formalno označilo osnivanje grada Cetinja. U kraćoj verziji Povelje o osnivanju ove svoje zadužbine Ivan Crnojević kaže:

„ ... I sazdah hram na mjestu zvanom Cetinje, u slavu i hvalu gospođe matere Božje, u ime njenog roždenstva i manastir pri njoj stvorih za upokojenje misli, ali i mitropolija zetska da bude tu ako bude po volji milostivoj gospođi. (Godine 1482., pisa se mjeseca januara 4. dan na Rijeci...) ”

Najvjerovatnije je Cetinjski manastir od 1493.godine postao stecište štamparskih majstora. Do sada je utvrđeno da je Štamparija Crnojevića štampala pet knjiga. Da li je Manastir Crnojevića doživeo rušenja ili oštećenja do 1692. godine, u istorijskim izvorima nije potvrđeno. Međutim, neposredno se može zaključiti da je 1496. godine bio napušten, kada je Đurađ Crnojević sa porodicom, kaluđerima i 60 konjanika napustio Cetinje i krenuo ka Budvi, a kasnije u Mletke. Tada je prestao rad Štamparije, a sa sobom je Đurađ odneo i dragocenosti iz Manastira (zlato, srebro, svilene odežde, ikone, nameštaj). Na osnovu jednog spora, a u vezi vinograda, iz 1530. godine može se zaključiti da je život u Manastiru bio obnovljen najkasnije te godine.

Na Opštem crnogorskom Zboru, održanom 1688. godine u Lješanskoj nahiji, doneta je odluka o ustanku protiv Turaka. Tadašnji saveznik Venecija stacionirala je na Cetinju svoju posadu. Takođe kotorski providur Duodo, šalje na Cetinje, inžinjera Đovanija Frančeska Barbijerija sa nekoliko radnika, da učvrsti Manastir i podigne utvrđenja na najpodesnijim mestima za odbranu grada. I Nikola Erico, koji je u junu 1691. godine postavljen na položaj kotorskog izvanrednog providura, „posvetio se spremi Cetinja za odbranu, utvrđujući ga na brzu ruku što je bolje mogao”. Cetinjski manastir je srušen 1692. godine, za vreme Morejskog rata (1684 - 1699), u eksploziji koju su, napuštajući Cetinje, podmetnuli Mlečani, kako bi pobili turske komandante. Od snažne eksplozije povređen je i sam Sulejman-paša. Manastir je od eksplozije oštećen ali je završno rušenje i skidanje olova sa krova Crkve obavljeno na zahtev razljućenog Sulejman-paše. Ostalo je zabeleženo da su se hrišćani koji su bili u pašinoj vojsci protivili tome i preklinjali ga da Crkvu ne ruši ali je sve to bilo uzalud. Sulejman-paša zadržao se na Cetinju nekoliko dana, a zatim se povukao iz Crne Gore bez ikakvog nasilja nad narodom. Mletačkoj vojsci ovo je bio poslednji boravak u Crnoj Gori.

Devet godina posle rušenja Manastira Crnojevića, 1701. godine, vladika Danilo Petrović je podigao novi manastir, današnji Cetinjski manastir, nedaleko od starog na ruševinama dvorca Ivana Crnojevića. Prilikom zidanja 1701. godine, vladika Danilo je dao da se u novo zdanje uzidaju delovi kamene plastike sa starog Manastira. Tako je iznad vrata crkvene priprate ugrađen kamen sa ktitorskim natpisom Ivana Crnojevića iz 1484. godine. Na spoljnom zidu manastirskog oltara nalazi se uzidan kamen na kojem je uklesan državni grb Ivana Crnojevića, a šest kapitela je ugrađeno u galeriju na spratu i dva na zvoniku sadašnjeg Manastira. U novi Manastir, vladika Danilo je preneo i vredne predmete, spašavane i sačuvane prilikom rušenja starog manastirskog kompleksa, i to pre svega povelju, pečat i gospodarski štap Ivana Crnojevića. Na ovaj način vladika Danilo Petrović jasno je naglasio i potvrdio kontinuitet sa starom Ivanovom crkvom.

Godine 1890. na mestu nekadašnjeg manastira tadašnji vladar Crne Gore Nikola I Petrović Njegoš, za potrebe dvorskih verskih ceremonija, podigao je Dvorsku crkvu, takoće posvećenu Rođenju Bogorodice. Krajem 80-ih godina 20. veka izvršena su arheološka iskopavanja na lokalitetu Ćipur i tada su otkopani i konzervirani stari temelji manastirskog kompleksa Crnojevića. Originalni stubovi i kapiteli dislocirani su sa lokaliteta i uvršteni u stalnu postavku tada novoosnovanog Istorijskog muzeja, a na njihovo mesto su postavljene kopije koje se mogu i danas videti.

Grob Ivana Crnojevića u Manastiru Crnojevića

Romantizirani umetnički prikaz Ivana Crnojevića

O Ivanbegu, kako su velikog gospodara zvali u narodu, pisao je Mitrofan Ban, koji kaže da je Ivan Crnojević „sahranjen u svetome hramu njegove zadužbine”. Međutim, kako su Turci u više navrata, 1692, 1712. i 1785. godine, opsedali Manastir Crnojevića i grob Ivana Crnojevića je bio u opasnosti. Crnogorci su stoga njegove kosti prenosili s mesta na mesto, ne bi li ih sačuvali. Tek je kralj Nikola, pošto je završio crkvu na Ćipuru, na dan njenog osveštavanja, pohranio tu i kosti Ivanbega, o čemu svedoče zapisi Mitrofana Bana.

Tokom arheoloških iskopavanja lokaliteta Ćipur 1986. godine, istraživačka ekipa, kojom je rukovodio istoričar umetnosti Veljko Đurić, ispod poda Dvorske crkve, koju je sagradio 1886. godine knjaz Nikola, naišla je na grob iz 15. veka. U grobu, koji se nalazio u naosu crkve, građenom identično kao i grobnice mnogih srednjovekovnih vladara, pronađen je kovčežić luksuzne izrade sa, kako se pretpostavljalo, zemnim ostacima gospodara Zete Ivana Crnojevića. Kovčežić je bio uvijen u pokrov od časne trpeze, najvišim stepenom sakralnog dostojanstva u obredu pravoslavnog sahranjivanja. Bio je sačinjen od drveta i premazan debelim slojem neke uljane farbe. Na pokrovu se nalazio srmom vezeni krst. Kovčežić je, zatvoren, prenesen u Zavod za zaštitu spomenika. Formirana je komisija i ekipa Zavoda obavila je otvaranje kovčežića. Nije se sumnjalo da se radi o ostacima Ivana Crnojevića. Tom prilikom izrađen je novi kovčežić, sa identičnim elementima, pošto je stari bio propao. U Zapisniku sačinjenom tom prilikom navedeno je kako u sanduku, osim ostataka kostiju, nije bilo drugih priloga. Zapisni nije sačivan i jedini podaci o kovčežiću iz koga su izvađeni ostaci Ivana Crnojevića nalaze se danas u knjizi Jovana Markuša Povratak kralja Nikole I u otadžbinu, koji je tada bio član Komisije.

Postojao je dogovor rukovodilaca Crne Gore i Cetinja da se zemni ostaci Ivana Crnojevića vrate na mesto gde su nađeni kada se završi prenos ostataka kralja Nikole i kraljice Milene u Crnu Goru 1989. godine. Svečani čin uz odgovarjući verski obred planiran je za maj 1990. godine, kada se navršavalo 500 godina od upokojenja prvog gospodara Crne Gore. Međutim, umesto inhumacije, zemni ostaci Ivana Crnojevića su „iz bezbednosnih razloga” pohranjeni u trezor Službe društvenog knjigovodstva. Zavod nije imao odgovarajući depo, a u crkvi na Ćipuru nije bilo uslova da se pohrane ostaci Ivana Crnojevića. Posle petnaest godina provedenih u trezoru, kovčežić sa kostima prenešen je u depo Narodnog muzeja Crne Gore.

Zemni ostaci gospodara srednjovjekovne države Zete, prvog gospodara Crne Gore i osnivača Cetinja Ivana Crnojevića, prenešeni su u obnovljenu grobnicu u Dvorskoj crkvi na Ćipuru 2010. godine, gde se i danas nalaze. Inhumacija je obavljena uz vojne počasti, u prisustvu radne grupe zadužene za vraćanje prenosa zemnih ostataka te značajne ličnosti crnogorske istorije, predstavnika vlasti i muzeja, ali bez predstavnika crkve, što je ovom činu dalo političku notu. Iz Vlade je upućeno saopštenje koje je glasilo: „Radna grupa zahvaljuje se svima koji su dali doprinos da se čin inhumacije obavi, kao i Mitropoliji crnogorsko-primorskoj i Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi i njihovim poglavarima”. Ovim saopštenjem prvi put su u istu ravan, bilo kojim povodom, stavljeni Mitropolija i takozvana crnogorska pravoslavna crkva, zbog čega je Mitropolija negodovala.

Izgled manastira

Originalni kapitel stuba, koji se danas čuva u Istorijskom muzeju Crne Gore

Izgled manastira Crnojevića na Ćipuru sačuvan je na jednoj ilustraciji Oktoiha petoglasnika. Prema ovoj ilustraciji na sredini kompleksa nalazila se crkva posvećena rođenju Bogorodice. U crkvi Rođenja Bogorodice nalazili su se grobovi osnivača Ivana Crnojevića, koji je umro u dubokoj starosti 1490. godine, kao i ostalih članova njegove dinastije koji su preminuli na Cetinju. Na ovom mestu je, između ostalog, radila i prva ćirilična štamparija na Balkanu.

Još jedan izvor koji pruža podatke o izgledu nekadašnjeg manastira je i plan inženjera Đovanija Frančeska Barbijerija, koji je krajem 17. veka projektovao odbrambene objekte. Tačnost i preciznost njegovog plana nije potvrđena drugim istorijskim izvorima, koji pružaju različite podatke. Sudeći po ovom planu i legendi koja ide uz njega, na sredini Manastira nalazi se Crkva posvećena Rođenju Bogorodice. Njena dužina sa oltarom, iznosila je oko 40, a širina nešto manje od 20 stopa (14×8 m). Oko cele Crkve, osim iza oltarskog dela, bio je podignut trem sa kolonadom na 18 stubova koji su imali kapitele sa izvajanim ornamentima. Izvan kolonade, sa severne strane, nalazila se i jedna manja crkva, posvećana apostolu Petru. Istočno od njenog oltara nalazio se bunar sa „živom vodom”, a zapadno od njega magacin za municiju. Dve podužne zgrade, sa po pet prostorija, nalazile su se jedna na istočnoj, a druga na južnoj strani glavne Crkve. Kuhinja, ispod koje je proticao jedan krak reke Cetine koja je tada tekla Cetinjskim poljem, se nalazila blizi bunara, sa njegove istočne strane, a severno od njega bila je još jedna zgrada sa četiri prostorije. Magacin za žito i druge namirnice nalazio se na zapadnoj strani Crkve. U prostorijama podužne zgrade na južnoj strani crkve bio je smešten mitropolitov stan. Na spoljašnjim stranama zidova Manastira nalazio se rov ispunjen vodom, čijom je ivicom bila postavljena drvena ograda od kolja i pruća. Rov je bio širok četiri mletačke stope, a njegova dužina i visina ograde na slici nije naznačena. Rov sa ogradom imao je zaštitnu svrhu i verovatno je poticao iz vremena boravka mletačke posade na Cetinju (1688-1692), kada je inženjer Barbijeri i radio ovaj plan.

U istoriji Crne Gore se kaže da je prvobitni izgled centralne manastirske crkve najbolje sačuvan na grafičkoj predstavi meloda u Oktoihu petoglasniku, štampanom u Cetinjskoj štampariji 1494. godine. Na ovoj grafičkoj predstavi iza trojice pesnika koji sede na klupi, prikazana je trobrodna bazilika, viđena sa severozapadne strane. Njen srednji brod je uzdignut nad bočnim i osvetljen je nizom od pet prozora sa polukružnim lukovima. Na čelu fasade, nad portalom, nalazila se okrugla rozeta. Da je u pitanju prikaz stvarnog izgleda crkve, prema mišljenju brojnih istraživača, svedoči običaj srpskih i vlaških manastirskih štamparija da iza likova meloda, na grafikama u svojim oktoisima, uvek predstave manastirsku crkvu u kojoj su knjige otiskivane.

Ove istorijske izvore dopunjuje i crtež srpskog arhitekte Dragiše Milutinovića, na kojem se vidi da su donji delovi polukružne apside bili sazidani od velikih blokova tesanog kamena, a da se na izvesnom odstojanju od tla nalazio jedan jak venac polukružnog preseka. Na ruševini su se još nalazili kanelirani stupci i nekoliko kapitela. Ruski istoričar Pavle Rovinski takođe je ostavio svoju verziju izgleda manastira. On je dao crtež jedne trikonhozne crkve u čijoj sredini se ocrtavalo udubljenje u kome se nalazilo drugo manje, obloženo sa bočnih strana kamenim pločama, kao grobnica. On je pretpostavio je da je crkva na Ćipuru možda napravljena pod uticajem Bogorodičinog hrama u Loretu, kao i da je bila vrlo slična hramu na Starčevu, a one zajedno crkvi Svetog Ilije u Solunu, podignute 1012. godine.

• Ostaci manastira - replike
• 
• 
• 
• 
• 

Najnovija arheološka istraživanja

Rezultati arheoloških istraživanja, posebno onih iz 1986. godine, doprineli su rasvjetljavanju dilema vezanih za ovaj, po značaju i sadržaju, veoma važan kulturno-istorijski spomenik. Istraživanja su pokazala da je Manastir, prateći konfiguraciju terena, građen u formi pravougaonog kompleksa, dimenzija 39,5 x 35,5 m, orijentisan po dužoj osi u smeru istok-zapad. Artefakti su pronađeni na relativnim dubinama do 1,50 m do 3,70 m. Istraživanjima iz 1979. godine, konstatovani su temelji ove crkve dimenzija 15×7,5 m, širine 1,5 m. Takođe je pronađen i jedan poprečni zid koji ukazuje na mogućnost postojanja priprate u crkvi. Na zapadnoj strani nalaze se dve građevine, između kojih je bio manastirski ulaz. Duž čitave istočne i južne strane Manastir je imao konake. Severnu stranu čitavom dužinom zatvarao je zid vezujući se na istočni konak i građevine na zapadu. Na ovaj zid, svojim južnim stranama naslanjale su se crkvica Svetog Petra, a istočno od nje i zgrada ispod koje je proticao potok kojeg više nema. Između severne strane crkvice Svetog Petra i južnog dela konstrukcije iz koje je nastajao lučni otvor, volat, nad potokom, nalazio se ojačani zid za primanje udara bujičnih voda i njihovo odvođenje ispod volata. Takođe se može utvrditi da su konaci u južnom i istočnom delu manastirskog kompleksa bili izgrađeni na dva nivoa, kao i južni deo građevina nad potokom. Donji prostori ovih građevina bili su lučno zasvođeni, a nad njima su bile izgrađene gornje prostorije. Mogući zvonik je najverovatnije bio lociran na zapadnoj strani kompleksa i izdizao se iznad ulaza u manastirsku portu. Čitav kompleks sagrađen je od tesanog i pritesanog kamena, slaganog u pravilne redove, vezanog krečnim malterom žućkastih tonova sa većom koncentracijom živog kreča.

Više intervencija je izmenilo izgled i namenu pojedinih građevina i prostorija. Pretpostavlja se da je usled svakodnevnih potreba i povećanja broja monaha, crkva Svetog Petra, koja se ne pominje u povelji Ivana Crnojevića, sagrađena kasnije. Pretpostavka o kasnijoj dogradnji zasniva na tome da je trem ove crkve na neki način narušio osnovnu prvobitnu koncepciju manastirskog dvorišta, kao i na zapažanju da je apsida rađena od nešto većih kamenih blokova.

Najveće promene Manastir je doživeo u periodu 1688 - 1692. godine, za vreme boravka mletačke vojne posade. Da bi se obezbedili od turskog napada Mlečani su dva puta vršili utvrđivanje Manastira. Prvo utvrđivanje je po nalogu providura Duoda izvršio Frančesko Barbijeri, a drugo nepoznati fortifikator kojeg je, mjesec dana pre turskog napada na Cetinje, uputio kotorski providur Nikola Erico.

O funkciji otkrivenih prostorija, pojedinačnih i sklopnih objekata veoma je teško doneti određeni sud zbog nedostatka čvršćih argumenata i brojnosti pokretnih nalaza, očiglednog menjanja funkcija prostorija tokom vremena i činjenice da je u jednom od objekata sigurno bila smeštena i štamparija Crnojevića.

Kulturno dobro

Odlukom br. 01-738/1 od 3. jula 1961. godine Dvorska crkva na Ćipuru je proglašena kulturnim dobrom. Stupanjem na snagu novog statuta Narodnog muzeja Crne Gore 2012. godine ušla je u sastav Istorijskog muzeja Crne Gore. Zajedno sa konzerviranim temeljima starog manastira Prečiste Bogorodice danas predstavljaju integralnu arhitektonsku celinu i izuzetnu turističku atrakciju. Kompleks Dvorske crkva sa arheološkim ostacima manastirskog kompleksa Crnojevića je jedan od brojnih zaštićenih objekata u Istorijskom jezgru Cetinja, koje je kao spomenička celina kandidat za upis na listu Svetske baštine Uneska.

• Ličnosti sahranjene u Dvorskoj crkvi na Ćipuru
• 
  Ivan Crnojević
• 
  Kralj Nikola
• 
  Kraljica Milena
• 
  Priceza Ksenija
• 
  Princeza Vjera

Vidi još

• Dvorska crkva na Ćipuru
• Cetinjski manastir

Literatura

• Rajković, Vukan (septembar 2018). KULTURNA BAŠTINA CETINJA (PDF). Tivat: FAKULTET ZA MEDITERANSKE POSLOVNE STUDIJE TIVAT. Pristupljeno 28. 5. 2020. 

Spoljašnje veze

• „KULTURNA BAŠTINA – RIZNICA GRADOVA: Prijestonica je pravi primjer brige o kulturnim dobrima”. Montenegro Magazin. Pristupljeno 29. 5. 2020.