Menore iz Čelareva

Menore iz Čelareva su fragmenti opeka sa urezanim jevrejskim simbolima - menorama, pronađeni u avarskoj nekropoli pored Čelareva, otkrivenoj sredinom 20. veka. Starost nekropole datira se u rani srednji vek - kraj sedmog do polovine devetog veka. Ovo otkriće iz vremena dominacije Avara u Panoniji privuklo je veliku pažnju kako jugoslovenskih, tako i svetskih stručnjaka, jer su nađeni jevrejski simboli urezani na fragmentima opeka iznad i u grobovima jednog dela nekropole. Činjenica da se u nekropoli mongolskog stanovništva naišlo na jevrejske simbole bila je prava zagonetka za arheologe koji su nekropolu otkrili.

Godine 1980. Muzej grada Novog Sada, u saradnji sa Jevrejskim istorijskim muzejom iz Beograda priredio je izložbu „Menore iz Čelareva”, a 1983. u Beogradu je održan međunarodni naučni skup na ovu temu.

Geografski položaj

Arheološki lokalitet „Ciglana” nalazi se na području Čipske šume, jugozapadno od Čelareva, manje od 1 km udaljen od obale Dunava i oko pola kilometra od nekadašnjeg korita reke. Uzdignuta aluvijalna terasa proteže se duž leve obale, od Novog Sada do Bačke Palanke i predstavlja brežuljkasto zatalasano zemljište. Visina aluvijalne terase u odnosu na nivo Dunava je 2-6 m, na nadmorskoj visini od 84—85 m. Sama nekropola nalazi se na blago zatalasanom zemljištu, čiji severni delovi delimično zalaze u slatinasti pojas koji se nastavlja na severne delove terase i u kojima se voda duže zadržava, što je svakako predstavljalo smetnju kod sahranjivanja tokom većeg dela godine.

Na ivičnim delovima terase, prema Dunavu, u dužini od nekoliko kilometara istočno i zapadno od nekropole nalazi se nekoliko nalazišta koja datiraju od praistorije do kasnog srednjeg veka. U neposrednoj blizini „Ciglane”, u pravcu Novog Sada, je rimski lokalitet Onagrinum (kod Begeča) a preko reke, na sremskoj strani, u podnožju Fruške gore nalazi se Bononia malata kod Banoštora). Nalazište u Čelarevu se prema vremenu nastanka i utvrđenim činjenicama izdvaja od ovih nalazišta.

Istorijski kontekst

Avari se u Aziji prvi put pominju u drugoj polovini 5. veka, oko 463.godine, povodom dolaska njihovih poslanika u Carigrad, u vreme velikih etničkih promena i preseljenja niza plemena u Istočnoj Evropi i Srednjoj Aziji. Da bi ublažila opasnost od avarskih napada na svoje teritorije, Vizantija nudi Avarima za naseljavanje bivše teritorije Herula u Panoniji, između Sirmijuma i Singidunuma (današnje područje Srema između Sremske Mitrovice i Beograda). Avari odbijaju ovu ponudu i ostaju u Maloj Skitiji. Polovinom 6. veka sklapaju savez sa Langobardima u ratu protiv Gepida. Jedan od najtežih uslova koje je langobardsko poslanstvo moralo da prihvati prilikom sklapanja ovog saveza je uslov da se Langobardi odreknu svih delova zemlje Gepida u korist Avara. Posle sklapanja saveza Gepidi bivaju pokoreni, Langobardi odlaze u Italiju, a u Panoniji kao jedini gospodari ostaju Avari. Period avarske dominacije traje do 811. godine, kada su poraženi od strane Karolinškog carstva. Za razumevanje čelarevske nekropole interesantan je i period posle 811, kada Avari bez državne samostalnosti, zajedno sa nizom ranije pokorenih plemena ili saveznika, nastavljaju da žive u Panonskoj niziji.

Preobraćanje u judaizam

U svojoj knjizi „Vizantijska civilizacija” francuski istoričar Luj Breje, pišući o istoriji i životu Jevreja u Carevini, navodi da je u „nemirnim vremenima ikonoklazma Jevreje zahvatio žar preobraćanja drugih naroda u judaizam pa su organizovali misije i slali ih izvan Carstva”. Prema jevrejskim izvorima ovo preobraćanje se dešavalo u prvoj polovini 8. veka, a prema arapsikim od kraja 8. do polovine 9. veka nove ere. Postoji i zapis benediktanskog monaha Drutmara Akvitanskog (poznatog po pisanju komentara Jevanđelja po Mateju za ardenske monahe), da se navedeno preobraćanje dogodilo između 826. i 866. godine, čemu doprinosi i zapis jednog arapskog hroničara koji 903. godine piše o prelasku hazarskih poglavica u judaizam kao o nekom skorašnjem događaju. Mada jevrejska vera nije prozelitska, preobraćanja su vršena na Krimu i poluostrvu Taman, a potom i među Bugarima, Mađarima i pindskim Vlasima o čijim je potomcima u 12. veku poznati jevrejski putopisac Benjamin iz Tudele zabeležio da nose jevrejska imena.

Ne manje zanimljiv je i podatak da su u srednjovekovnom Kijevu bila poznata učenja i norme života Esena, male jevrejske zajednice koja je živela na obalama Mrtvog mora. Prvi podaci o postojanju Esena vezuju se za 2. vek pre naše ere, a pominje ih i rimski istoričar Plinije Stariji. Pokornost, smirenost i povlačenje u sebe bile su osnove njihovih životnih stavova. Bezrezervno su pomagali drugima i prihvatali one koji su hteli da se povuku iz sveta. Odlični lekari, okupljeni u čvrstu zajednicu, smatrali su sebe izabranima od boga, onima koji drugima treba da pokažu put spasa. Njihova učenja hrišćanima u Kijevu, veoma daleko od njihove postojbine, mogao je preneti samo neko ko je živeo u blizini, ko je znao jezik i bio temeljno upućen u judaizam, odnosno znao da uputi druge u smisao jevrejske vere, odnosno neko ko je bio Jevrejin ili je to postao primanjem jevrejske vere. Zemlje severno od Crnog i Kaspijskog mora održavale su česte veze sa dunavskom regijom i mimo velikih migracija naroda. Taj prostor mogao je biti spona kojom su prenošena razna učenja, a pogotovu ona koja su našla pogodno tlo u verovanjima ljudi biskim judaizmu.

Istorija arheoloških istraživanja na čelarevskoj ciglani

Ciglana u Čelarevu godinama je radila a da niko nije pretpostavljao šta se nalazi u zemlji po kojoj se zahvatalo alatom i mašinama. Prvi podaci o nalazištu kod Čelareva datiraju iz 1966. godine, kada su obilaženi ugroženi lokaliteti u Bačkoj i Banatu. Tada je na manjem delu istočnog napuštenog profila iskopa lokalne ciglane pronađen tanji kulturni sloj naselja. Na osnovu nevelikog broja sakupljenih fragmenata keramike, starost ostataka uočenih objekata procenjena je na period kasnog srednjeg veka. Sledećih nekoliko godina u ciglani se ručno vršio iskop gline na nekoliko sektora nalazišta, bez kontrole arheologa. Neretko se nailazilo na pojedinačne grobove, pa i grupe grobova, među kojima je bilo i konjaničkih. Nalaženi su i ostaci ukopanih i spaljenih stambenih objekata. Od pokretnog arheološkog materijala najčešći su bili posude i žrvnjevi za mlevenje žita.

Početkom 1972. godine, u potrazi za kvalitetnijom sirovinom, ciglana je napravila dublji usek prema severu i tom prilikom je uništen najveći deo nekropole. Prvobitna procena da je tom prilikom uništen deo nekropole približne veličine 85x33 m korigovana je nakon terenskih arheoloških radova 1980. Na osnovu ostataka grobova u profilima zaključeno je da se uništeni deo prostirao na daleko većem prostoru, približne veličine 150x33 m. Samim tim i broj uništenih grobova je znatno veći od prvobitne procene.

Arheološka istraživanja na nekropoli kod Čelareva započeo je 26. maja 1972. godine Dragutin Vilotijević, sa ciljem indentifikovanja i valorizovanja nalazišta. Otkopana su četiri vidljiva i delimično oštećena groba sa relativno skromnim artefaktima. Tokom zime vršen je ručni iskop gline koji je, sa kraćim prekidima, trajao od 22. decembra 1972. do 31. maja 1973. godine. Istražen je ugroženi deo nekropole površine 2424 m², sa 263 otkopana groba. Među pronađenim artefaktima iz uništenih grobova nalazio se veliki broj fragmenata opeka sa urezanim jevrejskim simbolima. Godine 1978. otkopana je manja površina nalazišta jugoistočno od istraženog dela nekropole, na mestu gde je glinoidni sloj najplići na čitavom lokalitetu, prosečne dubine svega 0,4-0,5 m. Tada je, pored ostalih ukopa, otkopano i pet grobova, od kojih jedan konjanički, a dva ukopa između ostalih nalaza sadržali su i ulomke opeka sa urezanim jevrejskim simbolima.

Arheološka istraživanja sprovedena tokom 1980. odvijala su se uglavnom na jugozapadnim i zapadnim perifernim delovima nalazišta.

Jevrejski simboli među nalazima

Otkriće fragmenata opeke sa jevrejskim simbolima iz perioda dominacije Avara u Panoniji privuklo je veliku pažnju kako jugoslovenskih, tako i svetskih stručnjaka. Činjenica da se u nekropoli mongolskog stanovništva naišlo na jevrejske simbole bila je prava zagonetka za arheologe koji su nekropolu otkrili. Postavilo se pitanje otkud Jevreji na tom prostoru u vremenu za koje se pretpostavlja da se odnosi na 8. i 9. vek naše ere i nešto kasnije. Odnosno, ako nisu Jevreji, otkud njihovi simboli i uticaj u vremenu i na mestu za kada se i gde pretpostavlja da ih nije moglo biti.

Nedoumice

U nekropoli Čelarevo, od više stotina otkrivenih grobova, istraženo ih je gotovo dve stotine. Najveći broj orijentisan je pravcem jugozapad-severoistok, a znatno manje pravcem severozapad-jugoistok, što bi bilo približnije jevrejskim pogrebnim običajima. Ima ih i koji su postavljeni drugačije. U knjizi „Menore iz Čelareva”, u kojoj su navedeni rezultati istraživanja obavljenih do osamdesetih godina, navodi se da „nije moguće utvrditi prave razloge različitih orijentacija raka i pokojnika u njima”. Ono što je dodatno zaintrigiralo naučnu zajednicu bili su nalazi u nekropoli. U dvojnim grobovima nađeni su sahranjeni muškarci i žene, ali ne sukcesivno već istovremeno. Na jednom mestu, žena i muškarac pokopani su jedno preko drugog, a na drugom jedno pored drugog. Nađeni su i dvojni grobovi u kojima su, pored žena, sahranjivana i deca. Dodatno, postoje i grobovi u kojima su, odvojeni tankim slojem zemlje, nađeni ostaci konja i konjanika. Pronađeni prateći predmeti, delovi odeće, ukrasa, posude za hranu, alat, igračke, svojom simbolikom dodatno su doprineli zagonetnosti. U grobovima konjanika, pored muškarca sahranjivan je i njegov konj sa opremom za jahanje.

Ipak najviše pažnje pobudilo je otkriće delova opeka sa naknadno urezanim jevrejskim simbolima – sedmokrakim menorama na postamentu, pored kojeg su gotovo uvek dva urezana slovna znaka. To je pred arheologe postavilo nekoliko pitanja:

• ko su ljudi koji su tu sahranjeni i otkud uz njih jevrejski simboli,
• da li su opeke deo grobljanske celine ili su donete u vreme neke seobe,
• da li su znaci na opekama urezivani u samom naselju,
• da li su te opeke služile kao predmeti kulta još za života pokojnika a posle su pokopavane zajedno sa njima.

Tumačenjem simboličkog značenja pronađenih ostataka teško je dati pouzdane odgovore. U verovanjima brojnih starih naroda, konj i sedlo ostavljani su pored zemnih ostataka pokojnika da bi on imao čime da pođe na svoje poslednje putovanje. U predanju i književnosti stepskih naroda na razmeđi Evrope i Azije, konj ima tajanstvene moći koje mogu da zamene čovekove na pragu smrti. Međutim, u jevrejskoj mitologiji takvih verovanja nema, niti su ljudi sahranjivani zajedno sa životinjama. Zanimljive su takođe i figure životinja. Pronađena je minijatura u obliku glave sokola, što negde simbolizuje nadu u svetlost koju gaji onaj koji je otišao u večni mrak, nije u skladu sa judaizmom, a još manje minijatura u obliku glave vepra.

Pretpostavke

Arheologe, istoričare i druge zainteresovane, a pogotovu one iz jevrejskih krugova, zaintrigirala je pomisao da je možda reč o otkriću koje upućuje na davnašnje prisustvo Jevreja na geografskom prostoru na kojem ih, koliko je poznato, nije bilo u tom periodu. Pomišljalo se i na seobu jednog dela Hazara iz Kaspijske oblasti, ili na pomeranja Avara koji su možda bili u vezi sa Hazarima pošto su ovi već primili judaizam. U dva navrata Avari su dolazili u Carigrad i tražili od vladara Vizantije da im dozvole da prodru u Panonsku niziju. To su uspeli da ostvare tek krajem 6. veka. Budući da su bili ratnički narod, kod njih je trajao kult sahranjivanja sa konjima i ukrasima koji karakterišu ratnike i konje.

Postoji više pretpostavki kako su se jevrejski simboli našli na ovom prostoru:

• Nalazište kod Čelareva upućuje da je možda po sredi mongolska populacija, jedno od niza plemena koje je prihvatilo ili prenelo judaizam. Prema dosadašnjim saznanjima, veze ovih mongolskih konjanika nomada i Jevreja nije bilo jer u to vreme nije bilo Jevreja u delu kontinenta u kojem su Avari živeli. Pretpostavka je da su mogli doći u kontakt sa Hazarima i preko njih steći neka saznanja o judaizmu.
• Druga pretpostavka je da su doseljenici u Čelarevo mogli negde usput ili u blizini naći opeke sa urezanim jevrejskim simbolima i stavljati ih u svoje grobove.
• Još jedna od pretpostavki odnosi se na direktno prisustvo neke hazarske grupe.
• Osnovana je i pretpostavka da su opeke pronađene na obližnjem jevrejskom groblju iz vremena Starog Rima. Na jednom broju opeka vidljivi su ostaci natpisa sa grobnih ploča na kojima se pominju imena Jehuda Vaj, Jehuda Alas, a postoje i znaci etroga i lulava, simbola jevrejskog praznika Sukota. U doba Rimljana na području Podunavlja bilo je više utvrđenja, logora i naselja. Jevreji su obično išli za vojskom, radeći kao zanatlije, lekari, oružari i trgovci. Budući da su u Čelarevu pronađeni i grobovi usmereni pravcem zapad – istok, sa posebnom devijacijom glave prema svetom gradu Jerusalimu, može se pretpostaviti da je u staništu živela grupa od više desetina jevrejskih porodica pa otud i simboli u nekropoli.
• Postoji i mogućnost da je u dva obližnja rimska utvrđenja, Onagrinumu kod Begeča i Bononia malate kod Banoštora, verovatno postojalo jevrejsko groblje ili čak i hram sa kog su opeke mogle biti donošene i korišćene kao kamen za pod glavu pokojnika.

Međutim, sve ove pretpostavke još uvek ne daje odgovor na ključno pitanje: ko su oni koji su na opeke urezivali jevrejske simbole, zašto su i kada to radili?

Zaštita nalazišta

Čelarevska nekropola je 9. jula 1990. proglašena za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja, a 2014. pokrenuta je inicijativa da se proglasi za kulturno dobro od nacionalnog značaja. Godine 2015. Ministarstvo kulture odbilo je zahtev Opštine Bačka Palanka da Hazarsku nekropolu predloži za Uneskovu listu svetske kulturne baštine, pa je Opština najavila da će direktno zatražiti od Uneska da pošalje stručnjake koji bi obišli Hazarsku nekropolu kod Čelareva, i doneli sud o vrednosti ovog arheološkog nalazišta. Vlasti u Bačkoj Palanci takođe su tražile da se ovaj arheološki lokalitet dodeli na upravljanje njihovoj opštini. Na taj način bi se pomoglo turističkoj promociji samog mesta, ali i Srbije, jer je prema dosad utvrđenim činjenicama reč o najznačajnijem arheološkom nalazištu te vrste u svetu. Istovremeno bi se sprečila i 30-godišnja devastacija ovog mesta.

Podatak da se u blizini Čelareva nalazi najveće otkriveno naselje i nekropola Hazara nije dovoljno poznat ni domaćoj a ni svetskoj javnosti. Pleme Hazari je opisano u jednom od najpoznatijih srpskih romana, Hazarskom rečniku Milorada Pavića. Roman je preveden na 25 jezika i stekao je svetsku slavu.

Vidi još

• Avarska nekropola u Čelarevu
• Hazari
• Arheološka nalazišta od izuzetnog značaja
• Košer hrana

Literatura

• MENORE IZ ČELAREVA - naučni skup (PDF). Beograd: Savez jevrejskih opština Jugoslavije. 1983. Pristupljeno 5. 5. 2021. 
• Bunardžić, Radovan (1980). Menore iz Čelareva - katalog izložbe (PDF). Beograd: Savez jevrejskih opština Jugoslavije. Pristupljeno 5. 5. 2021.