Side

Side

Apolonov hram u Sideu
Mesto	provincija Antalija Turska
Regija	Pamfilija
Istorija
Osnovan	7. vek p. n. e.
Period	grčka, rimska, vizantijska

Side je grad na južnoj mediteranskoj obali Turske. To je moderno odmaralište uz koje su i ruševine drevnog grada Side, jednog od najpoznatijih klasičnih lokaliteta u zemlji. Leži u blizini grada Manavgata i sela Selimije, 78 km od Antalije u provinciji Antalija.

Nalazi se na istočnom delu pamfilijske obale, koja leži oko 20 km istočno od ušća reke Eurimedon. Danas se, kao i u antici, drevni grad nalazi na malom poluostrvu u pravcu sever-jug, dužine oko 1 km i širine 400 m.

Istorija

Pseudo-Skilaks, Strabon i Arijan beleže da su grad Side osnovali grčki doseljenici iz Kime u Eolidi, regionu zapadne Anadolije. To se najverovatnije dogodilo u 7. veku pre nove ere. Njegovo tutorsko božanstvo bila je Atina, čija je glava krasila njegov kovani novac.

Kovani novac koji datira iz desetog veka pre nove ere, imao je glavu Atine, zaštitnice grada, sa natpisom. Njegov narod, piratska horda, brzo je zaboravio svoj jezik i usvojio je jezik starosedelaca.

Uz dobru luku za male brodove, prirodna geografija Sidea učinila ga je jednim od najvažnijih mesta u Pamfiliji i jednim od najvažnijih trgovinskih centara u regionu. Prema Arijanu, kada su doseljenici iz Kime došli u Side, nisu mogli da razumeju dijalekt. Posle kratkog vremena, uticaj ovog autohtonog jezika bio je toliko velik da su došljaci zaboravili svoj maternji grčki i počeli da koriste jezik Side. Iskopavanja su otkrila nekoliko natpisa napisanih na ovom jeziku. Natpisi koji potiču iz 3. i 2. veka pre nove ere ostaju nedešifrovani, ali svedoče da je lokalni jezik još uvek bio u upotrebi nekoliko vekova posle kolonizacije. Još jedan predmet pronađen u iskopavanjima u Sideu, baza bazaltnog stuba iz 7. veka pre nove ere i koja se može pripisati Novohetitima, pruža dodatne dokaze o ranoj istoriji nalazišta. Ime Side je možda anatolskog porekla, ali na grčkom znači šipak (nar).

Gotovo da ne postoje podaci o Sideu pod lidijskim i persijskim suverenitetom.

Aleksandar Veliki

Vespazijanska vrata

Apolonov hram

Aleksandar Veliki zauzeo je Side bez borbe 333. p. n. e. Aleksandar je iza sebe ostavio samo jedan garnizon da okupira grad. Ova okupacija je zauzvrat upoznala narod Side sa helenističkom kulturom, koja je cvetala od 4. do 1. veka pre nove ere. Posle Aleksandrove smrti, Side je pao pod kontrolu jednog od Aleksandrovih generala, Ptolomeja I Sotera, koji se proglasio kraljem Egipta 305. p. n. e. Ptolemejska dinastija je kontrolisala Side dok ga Seleukidsko carstvo nije zauzelo u 2. veku pre nove ere. Ipak, uprkos ovim osvajanjima, Side je uspeo da sačuva određenu autonomiju, napredovao je i postao važan kulturni centar.

Zidovi drevnog pozorišta Side

190. p. n. e. flota iz grčkog ostrvskog grada-države Rodos, podržana od Rima i Pergama, porazila je flotu seleukidskog kralja Antioha Velikog, koja je bila pod komandom odbeglog kartaginskog generala Hanibala. Poraz Hanibala i Antioha Velikog značio je da se Side oslobodio nadmoćnog Seleukidskog carstva. Ugovor iz Apameje (188. p. n. e.) primorao je Antioha da napusti sve evropske teritorije i da celu Malu Aziju severno od planine Taurus ustupi Pergamu. Međutim, Pergamska vlast dominirala je de fakto do Perge, ostavljajući istočnu Pamfiliju u stanju neizvesne slobode. To je navelo Atala II Filadelfa da izgradi novu luku u gradu Atalija (današnja Antalija), iako je Side već posedovao svoju važnu luku. Između 188. i 36. pre Hrista Side je kovao sopstveni novac, tetradrahme na kojima je bila Nika i lovorov venac (znak pobede).

U 1. veku pre nove ere Side je dostigao vrhunac kada su kilikijski gusari osnovali svoju glavnu pomorsku bazu i centar za trgovinu robovima.

Rimljani

Konzul Servilijus Vatija pobedio je ove razbojnike 78. p. n. e, a kasnije i rimskog generala Pompeja 67. p. n. e, dovodeći Side pod kontrolu Rima i započinjući njegov drugi period uspona, kada je uspostavio i održavao dobre radne odnose sa Rimskim carstvom.

Car Avgust reformisao je državnu administraciju i stavio Pamfiliju i Side u rimsku provinciju Galatija u 25 p. n. e, nakon kratke vladavine Aminta iz Galatije između 36. i 25. godine p. n. e. Side je započeo još jedan prosperitetni period kao trgovački centar u Maloj Aziji kroz trgovinu maslinovim uljem. Njegova populacija je narasla na 60 000 stanovnika. Ovaj period trajao je sve do 3. veka nove ere. Side je takođe bio centar za trgovinu robovima na Mediteranu. Njegova velika komercijalna flota bavila se piratskim radnjama, dok su bogati trgovci plaćali poreze, kao što su javni radovi, spomenici i takmičenja, kao i igre i borbe gladijatora. Većina sačuvanih ruševina u Sideu potiču iz ovog perioda prosperiteta.

Jedna od mapa (portolani) Piri Reisa, preuzeta iz Kitab-i Bahriye, koju je Piri proizveo u nekoliko izdanja, dopunjavajući je 1520, ali integrišući je u naredna izdanja.

Side je bio dom Jevstatija Antiohijskog, filozofa Troila, crkvenog pisca Filipa iz petog veka; čuvenog advokata Tribonijana.

Propadanje

Side je započeo stalan pad od 4. veka nadalje. Čak ni odbrambeni zidovi nisu mogli zaustaviti uzastopne invazije brđana sa planine Taurus. Tokom 5. i 6. veka Side je doživeo preporod i postao sedište episkopije Istočne Pamfilije. Ipak su arapske flote upadale i spalile Side tokom 7. veka, doprinoseći njegovom padu. Kombinacija zemljotresa, hrišćanskih zelota i arapskih napada ostavila je mesto napušteno do 10. veka, a njegovi građani su emigrirali u obližnju Ataliju.

U 12. veku Side se privremeno još jednom utvrdio kao veliki grad. Natpis pronađen na mestu nekadašnjeg drevnog grada prikazuje znatno jevrejsko stanovništvo u ranom vizantijskom dobu. Međutim, Side je ponovo napušten nakon što je opljačkan. Njegovo stanovništvo se preselilo u Ataliju, a Side je postao poznat kao Eski Adalia "Stara Antalija" i ugašen.

Bolnica iz 6. veka.

Ovaj deo glavne ulice u Sideu okružen je ruševinama domova ili prodavnica, od kojih mnoge odlikuju originalni podovi od mozaičnih pločica.

Crkvena istorija

Kao glavni grad rimske provincije Pamfilija Prima, Side je bio crkveno gradsko sedište. Najraniji poznati episkop bio je Epidaur, predsedavajući Ankirskim sinodom, 314. Drugi su Jovan, četvrti vek; Jevstatije, 381; Amfilohije, 426-458, koji je odigrao važnu ulogu u istoriji toga doba; Konon, 536; Petar, 553; Jovan, 680-692; Marko, 879; Teodor, 1027-1028; Antim, prisutan na sinodu održanom u Carigradu 1054; Jovan, tada savetnik cara Mihajla VII Duke, predsedavao je savetom 1082; Teodosije i njegov naslednik Niketa, dvanaesti vek. Jovan, prisutan na sinodu u Carigradu 1156. Notitiae Episcopatuum je nastavio da pominje Side kao metropolu Pamfilije sve do trinaestog veka. Ne pojavljuje se u Notitiae Andronika III. 1397. biskupija je ujedinjena sa biskupijom Atalije; 1400. mitropolit Perge i Atalije istovremeno je bio i administrator Sidea.

Više nije rezidencija za stanovanje, ali Side je danas uvršten na listu titularnih sedišta Katoličke crkve.

Ruševine

Velike ruševine su među najzapaženijim u Maloj Aziji. Pokrivaju veliki rt koji zid i rov odvajaju od kopna. Tokom srednjovekovnih vremena zid i rov su popravljeni, a na rtu se nalazi mnoštvo građevina.

Postoje ogromne ruševine pozorišnog kompleksa, najvećeg u Pamfiliji, izgrađenog slično rimskom pozorištu koje se oslanja na lukove za potporu vertikala. Rimski stil je usvojen jer je Sideu nedostajalo pogodno brdo koje bi se moglo izdubiti na uobičajeni grčki način tipičniji za Malu Aziju. Pozorište je manje očuvano od pozorišta u Aspendosu, ali je gotovo jednako veliko, za 15.000–20.000 ljudi. Vremenom i pomeranjem zemlje, zid scene se srušio preko bine i proscenijum je u kaskadi labavih blokova. Tokom vizantijskog doba (5. ili 6. vek) pretvoreno je u svetilište na otvorenom sa dve kapele.

• 
  Pozorište u Sideu
• 
  Pozorište u Sideu
• 
  Pozorište u Sideu
• 
  Pozorište u Sideu
• 
  Kupatilo

Dobro očuvani gradski zidovi obezbeđuju ulaz na lokaciju kroz helenistička glavna vrata (Megale Pyle) drevnog grada, iako su ova vrata iz 2. veka pre nove ere teško oštećena. Sledi ulica sa kolonadama, čiji mermerni stubovi više ne postoje; ostalo je samo nekoliko polomljenih ostataka u blizini starih rimskih termi. Ulica vodi do javnog kupatila, obnovljenog kao muzej koji prikazuje statue i sarkofage iz rimskog perioda. Sledeća je kvadratna agora sa ostacima okruglog hrama Tihe i Fortune (2. vek p. n. e.), sa dvanaest stubova, u sredini. U kasnijim vremenima korištena je kao trgovačko središte u kojem su pirati prodavali robove. Ostaci pozorišta, koje je korišćeno za borbe gladijatora, a kasnije i kao crkva, i monumentalna kapija potiču iz 2. veka. Rani rimski hram Dionisa je u blizini pozorišta. Fontana koja je krasila ulaz je obnovljena. Na levoj strani su ostaci vizantijske bazilike. Obnovljeno je i javno kupatilo.

• 
  Nimfenaum
• 
  Gradske zidine
• 
  Ostaci grada
• 
  Put sa kolonadama
• 
  Agora
• 
  Hram Tihe na agori
• 
  Monumentalna kapija
• 
  Apolonov hram
• 
  Apolonov hram
• 
  Južna bazilika
• 
  Južna bazilika
• 
  Agora
• 
  Agora
• 
  Južna kapija
• 
  Kupatilo

Preostale ruševine Side uključuju tri hrama, akvadukt i nimfenaum. Nimfenaum - pećina sa prirodnim vodosnabdevanjem posvećenim nimfama - bila je veštačka pećina ili zgrada fontane složenog dizajna.

Postoji takođe gotovo nepoznato, ali prostrano nalazište, u podnožju Taurusa, nekoliko milja u unutrašnjosti, lokalno poznato kao Seleucija. Praktično nepoznata spoljnom svetu i uopšte nije predstavljena na internetu, to je rimska tvrđava koju je sagradio Marko Antonije da bi zaštitio grad Side. Prostire se na najmanje nekoliko kvadratnih milja i gotovo je potpuno neiskopana, osim dve nedelje 1975. godine, kada je turska vlada finansirala dve nedelje iskopavanja. Mesto je, očigledno, konačno napušteno u 7. veku, kada je zemljotres prouzrokovao da izvor koji je mesto napajao vodom potpuno presuši. Mnoge zgrade su u izuzetno dobrom stanju, pogotovo jer, zbog nedostatka dostupnog kamena, značajna količina kamenih zidina sadrži betonske blokove na bazi jaja i šljunka.

Timovi za iskopavanje pronašli su i drevnu grčku javnu kuću.

Turski arheolozi iskopavaju Side od 1947. godine i sa prekidima to i dalje čine.

Danas

Centralni trg Sidea sa statuom Ataturka

1895. godine, turski muslimanski doseljenici sa Krita preselili su se u područje ruševina i nazvali ga Selimije; gradili su kuće i nad ruševinama kad su se tamo preselili kritski Turci. Danas je Side postao popularna destinacija za odmor kao rezultat širenja obalnog projekta u Antaliji.

Bilo je popularno mesto za posmatranje pomračenja Sunca 29. marta 2006.

Užurbana ulica zvana Liman Kadesi povezuje gradsku autobusku stanicu sa trgom na obali mora, gde se nalazi statua Ataturka.

Istaknuti ljudi

• Marcellus of Side, an ancient physician
• Troilus (philosopher), a sophist
• Tribonijan, poznati vizantijski pravnik i savetnik
• Callistus of Side, Olympic winner at Stadion race
• Eustolus of Side, Olympic winner at Stadion race

Vidi još

• Coinage of Side
• Manavgat Waterfall
• Oymapinar Dam
• Philip of Side
• Saint Probus of Side
• Sidetic language

 

Spoljašnje veze

• About Titreyengöl in Side-Manavgat
• Hazlitt, Classical Gazetteer, "Side"
• Acceptable pictures of the museum, 105 of them
• Amateur pictures of the town of Side
• Photo of basalt Neo-Hittite column base found at Side.