Partizanska agada
Partizanska agada je jedinstvena pashalna parodija iz vremena Holokausta. Napisao ju je i izvodio mladi jugoslovenski partizan jevrejskog porekla Šalom - Šani Altarac. Partizanska agada prvi put je izvedena na Pashu 1944. godine.[1] U trenutku praizvedbe u partizanskom pozorištu ispunjavala je krajnje angažovane društvene funkcije, od uveseljavanja boraca i izbeglica do savetovanja i vaspitavanja.[2]
Partizanska agada je jedinstven i neponovljiv performativni tekst iz vremena Holokausta, koji govori o Holokaustu na jedan karnevalski način. Posle rata postala i nezvanični deo zvanične kolektivne pashalne večere u Jevrejskoj opštini Sarajevo. Malobrojni bosanski Jevreji koji su preživjeli teror u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj Holokausta su se sećali kroz ovaj humoristički tekst u težnji da uspostave protivtežu mitologizovanom narativu o Holokaustu u tadašnjoj SFRJ, u kome su se gubili stvarni ljudski obrisi pojedinačnih žrtava.[3]
Istorijska pozadina[uredi | uredi izvor]
Hagada[uredi | uredi izvor]
Sarajevski Jevreji su govorili i pisali na ladinu, ili judeo-španskom, od svog dolaska iz Španije u 15. veku. Čuvena Sarajevska Hagada, iluminirani rukopis sefardske liturgije, jedan je od najstarijih fizičkih tekstova Hagade koji još uvek postoji. Najverovatnije je napisan u Španiji u 14. veku i doneli su je na Balkan Jevreji Sefardi koji su pobegli od inkvizicije. Tokom Pashe tradicionalna Hagada je recitovana na hebrejskom, a zatim ponovljena na ladinu. Kako su sekularizacija i asimilacija umanjili znanje o ladinu u zajednici, Hagada se sada recituje i na srpskohrvatskom.[1] Pashalna Hagada je jedan od retkih liturgijskih tekstova koji se u celini izvodi i na narodnom, jevrejsko-španskom jeziku (ladino), kako bi se obezbedilo učešće žena i dece u centralnom godišnjem kućnom obredu — Pashi. Tokom prve pashalne noći tradicionalno se održava seder ili obredna večera, biblijom inspirisan porodični ritualni obed koji je svoju današnju, posthramsku formu dobio u drugom veku nove ere, uz minimalne običajne razlike u različitim jevrejskim zajednicama. Pashalna agada je tekst koji je proizašao iz samog obreda, a njeno čitanje je okvir samog obreda.[4]
Pashalna parodija[uredi | uredi izvor]
Pashalna parodija je jedan žanr sefardske humoristične književnosti koji je tek nedavno počeo da se proučava. Prvi je na njega skrenuo pažnju dr Eliezer Papo,[5] viši predavač na odeljenju za hebrejsku književnost Univerziteta Ben-Gurion u Negevi.
Kod sefardskih Jevreja je sve do Holokausta primarna grana parodije bila parodija sakra[a]. Kako je Hagada bila jedan od najpopularnijih sakralnih tekstova, nije čudno što je postala omiljeni hipotekst sefardskih parodista, iz čega se razvila pashalna parodija. Danas je poznato stotinak pashalnih parodija. Većina je nastala tokom druge polovine 19. i prve polovine 20. veka, prvenstveno na Balkanu, ali i u Tel Avivu, Njujorku, Kurasau i Beču.[3]
Tradicija ovih sakralnih parodija počinje u srednjovekovnoj Španiji kao spoj hrišćanskog prolećnog karnevala sa islamskim književnim i muzičkim obrascima. Nakon proterivanja Jevreja 1492. godine parodije na Hagadu postale su sredstvo za jevrejske zajednice u sefardskoj dijaspori da prevaziđu savremene probleme sa kojima su se suočavale. Tako je jedna pashalnih parodija napisana u Smirni 1919. nakon raspada Otomanskog carstva i priča o tome kako su Jevreji došli u Tursku i napredovali, ali se onda pojavio novi sultan koji ih je zlostavljao. Još jedna parodija iz Njujorka iz 1923. osuđuje podizanje cena od strane Velikog Matzaha pre praznika, a 2021, u vreme trajanja pandemije kovida 19, napisana je „Agada de la Corona - Korona Hagada, kao svedočanstvo o ovoj situaciji. Pozivajući se na tradicionalni tekst Hagade ova parodija priča o „rabinu” Albertu Burli, izvršnom direktoru kompanije Fajzer, grčko-sefardskog porekla. Govori o tome kako „nas je veliki solunski Jevrejin oslobodio snažnom vakcinom u našoj ispruženoj ruci. Da nije bilo toga, naša deca i njihova deca bi i dalje nosili maske”.[1]
O Partizanskoj agadi[uredi | uredi izvor]
Partizanska agada Šaloma - Šanija Altaraca je jedna od najnesvakidašnjijih sefardskih pashalnih parodija. Napisana je na slobodnoj jugoslovenskoj teritoriji, u Kordunu, Lici i Baniji 1944. godine. Dok su ostale sefardske parodije na Pashalnu agadu bile prvenstveno tekstualnog karaktera, objavljivane kao praznični dodaci humorističkim sefardskim listovima, i bile namenjene za pojedinačno čitanje „u sebi“, Šanijeva Partizanska agada predstavlja pravu stendap komediju, u vreme kada se za ovaj vid zabave na Balkanu još nije znalo. Dok originalna Hagada govori o putovanju jevrejskog naroda iz Egipta, Partizanska agada govori o lutanjima jevreja partizana kroz neprijateljska sela dublje u okupatorske linije.
Uprkos relativno skromnom obimu, Partizanska agada je važno delo. U opusu sefardskih parodija Pashalne agade ona je jedinstvena. U trenutku kada je prvi put izvedena u partizanskom pozorištu, krajem Drugog svetskog rata, ispunjavala je krajnje angažovanu društvenu funkciju. Pored satirične funkcije, čiji je cilj bio da uveseljava publiku, imala je i didaktičku ulogu. Poučavala je jevrejske civile na slobodnoj teritoriji da ih Saveznici nikada neće evakuisati u južnu Italiju, te da nerealne nade zamene praktičnijim uklapanjem u život na oslobođenoj teritoriji. Autor Partizanske agade je partizanski borac Šalom - Šani Altarac, zadužen za kulturni rad sa drugim borcima i pozadinom - jevrejskim izbjeglicama i lokalnim civilima na slobodnoj teritoriji.
Tokom Pashe tradicionalna Hagada recitovala se prvo na hebrejskom, a zatim je ponavljana na ladinu. Kako su sekularizacija i asimilacija umanjili znanje o ladinu u zajednici, Hagada se kasnije recitovala i na srpskohrvatskom. Tekst Partizanske Hagade uključuje sve ove jezike. Pored jevrejsko-španskih i srpsko-hrvatske pasuse, koji su se obraćali i jevrejskoj i nejevrejskoj publici. Počinje uzimanjem hebrejskog originala i za svaki red nudi nepovezanu, ali duhovitu rimu na srpsko-hrvatskom. Altarac je ovu originalnu parodiju postavio na iste melodije na koje se peva i tradicionalna Hagada. Svoju muzičku reinterpretaciju pratio je na gitari oko logorske vatre, dok su partizani logorovali u zabačenim šumama Hrvatske.[1]
U komunističkoj Jugoslaviji prvobitna funkcija Partizanske agade je bitno izmenjena. Uz ulogu uveseljavanja dobila je i ulogu kaleidoskopa kolektivnog sećanja. Posle rata postala i nezvanični deo zvanične kolektivne pashalne večere u Jevrejskoj opštini Sarajevo. Malobrojni bosanski Jevreji koji su preživjeli teror u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj Holokausta su se sećali kroz ovaj humoristički tekst u težnji da uspostave protivtežu mitologizovanom narativu o Holokaustu u tadašnjoj SFRJ, u kome su se gubili stvarni ljudski obrisi pojedinačnih žrtava.[3]
Jedinstvenosti Partizanske agade potiče iz njene teatarske prirode, nasuprot potpunoj tekstualnosti drugih dela koja pripadaju opusu sefardskih parodija Pashalne agade. Uz to, Altarac razvija orginalne strategije interpolacije odlomaka izvornog hebrejskog teksta Pashalne agade kao i drugih hebrejskih liturgijskih tekstova, uprkos činjenici da njegova publika ne vlada hebrejskim u punoj meri, što takođe doprinosi jedinstvenosti ovog dela. U svim drugim, danas poznatim primerima ovog žanra hebrejskoj komponenti dodeljena je uloga svojevrsnog putokaza - svedena je na naslov ili referencu koja upućuje na hipotekst i ništa više. Samo u Partizanskoj agadi ovaj element je važno otelovljenje autorovih poetskih strategija i ima ključnu ulogu u humorističkoj intonaciji teksta.[2]
Šalom - Šani Altarac[uredi | uredi izvor]
Altarac je bio talentovan muzičar i šaljivdžija iz sarajevske porodice istaknutih kantora. Pored toga što se borio, bio je zadužen i za zabavu boraca i izbeglih civila. Bio je pripadnik Rabske brigade, 24. divizije Partizanskog odreda Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. U ovom odredu bilo je 250 jevrejskih boraca, među kojima je bilo mnogo tinejdžera. Pošto su prethodno pobegli iz Bosne, bili su internirani od strane Italijana u Hrvatskoj. Pobegli su iz italijanskog logora na ostrvu Rab, prešli planine kroz teritoriju koju su kontrolisali četnici i pridružili se armiji maršala Josipa Broza Tita. Skoro 5.000 Jevreja, što čini 10 procenata celokupne predratne jugoslovenske jevrejske populacije, pristupilo je partizanima. Lako su se uzdigli u partizanskim redovima zbog nepostojanja institucionalnog antisemitizma.
Posle rata Altarac je nastavio da piše i zabavlja tokom jevrejskih praznika, pišući godišnje komične muzičke revije za Hanuku i Purim. Na zajedničkom sederu početkom 1950-ih, neki od njegovih bivših ratnih drugova ohrabrili su ga da oživi svoj stari klasik. Altaracov nastup i Sarajevska agada bio je vrhunac zajedničkog sedera sve do njegove smrti, 70-ih godina. Ovo njegovo delo je jedinstven primer humorističkog dela napisanog tokom holokausta i nastavak dugogodišnje sefardske tradicije pashalne parodije Hagade, ali verovatno jedina koju je napisao borac i preživeli tokom Drugog svetskog rata.[1]
Eliezer Papo[uredi | uredi izvor]
Dr Eliezer Papo rođen je 1969. godine u Sarajevu. Od 1991. godine živi i radi u Jerusalimu. Profesor je sefardske književnosti na Univerzitetu Ben-Gurion u Negevu, gde upravlja i „Moše David Gaon” centrom za sefardske studije. Istovremeno, Papo predsedava i međunarodnim naučnim društvom „Sefarad”, koje okuplja stručnjake iz različitih oblasti sefardskih studija. Redovni je član Izraelske nacionalne akademije za ladino i dopisni član Španske kraljevske akademije.[6] Glavni je urednik časopisa El Prezente – žurnala za sefardske studije.[5]
Za Partizansku agadu Papo se zainteresovao još kao srednjoškolac i upravo zahvaljujući ovom tekstu počeo da proučava pashalnu parodiju kao žanr karakterističan za sefardsku poeziju. Otkrio je desetine sličnih tekstova nastalih u Evropi, Americi i na Bliskom istoku. Najstariji potiče iz Kurasaa, holandske karipske kolonije i nastao je 1778. godine, a najnoviji iz Arapsko-izraelskog rata 1948. godine. Godine 2014. godine njegova knjiga na temu pashalne parodije And Thou Shall Jest with Your Son: Judeo-Spanish Parodies on the Passover Haggadah dobila je prestižnu nagradu Ben-Cvi. Objavio je pedesetak članaka na deset jezika o različitim aspektima sefardske kulture i književnosti, kao i četiri beletristička dela – jedno na ladino i tri na srpskohrvatskom jeziku.[3] U svojoj knjizi Borba, duh i opstanak - Partizanska agada Papo opisuje važnost ovog dela za partizane i njihovu zajednicu, očuvanje njihove priče kao i jevrejski doprinos borbi jugoslovenskih naroda tokom Drugog svetskog rata.[1]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Sakralna parodija - parodija na sakralne tekstove
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ Canter, Theo (27. 3. 2021). „The other Sarajevo Haggadah — a Ladino communist musical Passover parody”. The Times of Israel. Pristupljeno 12. 12. 2022.
- ^ a b Papo 2020 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFPapo2020 (help)
- ^ a b v g „Eliezer Papo: Borba, smijeh i preživljavanje: partizanska hagada – jedina jevrejsko-španska parodija na pashalnu hagadu, nastala na jugoslovenskoj slobodnoj teritoriji u vrijeme Holokausta”. Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd. 23. 11. 2020. Pristupljeno 12. 12. 2022.
- ^ Papo (Predgovor) 2020, str. 9
- ^ a b Papo (Predgovor) 2020, str. 12
- ^ „Promocija knjige Eliezera Pape”. Jevrejska opština Novi Sad. 16. 2. 2022. Pristupljeno 19. 12. 2022.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Papo, Eliezer (2020). Borba, duh i opstanak : Partizanska agada: jedinstvena pashalna parodija iz vremena Holokausta. Novi Sad: Futura publikacije ; Jevrejska Opština. ISBN 978-86-7188-196-8. Pristupljeno 12. 12. 2022.
- Papo, Eliezer (2020). „Predgovor”. Borba, duh i opstanak (PDF). Novi Sad: Futura publikacije. Pristupljeno 16. 12. 2022.