Sinagoge u Hrvatskoj

Sinagoga u Splitu, spada u red najstarijih u Hrvatskoj

Sinagoge u Hrvatskoj prema nepotpunim podacima iz istorijskih arhiva Hrvatske, bilo ih je oko stotinak, kroz celu istoriju na prostoru Hrvatske (počevši od antičkih, poput proseuche u Mursi (Osijek), sdoriuma u Splitu 1397, ili zagrebačkoga Domusa Judeorum iz 1444, što je verovatno eufemizam za prvu sinagogu tada lociranu na Markovu trgu. Među Hrvatskim sinagogama više je od polovine bilo uređeno u adaptiranim, a ne posebno građenim molitvenim prostorima i/ili u unajmljenim ili kupljenim kućama.

Najviše je sinagoga nastalo u Slavoniji i severozapadnoj Hrvatskoj - većina reformiranog aškenaskog obreda, a samo nekoliko njih bilo je vezano uz ortodoksne opštine (Ilok, Zagreb, Rijeka), ili stare sefardske zajednice u obalnim gradovima (u kojima i danas postoje sinagoge u Splitu i Dubrovniku) . Poseban primer borjnosti sinagoga na jednom mestu je Zagreb, u kome je kroz istoriju identifikovano najmanje 12 jevrejskih molitvenih domova od kojih je samo jedna projektovana i namenski građena kao sinagoga - veliki hram u Praškoj ulici.

Danas je još uvek javnosti poznato samo devet namenskih zidanih sinagoge (Varaždin, Koprivnica, Križevci, Daruvar, Bjelovar, Osijek - Donji grad, Sisak, Podravska Slatina), šest iz 19. veka i tri iz prva polovina 20. veka. Još uvek su u funkciji ortoodoksna mala sinagoga u Rijeci (sagrađena 1932), i sinagoge nastale u kasnom srednjem veku - sinagoga u Splitu i sinagoga u Dubrovniku.

Tokom holokasuta u Drugom svetskom ratu srušen je veliki broj sinagoga, a ono što je ostalo kao zgrada, je zanemareno i urušavalo se i posle rata u vreme bivše SFR Jugoslavije, ili što je čest slučaj do današnjih dana jedan deo sinagoga dobio je neadekvatnu ili nenamensku upotrebu.

Istorija

Prema sačuvanim dokumentina najstarija sinagoge na tlu Hrvatske su one u Dubrovniku i Splitu, koje kontinuirano postoje 600, odnosno 500 godina.

Kroz istoriju je u Hrvatskoj postojalo ukupno 70 sinagoga. Međutim, to ne znači da ih je toliko mnogo izgrađeno. Gotovo polovina njih funkcionisala je u adaptiranim prostorima iznajmljenih kuća i stanova. Prema arheološkim nalazima, utvrđeno je da je prva sinagoga postojala u kasnoantičkoj Mursi (Osijek) već početkom 3. veka. Brojni jevrejski nalazi su istraženi u Saloni, Senju, Benkovcu, Muću i drugde.

U adaptiranim prostorima stambenih kuća i dalje postoje srednjovjekovne sinagoge u Dubrovniku (verovatno iz 1408.) i Splitu (oko 1500.), dok se u Zagrebu samo pamti moguća sinagoga (1444.) na Markovom trgu.

Najveći zamah za izgradnju sinagoga dogodio se u periodu od 1836. do 1935. godine, što se poklopa sa periodom najvećeg uspona i procvata jevrejske zajednice u Hrvatskoj. Tokom ovog perioda izgrađeno je 30 sinagoga širom Hrvatske, sa izuzetkom Banije, Korduna, Like i Gorskog kotara, u kojima Jevreji nisu mogli boraviti sve do demilitarizacije Vojne krajine 1871. godine, i Hrvatskog zagorja, Istre, ostrva i dalmatinsko zaleđe, uglavnom zbog ruralnog karaktera ovih oblasti.

Tužna sudbina velike većine Hrvatskih sinagoga izgrađenih tokom zlatnog doba jevrejske zajednice u Hrvatskoj nastupio je u periodu  Tokom i nakon svetskih ratova i po njihovom završetku u drugoj polovini 20. veka.

Tako je od 30 sinagoga izgrađenih u Hrvatskoj u periodu od 1836. do 1935. godine 4 srušeno mnogo pre Drugog svetskog rata, a više od 15 srušeno, prenamenjeno, rasprodato, odnosno, blago rečeno, ukinuto, u vremenima mira.

Ne zna se koliko je od „nekolicine“ prodato kao građevinski materijal, ali jednostavna računica pokazuje da je tokom Drugog svetskog rata uništeno do 11 sinagoga. Nema sumnje da je Drugi svetski rat u Evropi, jasno i u Hrvatskoj, bio najteži i najtragičniji period za Jevreje. Ne sumnjamo ni u broj od preko hiljadu sinagoga srušenih tokom tog rata širom Evrope.

Međutim, činjenice (brojke)  jasno pokazuju da je veliki broj sinagoga uništen ili ukinut u Hrvatskoj tokom perioda mira.

U preostalim, koji su postali „javno vlasništvo“, prostorije su prenamenjene za druge funkcije. Tako su u Bjelovaru uređena pozorište i muzička škola, u Varaždinu bioskop, a u Sisku muzička škola. Kutinska je prvo postala magacin mlina, zatim društveni dom i na kraju gimnazija. Križevci su pretvoreni u Dom omladine, a Koprivnica u fabričko skladište. U sinagogi Podravske Slatine i dalje postoji robna kuća. Osječki Donji grad i daruvarska sinagoga prodani su Duhovima.

Samo su najstarije sinagoge u Splitu i Dubrovniku uzorno obnovljene. Uskoro će, međutim, u dogovoru sa jevrejskom zajednicom neke sinagoge dobiti dostojnu kulturnu namenu: varaždinska sinagoga i koprivnička koncertna sala.

Karakteristike gradnje

Kao specifična vrsta verske arhitekture u jevrejskoj dijaspori građene su i sinagoge u Hrvatskoj, koje se prvo javljaju u antici (Mursa - Osijek), a potom u kasnom srednjem veku (Split, Dubrovnik, Zagreb). Međutim, najveći broj sinagoga izgrađenih u Hrvatskoj datira samo iz vremena posle 1860. godine kada su Jevreji tokom intenzivne migracije Aškenazija u Hrvatske kontinentalne gradove konačno stekli pravo posedovanja nekretnina i mogućnost izgradnje vlastitih hramova. Zato najveći broj sinagoga u Hrvatskoj po stilu gradnje sadržiarhitektonske elemente karakteristične za drugu polovinu 19. veka i prvu polovinu 20. veka.

Tipovi sinagoga

Osim „skrivenih“ molitvenih domova što se događalo u ranoj fazi formiranja jevrejskih zajednica kada su oni bili smeštani u adaptiranim stambenim prostorima, u Hrvatskoj se najčešće javljaju četiri tipa sinagoga:

• Sinagoga-kuća - česta u malim gradovima (npr Daruvar, Pakrac, Podravska Slatina, Ilok, Cernik, Orahovica;
• Tripartitna sinagoga - Hram s povišenim središnjim rizalitom i tropoljnom kompozicijom glavnog pročelja nalik na negdašnji jerusalemski Hram, razvijena iz prototipa Forsterove bečke sinagoge u Tempelgaseu (npr Zagreb, Koprivnica, Sisak, Križevci, Karlovac, Virovitica i dr.);
• Sinagoga s parom tornjeva na pročelju s formalnim elementima crkvenog Vestverka - što se smatra asimilacijskim predloškom (Osijek, Đakovo, Našice, Slavonski Brod, Bjelovar, Kutina);
• Kupolna sinagoga s naglašenim orijentalnim konotacijama (Vukovar, Rijeka, Vinkovci).

Izbor lokacije

Zbog tradicionalnih jevrejskih vezanosti za gradove sinagoge su uglavnom urbana pojave (iako je ih je bilo i u selima poput Srijemskih Čakovaca, Dalja, Darde, Alaginaca ...).

Građene su uglavnom u jevrejskim enklavama uz obod istorijskih jezgara, u blizini gradskog trgovačkog centra, železnice ili luke (npr „usred Geta“ u Splitu, u „Ćidovskoj ulici“ u Dubrovniku, „Židovskom sokaku“ u Iloku, „Žido-varoši“ u Legradu, „u getu“ u Čakovcu, „Židovskoj varoši“ u Karlovcu .. .).

Samo je nekoliko ranih primera skromnog oblikovanja i malih dimenzija nastalo u anonimnim sporednim ulicama, dok se u drugoj polovini 19. veka sinagoge kao najsnažniji izraz samosviesti i želje za afirmacijom jevrejskih zajednica javljaju kao manifestne gradnje koje po važnosti svoga položaja, veličine i reprezentativnosti arhitekture postaju novi urbani akcenti.

Najsnažniji primer ambiciozne gradnje su:

• vukovarski Templ smešten visoko nad Dunavom,
• sisačka i križevačka sinagoga pozicionirane usred gradskog parka-trga,
• osječka sinagoga u glavnoj ulici u kojoj je bila najviša i najreprezentativnija građevina svoga vremena,
• zagrebačka sinagoga uz kompleks novih trgovina koji se formirao oko Praške ulice počev od Zrinjevca prema jugu.

Zbog obrednih razloga parcele sinagoge po pravilu su orijentisana tako da imaju zapadni ulaz s pripratom (pročelje bogomolje povučeno je od linije ulice 5-10 metara) i istočnu „jeruasalimsku“ nišu za ormar sa svitcima Tora.

Sinagoge izgrađene u 19. veku

Sinagoga u Čakovcu (1836)

Čakovečka sinagoga izgrađena je 1836. godine. Iako se formalno radi o najstarijoj sinagogi na području današnje Hrvatske, Čakovec se u vreme njenog nastanka nalazio u sklopu Ugarske (1526-1867) te se u tom kontekstu i sagledava.

Sačuvane fotografije svedoče da je reč o jednosprartnom molitvenom domu sa uskim prozorima koji su završavali polukružnim lukovima. Raspodela prozora ukazuje na centralni sinagogalni prostor sa zapadnom galerijom za žene. Sinagoga je bila pregrađena, a kompleks je obogaćen drugim zgradama 1876. godine.

Sinagoga je porušena 1944. godine, od strane ustaša u vreme Nezavisne države Hrvatske. U znak sećanja na njeno postojanje na tom mestu postavljeno je spomen obeležje.

Sinagoga u Varaždinu (1836)

Varaždinska sinagoga podignuta je na ondašnjoj gradskoj periferiji, udaljena od ulične linije i ograđena bogato kovanom željeznom ogradom. Sinagoga s dva tornja u nekoliko je navrata bila preoblikovana. U eksterijeru nailazimo na elemente neoromanike i neomaurskog stila. Unutrašnjost je svođena češkim kapama na pojasnicama i oslikana geometrijskim ornamentima. U bočnim brodovima smještene su dvokatne galerije. Sačuvane fotografije svjedoče da je aron hakodeš bio flankiran s dva para korinstkih stupova. Iako je kraj Drugog svjetskog rata dočekala tek djelomično oštećena, varaždinska sinagoga pregrađena je i prenamijenjena za druge funkcije.

Sinagoge u Vukovaru (1845 i 1899)

Prva sinagoga u Vukovaru, izgrađena je 1845. godine, spada u prvi molitveni dom Jevreja namenski podignutu u kontinentalnom delu Hrvatske. Sinagoga je oblikovana u egipatskom stilu, učestalo korišćenom u arhitekturi sinagoga iz prve polovine19. veka, i tom periodu bio je jedinstveni umetnički presedan na ovim prostorima. Pretpostavlja se da nije imala posebno podignute galerije, nego je za žene služio samo izdvojeni prostor neposredno iznad ulaza.

Nakon što je 1898. godine započeta gradnja nove sinagoge, Jevrejska opština je prodala staru zgradu kalvinima, i tako je uspela da preživi burna istorijska previranja upravo zahvaljujući činjenici da je pretvorena u kalvinističku crkvu. Ipak, srušena je 1967. godine nakon velike poplave koja je zadesila taj deo Vukovara.

Drugu vukovarska sinagoga, sazidana je u najstarijem delu grada, po projektu arhitekte Ludviga Šenea, kao samostojeća građevina smeštena je unutar malog perka. Bila je to prva sinagoga sa kupolom u Hrvatskoj koja predstavlja eklektički spoj neoromanilkog, neovizantiskog i neomaurskog stila. U unutrađnjosti dominira centralno postavljen molitveni prostor. Stubovi galerija ukrašeni su orijentalnom dekoracijom i izvedeni od livenog gvožđa. Gvožđe kao materijal korišćeno je i za oblikovanje rebraste kupole.

Sinagoga je devastirana od strane ustaša NDH početkom Drugog svetskog rata 1941. godine.

Sinagoga u Iloku (1855)

Sinagoga u Iloku podignuta je 1855. godine u Donjem gradu, u takozvanoj Židovskoj ulici nedaleko od trgovišta. Projektovana je je kao jednostavna prizemna zgrada sa krovom na dve vode. Pročelje je raščlanjeno lezenama i lučnim nišama.

Sinagoga u Iloku pripada tipu sinagoga-kuća, jer se po svom arhitektonskom izgledu ne razlikuje od okolnih objekata. Sinagoga je stradala u požar, a obnovljena je 1873. godine. Ovoga puta unutrašnjost sinagoge je uređena sa istorijskim inventarom. Zbog toga što je izvedena kao jednobrodna građevina, smtra se da nije imala galeriju za žene.

Sinagoga je prodana nakon Drugog svetskog rata jer u Iloku nakon holokasuta više nije bilo jevreja. Srušena je 1949. godine.

Sinagoga u Virovitici (1863)

Izgrađena je 1863. godine u duhu ranog historicizma sa elementima neoromanike. Pročelje molitvenog doma je trodelno sa istaknutim središnjim delom. Uz glavni portal nalaze se dva bočna ulaza koja vode do ženskih galerija na spratu. Na vrhu zabata nalaze se ploče Zakonika. Pročelje je flankirano sa dva šiljasta stuba koji potsećaju na stubove nekadašnjeg jerusalimskog Hrama.

Sinagoga je devastirana i opljačkana na kraju Velikog rata 1918. godine, a u potpunosti srušena tokom Drugog svetskog rata od strane ustaša 1941. godine. Na njenom mestu izgrađena je stambena zgrada.

Sinagoga u Đakovu (1863)

Gradnja sinagoge u Đakovu, započela je1863. godine i trajala je sedamnaest godina. Podignuta je na periferiji Đakova na dotada gotovo neizgrađenom uličnom potezu. Pripada tipu sinagoga s parom tornjeva završenih oktogonalnim tamburom i orijentalnim lukovicama. Pročelje je raščlanjeno velikom rozetom, triforama i neoromaničkim portalom.

Sinagogu su na ustaše zapalile u aprilu 1941. godine, a na njenom mestu kasnije je podignuta stambena zgrada.

Sinagoga u Osijeku (1869)

Najreprezentativniji primer sinagogalne gradnje u Slavoniji predstavlja sinagoga podignuta u Osijeku. Velika osječka sinagoga, poznata i pod nazivom Gornjogradska sinagoga, izgrađena je 1869. godine, prema projektu arhitekta Teodora Sterna, dok je gradnju nadgledao Alois Flammbach. Prema sačuvanom Strenovom projektu uz sinagogu je planirana i gradnja jevrejske škole, ali je ovao zamisao ostala nerealizovana.

Osječka sinagoga sagrađena je kao zasebna građevina s velikim vrtom. Pripada tipu sinagoga koje se karakterišu postojanjem dva tornja na zapadu. Sinagoga nije povučena u dubinu parcele, nego su tornjevi izbačeni uz gradski pločnik. Predstavljala je najvišu građevinu u gradu jer je u elevaciji nadvisila sve objekte u onovremenom Osijeku.

Izvedeno trodelno pročelje i masivni tornjevi bliski su arhitektonskim oblicima primenjenim u gradnji katoličkih crkava. Iako, sinagoga deluje poput crkve samo na prvi pogled, jer glavna fasada poseduje gotove sve crkvene atribute, poput dva tornja, ipak zabata i rozete, su sinagogalne specifičnosti koje se uoćavaju u oktogonalnoj tamburi tornjeva i lučnim završetcima. Sinagoga je oblikovana u kombinaciji Rundbogen stila s elementima neoromanike i neomaurskih formi. Na pročelju su umetnuti polihromirani detalji izvedeni od terakote.

Longitudinalna unutrašnjost podeljena je u dve etaže. U gornjoj etaži po dužini prostora postavljene je galerija za žene. Unutrašnjost je ukrašen geometrijskim slikama. Aron hakodeš ciborijskoga tipa smešten je u apsidi.

Gornjogradska sinagoga spaljena je u aprilu 1941. godine, a potpuno je srušena devet godina kasnije. Na njenom mestu sagrađena je stambena zgrada.

Sinagoga u Požegi (1885)

Požeška sinagoga, izgrađena 1885. godine, ali ne kao samostalni objekt, nego je ugrađena u ulični niz kuća. Sinagoga s dva tornja na pročelju povučena je od ulice i ograđena prednjim vrtom. Uprkos skromnoj spoljašnjosti i manjim dimenzijama unutrašnjost molitvenog doma krasio je bogati historicistički inventar sa polihromiranim aron hakodešom.

Kao i brojne druge hrvatske sinagoge, i ovu sinagogu sruđile su ustaše 1941. godine.

Sinagoga u Našicama (1898)

Ova sinagoga je izgrađena krajem 19. veka od 1893. do 1898. godine na prostoru gradskog centra nedaleko od glavnog trga.

Pripada grupi sinagoga s dva tornja na pročelju. Poseduje stilske karakteristike kasnog Rundbogenstila. Glavno pročelje izvedeno je u plitko kaneliranoj rustici sa horizontalnim naglašavanjem odvojenih venaca i upotrebom polihromije. Portal i zabat izvedeni su u neoromaničkom stilu. Zabat je završavao uokvirenim luhotom ispod kojeg se nalazio medaljon sa Davidovom zvijezdom.

Sinagoga su devastirale ustađe u proleće 1942. godine.

Slavonskobrodska sinagoga (1898 )

Sagrađena je pred sam kraj 19. veka, 1898. godine prema projektu arhitektonskog studija Hönigsberga i Deutscha iz Zagreba koji je takođe izveo i građevinske radove. Realizovana je kao samostojeća građevina na velikoj parceli, okružena vrtom i ograđena reprezentativnom ogradom.

Sinagoga u Slavonskom Bordu spada u malobrojne sinagoge koje ne poseduju elemente maurskog stila i orijentalne detalje. Izvedena je od fugovane opeke u elementima neoromaničke arhitekture. Ulazi za žene nisu bili smešteni u podnožju tornjeva već se do galerija dolazilo ulazima smeštenima u bočnom brodu. Na sredini velike rozete nalazila se šestokraka zvijezda koja je dominirala pročeljem, dok se na vrhu zabata našao luhot.

Ono što posebice karakteriše ovu sinagogu je njen asimilacioni koncept, odnosno težnja prilagođavanja crkvenoj arhitekturi. Nejevrejski karakter naglašava upisani transept i poligonalna apsida.

Pretpostavlja se da je sinagoga stradala u savezničkom bombardiranju početkom 1945. godine.

Sinagoga u Križevcima (1895)

Prvi je Jevrej koji se doselio u Križevce oko 1780. godine bio je Salamon Lipman. Nakon 60 godina od dolaska prvih Jevreja u Križevece sredinom 19. veka, tačnije 1844. godine Adam Brejer je osnovao Jevrejsku opšinu Križevci, nakon što je na osnovu Jevrejskih pravila u gradu živelo više od 10 odraslih muškaraca Jevreja. Kako za tu namenu nije postojala zgrada on je u svojoj kući organizovao prvi molitveni prostor za članove jevrejske zajednice u Križevcima i okolini.

Izgradnja sinagoge započeta je mnogo godina kasnije, tačnije 1895. godine, kada je Jevrejska zajednica u Križevcima bila na vrhuncu i u tom periodu brojala između 230 i 245 članova. Za realizaciju ovog projekta izabran je arhitektonski atelje Hönigsberg & Deutsch, a za opremanje unutrašnjosti sinagoge zagrebačka fabrika nameštaja Bote i Ehrman.

Gradnja sinagoge okončana je 5. rujna 1895. godine. Nakon izgradnje sinagoge narednih skoro pola veka sinagoga je bila centar verskog i društvenog života istaknute jevrejske zajednice u Križevcima, tačnije do istrebljenja Jevreja u ovom gradu u Drugom svetskom ratu.

Odmah na početku Drugog svetskog rata 1941. godine tokom ustaškog režima sinagoga je opljačkana i devastirana. Poslednji predsednik Jevrejske opštine Ljudevit Štraus zarobljen je od strane ustaša 1941. godine i deportovan u logor na Rabu u kome je preminuo 1943. godine.

Dve Tore iz sinagoge spasila je Jevrejka Adele Vajs i njeni prijatelji nejevreji iz Križevaca. Ove Tore su danas izložene u Beogradskom muzeju.

Danas su u nekadašnjoj sinagogi smešteni:

• Turistička zajednica Grada Križevci,
• Zajednica sportskih udruženja Križevci,
• Zajednica tehničke kulture Križevci
• Nekoliko udruženja iz Križevaca.

Sinagoga u Koprivnici

Koprivnička sinagoga pripada tipu tripartitne sinagoge. Glavno pročelje uz srednji portal ima i zasebne bočne ulaze za žene. Iznad središnje bifore nalazio se kaligrafski natpis iz Tore, dok je vrh atike ukrašavao luhot. Pročelje je vizuelno podeljeno dvostrukim parom stubova koji simbolizuju Jahina i Boaza. U unutrađnjosti molitvenog doma dominira aron hakodeš koji je oblikovan poput neoromaničkog kupolastog ciborija.

U unutrašnjosti se nalazi samo jedna galerija za žene koju nose vitki gvozdeni stubovi, dok su na spratu postavljeni drveni stubovi većeg preseka.

Prva adaptacija koprivničke sinagoge izvedena je 1937. godine od strane arhitekta Slavka Loja. Pritom je uklonjena plastika sa pročelja i pročišćena je unutrađnjost sinagoge.

Zgrada sinagoge je očuvana do danas, ali je devastirana zbog brojnih pregradnji i promena funkcija. U njoj su okom dvadesetog veka bili smešteni zatvor, kasnije fabrika tekstila i skladište.

Sinagoga u Zagrebu (1867)

Zagrebačka sinagoga je izgrađena po tripartitnom tipu sinagoge po projektu Franje Kleina 1867. godine. Podignuta je na obodu tadašnjeg grada, neposredno uz sajmište. Ubrzo će ovaj deo grada prerasti u novo glavno središte, a sinagoga prvo reprezentativno zdanje zagrebačkog Donjeg grada.

Uzor za zagrebačku sinagogu projektant je pronašao u bečkoj četvrti u Leopoldstadt u kojoj je sinagogogu projektovao Ludwig Förster. Iako se Klein opredelio za tripartitni model Försterove sinagoge, on je zagrebačkoj sinagogi dodao i arapsko-islamske elemente što je sinagogi dalo egzotičan izgled u odnosu na dotadašnju arhitektonsku produkciju u Zagrebu. Sinagoga predstavlja najreprezentativnije svedočanstvo eklektičnog romantizma na zagrebačkom području i paradigmatsko delo hrvatskog ranog historicizma.

Ova trobrodna građevina ima galeriju koja je podignutim iznad bočnih brodova. Do njih su vodile stepenice smeštena u zapadnim emporama. Središnji, istaknuti deo pročelja, flankiran je sa dva manja tornja koji podsećaju na tornjeve Solomonovog hrama. U središnjem delu pročelje je otvoreno trodelnim otvorima iznad kojih su smešteni trodelni prozori. Vizuelna podela pročelja na dve horizontalne i tri vertikalne linije usklađena je sa unutarašnjim rasporedom prostora.

Prema troškovim gradnje sinagoga u Zagrebu je bila najskuplja hrvatska sinagoga.

Tokom Drugog svetskog rata ustaška vlast u Zagrebu je navodno iz urbanističkih razloga, uklonila sinagogu početkom 1942. godine.

Sinagoga u Sisku (1862 i 1890)

Zbog sličnosti u dekorativnom oblikovanju i pripadnosti tripartitnom tipu sinagoge, Franji Kleinu pripisana je i sisačka sinagoga. Ipak, atribucija nije dokazana. Sinagoga je smeštena na glavnom gradskom trgu.

Prema katastraskim izvodima nastala je između 1862. i 1890. godine. Oblikovana je u duhu romantičarskog historicizma. Pročelje je ukrašeno neoromaničkim. detaljima, a primenjeni su i medaljoni i kaligrafski natpisi iz Tore. Na vrhu zabata nalazio se luhot i Davidova zviezda.

Iako delimično devastirana tokom Drugog svetskog rata, sinagoga je adaptirana i pretvorena u muzičku školu koja i danas radi u ovom prostoru.

Sinagoge izgrađene u 20. veku

Sinagoga u Osijeku (1903)

U Osijeku na području Donjeg grada 1903. godine sagrađena još jedna sinagoga. Izvedena je prema projektu osječkoga arhitekta W. C. Hofbauera.

U odnosu na prvosagrašenu Gornjogradsku sinagogogu iz 19. veka, ovaj molitveni dom Jevreja je skromnije gradnje manjih dimenzija i nekvalitetnije izrade. Pročelje je trodielno s tim da je središnji deo pročelja (rizalit) istaknut u prostoru i flanikaran tornjevima sa lukovima u kojima su smeštena stepeništa koja vode do ženskih galerija. U oblikovanju pročelja korišćeni su neoromanički detalji, Aron hakodeš smešten je u dubokoj bačvasto svođenoj apsidi.

Donjogradska sinagoga jedina je u potpunosti sačuvana sinagoga u Hrvatskoj. Ipak, građevina je izgubila svoju prvobitnu funkciju i danas je u vlasništvu Evanđeosko Pentekostne crkve.

Velika sinagoga u Rijeci (1903)

Vidi još: Velika sinagoga u Rijeci

Velika sinagoga svojim gabaritima trebalo je da odgovori verskim potrebama sve više rastućeg broja doseljenih mađarskih Jevreja u vreme ugarske uprave Rijekom u drugoj polovini 19. veka, kada je u Rijeci npr. s kraja 1890-tih živelo oko 2.500 Jevreja.

Tokom 1890-tih u jeku riječkog graditeljskog zamaha u svim oblastima, počele su i pripreme za podizanje Velike riječke sinagoge. Novčani doprinos dao je i guverner L. Szápáry (koji je službovao u Rijeci od 23. januara 1897. do 2. avgusta 1903. godine), a Grad je poklonio zemljište. Arhitekta je bio Lipóta Baumhorna (1860-1932.) u to doba verovatno najpoznatiji mađarski projektant sinagoga.

Građevinska dozvola izdata je od riječkih vlasti 8. novembra 1902. godine, a u januaru 1903. godine je započela gradnja, koju je vodio ing. Carlo Conigh.

Velika sinagoga je svečano otvorena 22. novembra 1903. godine na Roš Hašanu, jevrejsku Novu godinu.

Namci zajedno sa ustašama nakon kapitulacije Italije devastirali su i zapalili sinagogu krajem januara 1944. godine, ali zidovi sinagoga tada nisu srušeni.

Ostaci sinagoge potpuno su uklonjeni tokom krajem 1948. godine, nakon što je Jevrejska zajednica Jugoslavije, nakon masovnog egzodusa Jevreja iz Rijeka prodala zgradu Opštini Rijeka.

Naime kako je za potpunu obnovu Velike riječke sinagoge, prema proceni trebalo oko 9 miliona lira u periodu nemaštine i masovnog egzodusa Jevreja novaca za tu namenu nije bilo.

• Velika sinagoga u Rijeci
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Sinaga u Bjelovaru (1912-1914)

Sinagoga u Bjelovaru jedna je od tri molitvena doma na prostoru Hrvatske, tada u sastavu Austrougarskoj, sagrađena u 20 veku u predvečerje Velikog rata (1912-1914). Danas je jedne od retkih sinagoga u Hrvatskoj koja postoji kao objekata ali u drugoj funkciji.

Sazidana je prema projektu arhitekte Otona Goldscheidera iz zagrebačkog biroa Hönigsberg&Deutsch,između 1912. i 1914. godine u stilu kasne secesije, po ceni od 160.000 ondašnjih austrijskih kruna.

Danas se u zgradi sinagoge nalazi Gradsko pozorište, a fasada i unutrašnjost su znatno degradirani intervencijama nakon završetka Drugog svetskog rata 1945. godine.

Mala sinagoga u Rijeci (1930)

Mala sinagoga u Rijeci je sedma po redu sinagoga u Republici Hrvatskoj podignutih između dva svetska rata (1919-1941) i jedna od dve u Rijeci koja je za razliku od starije dočekala kraj Drugog svetskog rata neoštećena..

Mala riječka sinagoga je poslednja uopšte izgrađena sinagoga u Hrvatskoj, sa jasnim dizajnerskim kodom modernosti (u literaturi slobodno opisano kao „italijanski racionalni stil ”) , sa samo nekoliko detalja u art deko stilizaciji.

Mala ortodoksna sinagoga u Ulici Ivana Filipovića, sagrađena je 1930. godine, odnosno tri decenije nakon Velike sinagoge ali je za razliku od nje jedini sačuvani molitveni dom prvobitno sagrađena kao sinagoga.

Danas je Mala riječka sinagoga jedan je od retkim molitvenih domova u Hrvatskoj koji je i danas u svojoj prvobitnoj ritualnoj funkciji.

Nakon neophodne sveukupne restauracije , sinagoga je zvanično ponovo otvorena 2008. godine. Sinagoga je središte riječke jevrejske zajednice i jevrejske vereispovesti u hrvatskom lučkom gradu Rijeci. Važan je spomenik kulture grada Rijeke.  

Devastacija sinagoga u Hrvatskoj

Pri svetski rat

Neke su Hrvatske sinagoge srušene još u vihoru Prvog svetskog rata:

1917.

• Stara bjelovarska sinagoga

1918.

• Sinagoga u Cerniku,
• Sinagoga u Sremskom Čakovcu,
• Sinagoga u Čakovcu.

Drugi svestki rat

Najviše sinagoga je stradalo u sistemskom varvarskom rušenju od strane ustaša i Nemaca tokom Drugog svetskog rata

• Prva zapaljena sinagoga u Hrvatskoj bila je osječka gornjogradska (i to na dan Hitlerov rođendan 20. aprila 1941. godine), samo deset dana nakon uspostavljanja Nezavisne Država Hrvatske (NDH).

Sinagoga u Rijeci nakon obnove

• Sinagoga u Vinkovcima,
• sinagoga u Đakovu,
• Sinagoga u Našicama,
• Sinagoga u Požegi,
• Sinagoga u Virovitica,
• Sinagoga u Valpovu,
• Sinagoga u Donji Miholjac,
• Sinagoga u Čakovecu,
• Sinagoga u Novoj Gradiškoj,
• Sinagoga u Pakracu.
• Sinagoga u Zagrebu koja je 12. novembra 1941. godine srušena po naredbi ustaškog gradonačelnik Ivana Verner uz obrazložee da „ ...hram nije bio u skladu sa obćom srednjim (regulatornim) osnovom za uređenje grada Zagreba “.

Nešto bolju sudbinu imale su sinagoge u jadranskim gradovima pod italijanskom okupacijom koje su preživele rat:

• Sinagoga u Splitu,
• Sinagoga u Dubrovnik,
• Mala sinagoga u Rijeci, iako su nakon kapitulacije Italije jedinice Vermahta 1944. godine uspele minirati veliki Tempio u Rijeci.

Neke su sinagoge u Drugom svetskom ratu stradale i kao usputne žrtve borbe:

• Sinagoga u Slavonskom Brodu, koja je nenamerno srušena toko bombardiranja savezničkih avijacija;
• Sinagoga u Orahovcu, koja je bila kolateralna šteta u napadu partizana na grad (u njoj bio uređen nemački oficirski klub).

Period od završetka Drugog svetskog rata do raspada SFR Jugoslavije

I po završetku Drugog scetskog rata nastavljeno je sa rušenjem i degradacijom hrvatskih sinagoga i niz godina nakon rata, kada su preostale sinagoge proglašene kao „nepotrebne“ (u gradovima gde nakon holokusta u NDH više nije bilo Jevreja).

Deo sinagoga otuđila je organizaciji Saveza jevrejskih opština iz Beograda, koja je prodavala sinagoge širom Jugoslavije kako bi se tako stečenim novcem održavala jevrejska groblja i preostale funkcionalne sinagoge. Na njihovim su parcelama su nakon rušenja nastale stambene zgrade, ali i robne kuće.

U tim rasprodajama neke sinagoge završile su kao građevni materijal. Tako su stradale:

• 1948/49. godine dve sinagoge u Iloku (obe su srušene),
• 1950. godine sinagoga u Osijeku,
• 1958. godine sinagoga u Vukovaru,
• 1959/60. godine sinagoga u Karlovcu,
• 1968/69. godine sinagoga u Kutini.

Sinagoge danas

Među do danas sačuvanim sinagogama u Hrvatskoj su:

• Mala riječka sinagoga, koja je do danas ostala jedina koja je zadržala svoju prvobitnu funkciju. Na njoj su izvedeni konzervatorski radovi i danas je zaštićen kao kulturno dobro.
• Križevačka sinagoga koja je nakon prodaje pretvorena u Dom kulture.
• Sinagoga u Splitu, koja je u funkciji molitvenog doma,
• Sinagoga u Dubrovniku, koja je u funkciji molitvenog doma.

Spisak poznatijih sinagoga u Hrvatskoj

Lokacija	Naziv	Izgrađena	Uništena	Napomena	Slika
Bjelovar	Sinagoga u Bjelovaru	1882	1917.	Na početku Velikog rata sinagoga je napušten 1914. a potom tokom rata srušena 1917.
Bjelovar	Sinagoga u Bjelovaru	1917.	sačuvana	Služi kao dom kulture.
Đakovo	Sinagoga u Đakovu	1863–1880.	1941.	Zgrada je zapaljena na početku Drugog svetskog rata
Čakovec	Sinagoga u Čakovcu	1836.	1944.	Sinagoga je srušena u maju 1944. godine, na njenom mestu podignut je spomenik u znak sećanja na molitveni dom Jevreja.
Donji Miholjac	Sinagoga u Donjem Miholjcu	1913	posle 1948.	Napuštena 1941. godine, zgrada je prodata 1948. godine.	[1]
Dubrovnik	Sinagoga u Dubrovniku	15. vek	sačuvana	U vlasništvu lokalne jevrejske zajednice, glavni sprat i dalje funkcioniše kao molitveni dom za svete dane i posebne prilike, ali je sada uglavnom gradski muzej u kome se nalaze brojni jevrejski ritualni predmeti i istorijski artefakti.
Ilok	Sinagoga u Iloku	1855.	1949.	Prvobitna sinagoga obnovljena je nakon požara 1873. Prodana je i srušena 1949. godine.
Karlovac	Sinagoga u Karlovcu	1870-1871	1960-tih	Posle rata, oko 1960. godine, režim u Hrvatskoj i SFR Jugoslavije srušio je Karlovačku sinagogu.	[2]
Koprivnica	Sinagoga u Koprivnici	1875–1876	sačuvana	Zgrada sinagoge je sačuvana do danas, ali je značajno uništena usled značajnih građevinskih promena i prenamena.	[3]
Križevci	Križevačka sinagoga	1895.	sačuvana	Zgrada je sačuvana do danas, ali je izgledom u potpunosti izmenjen nizom neadekvatnih obnova.	[4]
Našice	Sinagoga u Našicama	1893–1898.	1942.	Zgrada sinagoge je srušena.	[5]
Osijek	Gornjogradska sinagoga u Osijeku	1869.	1950.	Izgorela je u aprilu 1941. godine, a devet godina kasnije potpuno srušena.	[6]
Osijek	Donjogradska sinagoga u Osijeku	1901–1903	sačuvana	Zgrada je izgubila svoju prvobitnu funkciju i sada je u vlasništvu Luteranske pentekostne crkve.	[7]
Pakrac	Sinagoga u Pakracu	1875.	1941.	Zgrada sinagoge je porušena od strane ustaša u Drugom svetskom ratu	[8]
Podravska slatina	Sinagoga u Podravskoj Slatini	1896.	sačuvana	Zgrada i dalje stoji, mada joj je promenjena funkciju tokom socijalističke Jugoslavije.	[9]
Požega	Sinagoga u Požegi	1885.	1941.	Srušena od strane ustaša na početku Drugog svetskog rata
Rijeka	Sinagoga u Rijeci	1902–1903.	1944.	Riječka sinagoga uništena je 25. januara 1944. godine tokom nacističke okupacije Rijeke.
Sisak	Sinagoga u Sisku	1870–1880.	sačuvana	Uprkos činjenici da je sinagoga delimično uništena tokom Drugog svetskog rata, obnovljena je za potrebe muzičke škole koja radi i danas.
Split	Sinagoga u Splitu	16. vek	sačuvana	Uprkos činjenici da je sinagoga delimično uništena tokom Drugog svetskog rata, obnovljena je i služi svojoj nameni.
Slavonski Brod	Singoga u Slavonskom Brodu	1896.	1944.	Sinagoga je navodno stradala 1944. od strane ustaša a potom i početkom 1945. godine tokom savezničkog bombardovanja.	[10]
Varaždin	Sinagoga u Varaždinu	1860–1862.	sačuvana	Oštećen 1941. godine, tokom Drugog svetskog rata od strane ustaša. Konfiskovana 1946. godine, obnovljena za druge funkcije.	[11]
Vinkovci	Sinagoga u Vinkovcima	1923	1941–1942	Sinagoga u Vinkovcima uništena je tokom Drugog svetskog rata 1941–1942 od strane režima Nezavisne Države Hrvatske.	[12]
Virovitica	Sinagoga u Virovitici	1860–1863	1941	Sinagoga je uništena i opljačkana 1918. godine, a potpuno srušena 1941. godine.	[13]
Vukovar	Sinagoga u Vukovaru	1899.	1967.	Zgrada sinagoge je srušena nakon velike poplave.	[14]
Zagreb	Sinagoga u Zagrebu	1866–1867.	1942.	Navodno iz urbanistički razloga, ustaška vlast srušila je sinagogu početkom 1942. godine i tako je nestala najskuplja hrvatska sinagoga.

Literatura

• Ahnert, R.; Kraus K. H. (2002), Typische Baukonstruktionen von 1860 bis 1960. Beuth Verlag:Berlin/ Wien/ Zürich.
• Barrucand, M.; Bednorz, A. (2007), Maurische Architektur in Andalusien. Taschen: Köln. Brodersen, I. (2012), Judentum: Eine Einführung. S. Fischer: Frankfurt.
• Ćelap L. (1957), Politička pripadnost Srijema u godini 1848–49 [Politische Zugehörigkeit Srijems im Jahr 1848-1849]. Zbornik Zagrebačke klasične gimnazije 1607–1957: Zagreb.
• Damjanović, D. (2007), O gradnji i stilu prve vukovarske sinagoge iz 1845. Godine [ Über den Bau und Stil der ersten Vukovar-Synagoge aus dem Jahr 1845], Journal Povijesni prilozi, Vol. 32, No. 32, S. 241–257.
• Dobrovšak, Lj. (2005), Emacipacija Židova u Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u 19.Stoljeću [Emanzipation der Juden in Königreich Kroatien, Slawonien und Dalmatien im 19.
• Jahrhundert], Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, Vol. 37, No. 1, S. 125–143.
• Dobrovšak, Lj. (2007), Židovi u Vukovaru i okolici [Juden in Vukovar und der Umgebung], Časopis za opća društvena pitanja, Vol. 33, S. 215–245.
• Gavrilović, S.; Samardžić, R. (1989), Jevreji u Sremu u XVIII i prvoj polovini XIX veka [Juden in Srijem im 18. und 19. Jahrhundert]. Srpska akademija nauka i umetnosti: Beograd.
• Gavrilović, S. (1995), Komorski Srem u drugoj polovici XVIII. veka [Der komorische Srijem in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts]. Srpska akademija nauka i umetnosti: Beograd.
• Jones, O. (1856), Grammatik der Ornamente: Illustriert mit Mustern von den verschiedenen Stilarten der Ornamente in hundert und zwölf Tafeln. Day: London/ Denicke: Leipzig.
• Jones, O.; Goury, J. (1842-45), Plans, elevations, sections, and details of the Alhambra / from drawings taken on the spot in 1834 by Jules Goury and in 1834 and 1837 by Owen Jones, Archt. : with a complete translation of the Arabic inscriptions, and an historical notice of the kings of Granada, from the conquest of that city by the Arabs to the expulsion of the Moors, by Mr. Pasqual de Gayangos, (1. Ausgabe). Owen Jones: London.
• Karač, Z. (2000), Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma [Architektur der Synagogen zu Zeiten des Historismus]. Muzej za umjetnost i obrt: Zagreb.
• Riccabona, C.; Mezera, K.; Bednar, T. (2008), Baukonstruktionslehre. 1. Rohbauarbeiten, 8. Auflage. Manz: Wien.72
• Švob, M. (1997), Židovi u Hrvatskoj: migracije i promjene u židovskoj populaciji [Juden in Kroatien: Migrationen und Veränderungen in der jüdischen Bevölkerung]. KD Miroslav Šalom Freiberger; Židovska općina: Zagreb.
• Švob, M. (1998) Naseljavanje Židova u Slavoniju: prema popisima stanovništva od 1857. do 1991. i drugim dokumentima [Die Ansiedlung der Juden in Slawonien: nach den Volkszählungsdaten 1857–1991 und anderen Dokumenten]. Institut za migracije i narodnosti: Zagreb, S. 171–208.
• TRPIMIR MACAN, Goldscheider, Oton, u: Hrvatski biografski leksikon, Svezak 5, Zagreb, 2002, 22-23.
• ZLATKO JURIĆ, Arhitekt Vjekoslav Bastl: radovi 1901-1910., u: Život umjetnosti: časopis za pitanja likovne kulture, 56-57 (1995), 44-57.
• ZLATKO JURIĆ, Arhitekt Otto Goldscheider: zagrebački radovi za „Hoenigsberg & Deutsch“, u: Život umjetnosti: časopis za pitanja likovne kulture, 58 (1996), 70-77.
• ZLATKO KARAČ, Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma, u:Historicizam u Hrvatskoj:Muzej za umjetnost i obrt, Zagreb, 17. 2.-28. 5. 2000., (ur.) Vladimir Maleković, Zagreb, 2000., 167-185.
• ZLATKO KARAČ, Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma, dopunjeni katalog izložbe „Historicizam u Hrvatskoj“, Zagreb, 2000.
• ZLATKO KARAČ, Vrijeme izgradnje naših sinagoga, u: Ha-kol, 78 (2003), 26-27.
• ZLATKO KARAČ, Urbano okružje naših sinagoga, u: Ha-kol, 79 (2003), 33-34.
• ZLATKO KARAČ, Parcela, vrt i dvorište sinagoga, u: Ha-kol, 80 (2003), 47.
• ZLATKO KARAČ, Kutinska sinagoga, u: Kutina: povijesno-kulturni pregled s identitetom današnjice, (ur.) Dragutin Pasarić, Zagreb, 2003., 461-483.
• ZLATKO KARAČ, Tipovi naših sinagoga, u: Ha-kol, 81 (2003/2004), 42-44.
• ZLATKO KARAČ, Unutrašnji prostor naših sinagoga, u: Ha-kol, 83 (2004),38-39.
• BEISSMANN, N., 2006., Posjet bivšoj sinagogi u Osijeku, Ha-kol 97, Zagreb, 18-19;
• Bettini, D., 2004., Osječki Židovi, Ha-kol 81, Zagreb, 4-5
• Bobalić, Lj., 2002., Nekada dvije, danas ni jedna sinagoga u Osijeku. Glas Slavonije 83, 26093 (18. 11. 2002.), Osijek, 48;
• DOBROVŠAK, LJ., 2009., Put do sinagoge, Slavonija, Baranja i Srijem - vrela europske civilizacije, I, Ministarstvo kulture RH, Galerija Klovićevi dvori, Zagreb, 416-423;
• FIRINGER, K., 1948., Židovi u Osijeku god. 1814. Osječki zbornik 2-3, Osijek, 278-279;
• Fišer, D., 1998., Židovi u Osijeku, Dva stoljeća povijesti i kulture Židova u Zagrebu i Hrvatskoj, Židovska općina Zagreb, Zagreb, 425-427;
• Karač, Z., 2000., Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma, Muzej za umjetnost i obrt, KD Miroslav Šalom Freiberger, Zagreb, ad Osijek - Donji grad, 39;
• PLEVNIK, B., 1987., Stari Osijek, Radničko sveučilište…, Osijek, 70;
• Schwarz, N., 1999., Nešto iz povijestiŽidovske bogoštovne općine u Osijeku.Ha-kol 61-62, Zagreb, 3-5;
• SRŠAN, S., 2000., Osijek: kulturno-povijesni vodič, Državni arhiv u Osijeku, Osijek, 39;
• ŠVOB, M., 2004., Židovi u Hrvatskoj, II, KD Miroslav Šalom Freiberger, Židovska općina Zagreb, Zagreb, ad Osijek 367-446;
• ŽIVAKOVIĆ-KERŽE, Z., 1998., Židovi u Osijeku i njihov utjecaj na gospodarski i javni život grada na prijelazu dva stoljeća (1868.-1914.) Dva stoljeća povijesti i kulture Židova u Zagrebu i Hrvatskoj, Židovska općina Zagreb, Zagreb, 428-434;
• Živaković-Kerže, Z., 2005., Židovi u Osijeku (1918.-1941.), Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, Slavonski Brod, Židovska općina Osijek, Pauk Cerna, Osijek, 142;
• ŽIVAKOVIĆ-KERŽE, Z., 2006., Stradanja i pamćenja - Holokaust u Osijeku i život koji se nastavlja, Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, Slavonski Brod, Židovska općina Osijek, Osijek, 208.
• Center for Jewish Art, The Hebrew University of Jerusalem: projekti sinagoge u Osijeku (W. C. Hofbauer, 1901.-1902.);
• [CJA]: arhitektonska snimka postojećega stanja sinagoge / pentekostne crkve u Osijeku (2002.);
• [HDA] Hrvatski državni arhiv, Zagreb: „Građa o Židovima u Hrvatskoj“ [spomen-album Beli Hermannu, 1937.];
• [ŽOO] Židovska općina Osijek: arhiva, razna građa