Stare kafane Čukarice

Stare kafane Čukarice
Informacije
Lokacija	Beograd,Srbija
Status	predložena
Otvaranje	1842....(Čukarova kafana...)

Stare kafane Čukarice velikim delom svoje postojanje duguju geografskom položaju teritorije koja je vazda predstavljala ukrštanje puteva i kretanja ljudi sa njihovim pokretnim dobrima. Geografski, mnogo toga se „od kafanskog značaja” dešavalo u ukrštaju kod Topčiderske reke i reke Save.

Poreklo naziva „Kafana”

Usmena reč narodna i sačuvani pisani izvori slažu se da je prva kafana na evropskom kontinentu otvorena 1522. godine u Beogradu, na Dorćolu. U tom objektu služila se samo crna kafa, pa postoji opravdana pretpostavka da je reč "kafana" tako nastala. Ovaj svojevrsni orijentalni izum doneli su sa sobom Turci. Tako su, posle onih krvavih dana 1521. kada su osvojili “Beli grad” na Savi i Dunavu i pred ovdašnjim a onda i pred evropskim svetom, nepovratno otvorili vrata za život jedne naročite javne ustanove.

Ovakav tip ugostiteljskog objekta razvio se u Osmanskom carstvu, pa je vremenom prenesen na područje Balkana. Ime "kafana" potiče joj od „kahvehane” preuzeto iz arapskog i persijskog, „qahve” („kafa”) i „khane” („kuća”).

Treba praviti razliku između kafane, mehane i hana.

U najkraćem - mehane su bila mesta u kojima se služio samo alkohol, tj. vino, a u kafanama samo kafa.

Han je građevinski objekat iz perioda Osmanskog carstva koji je služio za prenoćište putnika i njihovih karavana. Hanovi su bili zgrade sa štalom za konje, prostorijom za putnike i prostorijom za handžiju. Najstariji pisani izvor o postojanju hana u Bosni i Hercegovini je 1462. godine.

„...Kafane su bile centri javnog života, slobodne misli i hedonizma. Bukvalno su bile i koncertni podijumi i operske kuće, i cirkusi i pozorišta, novinske redakcije i sale za sastanke, a po potrebi i narodne skupštine, opozicione tribine, sudnice i advokatske kancelarije. U njima su se kovale zavere, rušile vlade, pisali zakoni, proslavljali uspesi i oplakivali porazi”.

Istorijat

Moderna istorija Čukarice počinje oko 1842. godine kada je Žarkovačka opština izgradila kafanu od slabe građe izvan sela, u blizini ušća Topčiderske reke u Savu, ispod brega Kamenjak (današnji Senjak), koji se spuštao okomito na drum (današnji Bulevar Vojvode Mišića).Kafana je bila poslednja stanica za trgovce i putnike koji su u Beograd ulazili iz pravca Šapca, Valjeva, Uba i Obrenovca.

Čukarica je na magistralnim pravcima od Beograda prema zapadu i jugozapadu. Duž Save od prastarih vremena ide put ka Šapcu i Bosni, a Ibarska magistrala povezuje Beograd sa Zapadnom Srbijom i Kosovom i Metohijom. Dok je postojala pruga uskog koloseka, puštena u rad 30. septembra 1928. godine, kojom se iz Beograda stizalo do Obrenovca, Lajkovca, Mladenovca, Aranđelovca, Valjeva, Užica, Višegrada i Sarajeva, na području Čukarice bilo je više železničkih stanica. Kada je popularni voz „Ćira” izmešten sa glavne beogradske stanice, Čukarica mu je, sve do odlaska u istoriju, bila beogradsko polazište i stanište. Mlađe generacije i ne znaju da se čukarička železnička stanica nalazila ispod današnjeg tramvajskog vijadukta, da je voz odmah po polasku ulazio u tunel ispod Visoke ulice, izlazio nadomak mesta gde je sada benzinska pumpa i paralelno sa ulicom Radničkom, hitao ka sledećoj stanici koja se nalazila na dnu Vodovodske ulice u Žarkovu.

Kultne kafane stare Čukarice

Kultne kafane stare Čukarice svakako su „Šećeranac”, „Una”, „Dva lađara”, „Velika Čukarica”, „Mihajlovac”. „Čukarova mehana” je nezaobilazna kod prvog spominjanja Čukarice.

• „Čukarova mehana”

U knjigama u kojima se pripoveda o prvom pominjanju Čukarice, nezaobilazna je „Čukarova mehana”.

Stanovnici Čukarice treba da znaju da njihov deo grada Beograda nosi naziv po kafani. A baš tako je bilo. Hroničari beleže 1903. godine kako je izvesni Stojko Čukar svojevremeno napravio kafanu, na mestu susretanja Žarkovačkog i Obrenovačkog puta. Po njegovom imenu, ili bolje po nadimku, to se zvalo „Čukareva mehana” a kraj oko kafane - „Čukarica”. Ova belešku je napravio Milan Đ. Milićević, jedan od retko obrazovanih ljudi svoga doba, član Srpskog učenog društva i predsednik Srpskog arheološkog društva. Reč „Čukar” je toponim i nastao je od turske reči çukur (srp. jama).

Na strani 255. u listu "Glasnik Srbskog Učenog Društva", knjiga II, sveska XIX zapisano je "...Čukarova mehana (od slabe građe opštinska mehana)ispod sela Žarkova na drumu, kojijem se ide iz Beograda u Šabac i Valjevo. Prvi put kada je prije 24 godine otvorena ova mehana, uzeo i više godine pod kiriju držao neki Stojko iz Biograda, koji se Čukar zvao, pa se otada tako prozvala". Na strani 266 „Glasnika” stoji da je u blizini ove maehane „Šabački put, drum koji od zapadne strane Biorada vodi na Čukarevu mehanu pa preko Makiša pored Save (a ispod sela Žarkova i Železnika) u Ostružnicu, odatle na Umku i dalje k Šapcu i Valjevu. Od Biograda do Čukareve mehane zove se topčiderski put, jer se njime (s donje strane ispod brda) i u Topčider, a neki ga zovu Nasip, zato što je kaldrmisan i nasut šljunkom, pa je izdignut (osobito đe je dolina u bara, kao N.P. kroz Makiš) te voda, koja se slije od kiše i od snijega iz bara, ne ide preko njega, nego utječe i stoji okolo u kanalu, koji je pored puta.”

Ove iste godine Čukarova mehana se spominje i u Srpskim novinama. Đorđe Naumović, trgovac iz Beograda, u njima oglašava 10. septembra 1866. da „Meanu Čukarovu, koja na drumu idući Šabcu a u ataru žarkovačkom postoji, izdajem od idućeg Mitrova-dana pod koroju...” A 25-og oktobra, u jednom oglasu navodi se da će „kumpanija kasapska kod Čukarove mehane, od Mitrova dne prodavati meso goveđe debelo”.

• Gospodarska mehana

Stara kafanska lepotica Kneževine Srbije „Gospodarska Mehana”, ime je dobila po gospodaru koji je osnovao (Jovanu Obrenoviću) davne 1820. godine, sa namerom da prima putnike namernike, izletnike starog Beograda, prkosi vremenu i traje večno.

U mehanama (reč mehana je persijskog porekla mejhana mej-vino, han-kuća i znači "kuća u kojoj se toči vino) točilo se piće, služilo pečeno meso i druga jela, služili gurmanluci, slušala stara gradska muzika, a mehandžije su često u tim prostorima (mehanama) prodavali i drugu sitnu robu.

U 19. veku, nedaleko od kafane, nalazilo se carinski punkt - čumurkana, odakle su srpski trgovci skelom izvozili prasiće i drvenu građu, a uvozili šećer i drugi bakaluk. U mehani su se sklapali poslovi, a pored rabadžija i trgovaca, za astalima svoje mesto su nalazili žandari i špekulanti. Svoj ćošak, u koji niko nije smeo da sedne, imao je i tadašnji Knjaz Miloš Veliki. Prema priči, bio je čest gost, jer je ovde od raje dobijao prave informacije šta se dešava u tadašnjoj Srbiji.

Beogradska kafana „Gospodarska mehana” otvorena je 1920. godine, a do 2013. godine nalazila se u Bulevaru Vojvode Mišića 59. Lokal je bio prepoznatljiv po domaćim specijalitetima - vojnički pasulj, teletina ispod sača, jagnjetina sa ražnja i pljeskavica, sa autentičnom recepturom koja se ljubomorno čuva. Sredom se "Mehana" pretvarala u pčelinju košnicu, jer se iz velikog kazana služio vojnički pasulj sa govedinom, bez limita.

„Gospodarska mehana”, posle 193 godine, zatvara svoja vrata 2013. godine. Kultni gastronomski hram domaće kuhinje, zbog izgradnje Mosta na Adi, izgubio je saobraćajnu vezu sa ostatkom sveta, a tako i sa svojim vernim gostima. Iako teritorijalno pripada susednoj čukaričkoj opštini, Gradskoj opštini Savski venac, kafana „Gospodarska mehana” nezaobilazna je u sećanjima i pričanju starih čukaričana jer se oduvek nalazila na "starinskim" drumovima koji su vodili od sela Žarkova ka Beogradu.

• „Šećeranac”

„Šećeranac” je bio kultno mesto i nalazio se na raskršću Radničke i Paštrovićeve ulice. Tačnije, na adresi Radnička 5a, na mestu na kom se danas (2021.) nalazi restoran („Julieta”). Kafana „Šećeranac” je bila u neposrednoj blizini fabrike šećera. To je bila prva fabrika šećera, osnovana 1900. godine. Ova je fabrika početkom 20. veka bila poprište krvavog sindikalnog štrajka, kog je predvodio Dimitrije Tucović. Kasnije se našla u vlasništvu fudbalskog kluba „Šećeranac”, osnovanog 1933. To je jedini ostrvski fudbalski klub u Srbiji. Stadion mu se pogađate već, nalazi baš na Adi Ciganliji.

• „Una”

Kafana „Una” je u nastavku Paštrovićeve ulice. Tu su uglavnom zalazili momci sa Hipodroma, koji se nalazi u istoimenoj ulici. „Una” je jedna od retkih čukaričkih ugostiteljskih lepotica koje pod istim imenom rade i dan danas. Tu i dan−danas možete čuti i divne priče o konjima galoperima.

• Dva lađara

Kafana „Dva lađara” ugnjezdila se na starom čukaričkom trgu i račvanju Obrenovačkog i Lazarevačkog druma. Na mestu ove kultne kafane, danas (2021. godine) se nalazi NIS benzinska pumpa. Po usmenih svedočenjima starih čukaričana, nekada su tu, u Radničkoj ulici bili tunel i železničke rampe, pa su čekajući da prođe voz iz Sarajeva ili Dubrovnika kamiondžije znale da svrate na kapljicu žestine. Neposredno ispred objekta, čekala se autobuska veza za Barajevo i Stepojevac pa je kafana stalno bila puna. U nju su, uglavnom, dolazili stariji ljudi, lokalci ili putnici namernici. Ondašnja omladina sa Čukarice, a naročito kasnije sa Banovog brda, birala je sebi druge lokacije za izlazak.

• „Velika Čukarica”

Ova kafana je skoro pa zaljubljeno gledala u kafanu „Dva lađara”. Nalazila se takođe na starom čukaričkom trgu, na nekadašnoj krajnjoj stanici tramvaja br. 13, a kasnije broja 4. Deo tog „trga” i danas postoji, a u zgradi u kojoj se nalazila kafana „Velika Čukarica” sada se nalazi restoran „Gušti mora”. Kafana „Velika Čukarica” bila je poznata po živoj muzici i još življim raspravama sa čestim tučama. Za razliku od kafane „Dva lađara”, u njoj je bilo uglavnom prazno preko dana, ali je svako veče bila dupke puna. Temperamentna i drska „gospođica”, prkosila je uzornom komšiji a majke su deci prekrivale oči kad kraj nje prolaze. Najpoznatija je bila, ipak, po prvim stand up nastupima i kabareima čuvenog Ljube Moljca, koji je u njoj svojom duhovitošću goste dovodio do suza.

• „Mihajlovac”

Kafana „Mihajlovac” nalazi se na podugačkoj „listi žalosti” srušenih beogradskih kafana. Bilo je to legendarno mesto izlaska žitelja Banovog brda ali i mnogo šire. Stariji se sa setom sećaju dobrog provoda. Ova kafana se nalazila na uglu ulica Požeške i Kneza Višeslava, preko puta Šumarskog fakulteta. Srušena je tokom 2017. godine, danas se na njenom mestu nalazi poslovni i tržni centar.

U poratnim godinama, tj. drugoj polovini 20. veka, veliki broj ljudi je barem jednom obišao legendarni kafanu i restoran "Mihajlovac" na Banovom Brdu. Bio je poznat po odličnoj kuhinji, sjajnoj atmosferi i nezaboravnom provodu uz živu muziku.

Zanimljivosti

Šaljive odrednice za termin i pojam "kafana" su brojne i rado se saopštavaju u veselim okolnostima druženja kao svojevrsna dosetka.

U svom istraživačkom radu o Čukarici, istoričar Nenad Lukić, u uvodnom delu rada ističe:

„Kako je Čukarica dobila ime

Prvo pominjanje imena Čukarica zabeleženo je 20. avgusta 1874. godine u Srpskim novinama, u malom oglasu Dimitrija Kostića u kojem se između ostalog navodi da pomenuti ima mejanu na Čukarici iza Topčidera.

Za svoje ime Čukarica može zahvaliti Stojku Jankoviću Čukaru, kasapinu i mehandžiji iz Beograda koji je bio dugogodišnji arendator pominjane žarkovačke mehane. Po nadimku Čukar, po kom je bio poznatiji nego po svom prezimenu, ceo prostor oko mehane poneo je u narednim decenijama naziv Čukarica.

Koliko dugo je Čukar držao kafanu u zakup, nije se moglo precizno utvrditi, ali se može pretpostaviti da je to bilo verovatno do 1857/1858, a možda čak i do 1864. godine.

O njemu i njegovom životu se danas malo toga zna. Rođen je 1802. godine u Makedoniji iz koje je 20-ih ili 30-ih godina XIX veka došao u Beograd. U svom vlasništvu imao je i mehanu u Beogradu, koja se nalazila u tadašnjoj Kastriotovoj ulici (današnja Makedonska) broj 14, za koju se navodi: Mejana Stojka Jankovića inače Čukara, žitelja ovdašnjeg. Drži je pod zakup Aleksa Trojanović, žitelj ovdašnji. Uzeta je pod arendu o Mitrovu dnu 1858. godine na 3 godine. Ugovoru ističe rok o Mitrovu dnu 1861. godine. Otvorena je pre 20 godina, bez odobrenja. Od slabog je materijala. Ima u sebi osim mejane, 5 soba, 1 dućan, 1 furunu i podrum. U istom sokaku prema kući Stanka fišekdžije i Ilije Kolarca. Posedovao je plac prve klase površine 9 fati i 5 stopa koji se nalazio negde na prostoru između kafane „Kod dva bela goluba“ i Stambol kapije, upravo u tadašnjoj Kastriotovoj ulici.

Da li su na njemu bili i kuća i kafana, nije moguće tačno utvrditi. Bio je oženjen Savkom (1825 − 17/29. 4. 1871), sa kojom je najverovatnije imao dve kćerke, Ljubicu i Jelisavetu − Belu.Kćerka Ljubica se 21. januara 1862. godine venčala sa Stevanom Jovanovićem Šiškom (1826 − 14. jula 1886), poznatim beogradskim mehandžijom. Druga kćerka Jelisaveta udala se za Teofila Vukovića, Pandilovog sina, koji je takođe bio mehandžija. Stojko Janković Čukar je umro u Beogradu 14. aprila 1864. godine i sahranjen je na opštem gradskom groblju.Nakon njegove smrti, beogradsku kafanu je nasledio zet Stevan Jovanović Šiško, a interesantan je podatak da se u njoj tokom 1880. godine potrošilo 100 akova vina i 40 akova rakije.

O nastanku imena Čukarica postoji još jedna teorija, koja za sada nema utemeljenja u istorijskim izvorima, ali je interesantna pošto na najbolji način odslikava koliko usmeno predanje može biti nepouzdano.

„Dimče čukadžija“

Prema zapisu Živana V. Ognjanovića iz Žarkova, ova verzija glasi: Žarkovački žitelj Dimitrije Ognjanović je izučio kazandžijski zanat i pored opštinske mehane (Čukarove) otvorio kazandžijsku radnju. Njegove mušterije su bile katrandžije i đumrukdžije iz Zapadne Srbije koje su prodavali ćumur u Beogradu, a odmarali se u pomenutoj kafani. Ognjanović je shvativši prednost svog položaja ubrzo izgradio konak i štalu za stoku, kako bi im mogao ponuditi prenoćište. Ubrzo su trgovci i opštinsku kafanu nazvali kod Čukara, jer je kazandžija dugotrajnim čukanjem limova svakodnevno pravio buku.

O Dimitriju Ognjanoviću ima malo sačuvanih podataka, ne zna se tačno kada je rođen te je vrlo teško pouzdano ustanoviti njegov životni put. Rođen je u Žarkovu, ali je još kao dečak otišao u Beograd da izuči kazandžijski zanat i u njemu ostao da živi u Fišekdžijskoj ulici. On je zajedno s Lukom Mudrinovićem, puškarom s Terazija i Milanom Petrovićem, kazandžijom sa Terazija, osnovao 1871. godine puškarsko-kazandžijsku radnju. Međutim, radnjom je upravljao i imao pravo potpisa Luka Mudrinović, pošto je obrtni kapital bio njegov i Petrovićev, dok je D. Ognjanović u radnju uložio samo trud. Izgleda da je puškarski posao išao loše, što ga je primoralo da zbog dugova proda, verovatno, samo deo svoje imovine na licitaciji 1880. godine. Dug je iznosio 7.525 groša čaršijskih i on je trebalo da bude namiren prodajom jedne livade u Makišu, vrednosti od 400 dinara, njivom u Dužnicama vrednosti 75 dinara i njivom više Velikih Oraja, vrednosti 25 dinara. Ova njiva u Dužnicama je prostorno bila blizu Čukarovoj mehani, nije bila velika, ali se ne može povezati s kazandžijskim zanatom ili postojanjem kazandžijske radnje koja se nigde ne pominje.

Dimitrije Ognjanović je bio otac kasnijeg učitelja Mihajla Ognjanovića, čija godina rođenja pobija teoriju da je ime Čukarica nastalo zbog buke od čukanja lima u kazandžijskog radnji. Mihajlo je rođen 1874. godine i, ako od nje oduzmemo i celih 30 godina,onda dolazimo do podatka da je pomenuti kazandžija Dimitrije najverovatnije rođen oko 1844. godine, dakle u vreme kada je Stojko Janković Čukar već bio arendator žarkovačke mehane.”