Štamparstvo i izdavaštvo u Zemunu

Štamparstvo i izdavaštvo u Zemunu začeto je pod vlašću Austrije, na teritoriji koja je tada predstavljala granicu sa Srbijom pod turskom vlašću. Zemuncima je bila zabranjena prodaja ili prenos knjiga i novina u susedni Beograd, kao i u ostale okupirane teritorije. Ovakav stav austrijskih vlasti prema srpskim izdanjima izazvao je potrebu da se u Srbiji otvori štamparija koja će slobodno štampati knjige potrebne zemlji i narodu. Iako je postojala srpska štamparija u Vojvodini, tamo se nije mogla štampati svaka knjiga zbog cenzure. U Beogradu, sve do 1832. godine nije bilo štamparije, a ni knjižare sve do 1827. godine. Knjige su se nalazile u malim tiražima, sa malim brojem pretplatnika.

Štamparstvo i izdavaštvo u Zemunu u 19. veku

Značajne ličnosti za štamparstvo i izdavaštvo

Gavrilo Kovačević

U Zemunu je postojalo nekoliko knjižara od kojih je najznačajnija bila knjižara stihotvorca i knjigovesca Gavrila Kovačevića (1765-1832). Gavrilo Kovačević je započeo naporan rad u Zemunu koji kasnije produžava i nastavlja otac pesnika Branka Radičevića, zatim Vukov prijatelj Vasilije Vasilijević, Stjepan Marjanović, Dimitrije Čobić i drugi.

Rodio se u Irigu, umro je kao knjigovezac u bolnici u Zemunu. Napisao je veliki broj junačkih pesama i romantičnih spevova. Napisao je i Srpski ustanak pod Karađorđem, koje je bilo preštampavano u velikom broju primeraka, kao i Pesmu o Kosovskom boju iz 1805. godine, koja je 1856. godine doživela sedmo izdanje. Od njega su poznate legende o Svetom Savi, Danilu, Jeronimu i drugima. Prvi je preštampao ćirilicom Kačićev Razgovor ugodni naroda slovinskog.

Danilo Medaković

Danilo Medaković

Prva štamparija u Zemunu bila je štamparija Danila Medakovića, koja je funkcionisala za vreme mađarske revolucije. Za rad Medakovićeve štamparije je vezano izlaženje nekoliko srpskih listova, koji su štampani u Zemunu u kontinuitetu. Za vreme borbi između Srba i Mađara, štamparija je iz Novog Sada preneta u Sremske Karlovce, a odatle u Zemun. Nalazila se na zemunskom pristaništu, na brodu, kako bi u slučaju prodora Mađara mogla neometano biti preneta u Beograd. Između drugih knjiga koje su tada odštampane u Zemunu ističe se izdanje celokupnih dela Dositeja Obradovića u 10 knjiga. Na koricama Dositejevih knjiga stoji oznaka štamparije i datum: "1850. u Zemunu."

Ignjat Karlo Sopron

Na samom početku druge polovine 19. veka, 1851. godine, Novosađanin Ignjat Karlo Sopron, koji se naselio te godine u ZeKarlo Sopronmunu, traži od nadležnih vlasti odobrenje za otvaranje štamparije u Zemunu. U oktobru mesecu iste godine vojno-civilni guverner iz Temišvara prihvata Sopronov zahtev. Zemun dobija veliku i dobro uređenu štampariju pod Sopronovim stručnim rukovodstvom, u kojoj će se u narednim decenijama štampati, pored nemačkih knjiga i novina, i veliki broj srpskih knjiga, časopisa i listova. Značaj ove štamparije počiva na činjenici da izvesne knjige i novine štampane u njoj imaju jugoslovenski karakter i značaj.

Kada se 1851. godine doselio u Zemun, Sopron je osnovao svoju štampariju u kojoj je štampao knjige na srpskom, nemačkom, bugarskom i grčkom jeziku. U njoj je takođe štampao i veliki broj tadašnjih zemunskih listova, kao što su bili Srpski narodni Vjesnik, Zemunski glasnik, Graničar i drugi. Na poziv turske vlade, Sopron odlazi 1865. godine u Sarajevo gde otvara štampariju i izdaje listove Bosanski Vjesnik i Bosna. U Zemun se vraća 1865. godine i nastavlja sa svojim novinarsko štamparskim radom. Napisao je obimnu Istoriju Zemuna na nemačkom jeziku, kao i više drugih književnih radova. Učestvovao je i u stvaranju zemunskih kulturnih institucija npr. Biblioteka. Poznato je da je Zemunska Biblioteka 1830. godine imala preko 1000 knjiga stranih i srpskih pisaca, Platona, Demostena, Cicerona i dr.

Miloš Grabovački

Među najznačajnijim zemunskih štamparima bio je Miloš Grabovački, koji se prvo bavio trgovinom. Istaknutog srpskog kulturnog i nacionalnog radnika u Sremu - Zemunu i njegovu porodicu, pratila je zla kob. Miloš Grabovački je proveo više godina u tamnici, kao i njegova supruga Jelena koja je tamo i umrla; ali i kćerka jedinica Irena - "zbog veleizdaje". Zbog osvedočene nacionalne posvećenosti nosio je nadimak Srbin. Punih četrdeset godina imao je svoju kulturnu i političku misiju na teritoriji Zemuna i okoline. Njegova knjižara je bila zborno mesto za sve patriote. Decenijama vodio "srpska posla"; pisao i štampao štivo koje je žigosalo neprijatelje srpstva, zbog čega je mnogo istrpeo i postradao. On je niz godina izdavao list u Zemunu pod nazivom Srbinovi zapisnici Miloša Grabovačkog. 1876. godine, Miloš Grabovački počinje sa izdavanjem novog satirično-poučnog lista pod nazivom Bomba . Prvi broj tog lista sa dodatkom Oglasnik izašao je 10. maja 1876. godine. Od 1886. do 1888. godine, Grabovački je uređivao i izdavao list pod imenom Javnost. Grabovački 1884. godine izdaje još jedan list pod nazivom Srbinovi listići. Od drugih njegovih izdanja, ističu se knjiga Pesme današnjeg doba.

Listovi

Vjesnik

Kosta Bogdanović pokrenuo je 1848. godine u Pešti Vjesnik koji je zastupao ideje francuskog radikalizma. Takav srpski list nije mogao da opstane u Pešti i nakon dva meseca izlazi u Novom Sadu, zatim u Sremskim Karlovcima, gde Vjesnik postaje organ Glavnog srpskog narodnog odbora. Ovaj list, kao i Medakovićeva štamparija nije bio u Karlovcima obezbeđen od dolaska Mađara te je redakcija preseljena u Zemun u kome list izlazi od 16. aprila pod novim imenom Vjesnik vojvodstva Serbije. U Zemunu list je štampan u Medakovićevoj štampariji. U mesecu junu iste godine Vjesnik prestaje da izlazi.

Napredak

Napredak je bio prvi srpski list štampan novim pravopisom Vuka Karadžića. Kao i Vjesnik, Napredak je takođe prenet u Zemun 1849. godine i izlazio je manje od godinu dana. Ovaj list kao i prethodni Vjesnik, i mnogi listovi u Zemunu narednih decenija bili su zabranjivani od austrijskih vlasti. Za vreme ovakve situacije u Zemun dolaze i mnogi drugi znameniti ljudi. Jedan od njih je Jovan Đorđević, Slavko Zlatojević koji će raditi u redakciji Napretka.

Vojvođanka

Već prvih godina druge polovine 19. veka u Zemunu se javljaju mnogi listovi. Zemun dobija novi list za književnost, zabavu i novosti - Vojvođanku. Prvi broj Vojvođanke odštampan je 1. januara 1851. godine u štampariji Danila Medakovića a pod uredništvom Milorada Medakovića. List je izlazio dva puta nedeljno na osam stranica. Sadržao je vesti, domaće i strane, članke iz istorije i književne priloge. Vojvođanka će biti prvi zemunski list koji šire prati život grada. Vojvođanka se borila protiv velikomađarskih težnji u Vojvodini, ispravljala netačne mađarske statističke podatke, donosila vesti iz slovenskih zemalja.

Podunavka

Jedan od prvih zemunskih listova bila je Podunavka. Ovaj nedeljni list, u tiražu od 450 primeraka, donosio je političke vesti, članke o Rusiji i stalne rubrike poput domaćih i stranih vesti, i istorijskih članaka. Pored Ljubomira Nenadovića i Đorđa Maletića, saradnici Podunavke postaju Jova Ilić koji u ovom listu štampa veći broj svojih pesama, pop Ilija Okrugić Sremac koji objavljuje svoju istorijsku pripovetku, zatim Stevan Vladislav Kaćanski, Joksim Nović Otočanin, Zmaj Jova. List je donosio narodne pesme, logorife, zakonetke, rebuse, anegdote. U rubrici Mesne vesti nalaze se slike Zemuna šezdesetih godina 20. veka. Podunavka je izlazila tri godine. U januaru 1860. godine Ignjat Sopron pokušao je da ponovo izda Podunavku. Uputio je molbu koja je bila odbijena od strane vojnih vlasti iz Temišvara.

Zemunski glasnik

U novembru 1867. godine pojavio se novi list pod nazivom Zemunski glasnik koji je izlazio jednom nedeljno do 1869. godine. Znatan prostor lista bio je posvećen poučnoj zabavi čitalaca kao i mesnim interesima. Objavio je veći broj članaka o privredi, štedionicama, ekonomskim zadrugama i drugo.

U Arhivi Zemunskog magistrata, koja se danas nalazi u sklopu Državne arhive grada Beograda, sačuvano je nekoliko dokumenata o pokretanju i izdavanju listova i časopisa. Ti dokumenti ne govore o konkretnoj sadržini i ulozi samih listova i časopisa, ali su doprineli konačnoj oceni ovih listova i časopisa.

Narodni prijatelj

Prvi levo opozicioni list, u odnosu na tada vladajuću građansku stranku, Liberalnu, jeste Narodni prijatelj. Pokrenuo ga je i izdavao 1870. godine u Zemunu novinar Sima Popović. On je bio rodom iz Srema, iz Tovarnika, jedno vreme je živeo u Beogradu gde dolazi u sukob sa režimom namesničke vlade. Prijavu za pokretanje Narodnog prijatelja upućuje iz svog rodnog mesta magistratu grada Zemuna prvog maja 1870. godine. U prijavi obrazlaže potrebu srpskog stanovništva za listom posle prestanka Zemunskog glasnika. List će izlaziti pod naslovom Narodni prijatelj, od prvog juna jednom nedeljno. Prvi broj novog lista izlazi petog jula 1870. godine, čiji je cilj bio da doprinese unapređenju prosvete. Ovaj list se ne može smatrati partijsko-političkim listom. Ne predstavlja određenu stranku, grupaciju, programsku i akcionu orijentaciju. Jedan od najbližih saradnika lista bio je Dragiša Stanojević, radikal i republikanac.

Učitelj

Prvi časopis kog su uredili i čiji su glavni saradnici bili socijalisti je Učitelj. Pokrenut je u Zemunu, prvi broj izlazi 23. januara 1873. godine. S obzirom da drugi broj nije mogao da izađe u Zemunu, sedište časopisa je preseljeno u Vršac gde izlazi do 31. marta sledeće godine.

Pančevac / Graničar

Jedan od najpoznatijih srpskih listova koji je zastupao socijalistička shvatanja bio je Pančevac. Kada je zbog takvog pisanja list zabranjen, njegov urednik Jovan Pavlović prelazi u Zemun i tu 1. decembra 1874. godine izdaje list Graničar. Prve decembarske brojeve Graničara dobijali su pretplatnici Pančevca u zamenu za svoj list. Ovaj zemunski list 19. veka za svoje tri godine počinje sa izlaženjem sa nazivom Graničar, zatim je ime promenjeno u Novi Graničar, a na kraju opet uzima prvo ime. Ovom političkom listu bilo je zabranjeno da donosi političke vesti. Urednik Graničara, Jovan Pavlović držao je rekord - protiv njega se početkom 1876. godine vodilo osamnaest sudskih procesa zbog štamparskih prestupa. Poslednji broj Graničara izlazi 27. jula 1876. godine.

Ostali listovi

Godine 1875. u Zemunu istovremeno izlazi četiri lista. Prvi od njih, Bratstvo, izlazi u maju. Izdali su ga Nikola Marković i Dragiša Stanojević, sledbenici Svetozara Markovića. List je izlazio neredovno, jedan kratak vremenski period. Poslednji broj je odštampan 25. avgusta 1875. godine. Drugi list bio je Slobodnjak - humoristično-satirični list. Izlazio je od 1. maja 1875. godine i izlaženje je nastavio u Vršcu.

Zemunski učitelj Mita Nešković, pokrenuo je 10. oktobra 1875. godine, nezavisni učiteljski list Nova škola. List je sadržao članke o školi i učiteljstvu, gde su zemunski učitelji pisali stručne priručnike. Državno odvetništvo je osudilo Neškovića na četrnaest dana zatvora i časopis je prestao da izlazi.

Godine 1875. zemunski učitelj i pedagog A. Kuzmanović pokreće list za decu, Dečiji prijatelj. Ovaj list je izlazio kao dodatak nezavisnom učiteljskom listu Nova škola.

Drugi dugogodišnji nemački list za kulturne i narodno privredne interese Semliner Wochenblatt, počeo je da izlazi 1879. godine. Uređivao ga je Ignjat Sopron.

Novo vreme je zemunski list koji je izlazio punih jedanaest godina. Pokrenuli su ga 1889. godine Dimitrije Ruvarac, Sima Pajić i Vlada Nikolić. List je vodio borbu protiv nemačkog uticaja u javnim službama grada.

Jedan od najpoznatijih srpskih književnih listova izdat u Zemunu je Zmajev Javor. Izlazio je u Zemunu 1893. godine, gde se i ugasio. U Zemunu je prvi broj Javora izašao 1. februara, a poslednji 1. novembra. U zemunskom listu Javor objavljena je informacija da iste godine, 1893., u svetu je bilo ukupno 49 srpskih štamparija, 30 u Srbiji, 14 u Austrougarskoj, 2 u BiH, 1 u Turskoj i 1 u SAD. Redosled gradova po broju štamparija izgledao je: Beograd 11, Novi Sad 4, Zemun i Niš po 3.

Štamparstvo i izdavaštvo u Zemunu u 20. veku

Listovi i časopisi

Početkom 20. veka izlazio je u Zemunu list Narodnost. On se pojavio u Pančevu 1897. godine a nastavlja izlaženje u Zemunu, dva puta nedeljno do kraja 1909. godine, u štampi Jovana Pulje. Ovo je bio politički list koji je objavljivao vesti sa zasedanja Ugarskog sabora, Srpskog crkvenog odbora, o Veleizdajničkom procesu u Zagrebu.

Jovan Živković pokreće u Zemunu 1899. godine list Tajanstveni svet. Šest godina kasnije, 1906. godine u Zemunu izlazi Lavorika. Vlasnik je bio Slavko Jovanović a glavni urednik Ljubiša Valić. Ovaj list nastavlja sa izlaženjem u Beogradu.

Tokom pet decenija u 20. veku u Zemunu je izašlo skoro trideset novina i časopisa. Isti toliki broj štampan je tokom prve četiri decenije ovog veka. Zemunski list pod nazivom Istok počinje da izlazi u septembru 1901. godine, sa temom politike, privrede, prosvete, kulturnih događaja i delatnosti. Urednik Istoka bio je dr V. Nikolić, vlasnik D.S. Pajić. Drugi zemunski list iz 20. veka bio je Glasnik (1905.1906) pod uredništvom Vase Nastića.

Od 1901. do 1918. godine u Zemunu je štampan list na nemačkom jeziku Semliner Voksblatt. U martu 1906. godine pokrenut je poslednji Zemunski list na nemačkom jeziku Syrmier Bote. List je izlazio do 1909. godine.

Jovan Radivojević-Vačić i Milivoj Babić i štampar Isidor Stojčić izdaju od 1906. do 1908. godine mesni demokratski list Narodni glasnik. U oktobru 1907. godine Narodni glasnik je prenet u Zagreb gde su ga izdavali Đorđe Krasojević i Stijepo Kobasica.

Serija listova Radikalne stranke u Zemunu počinje listom Srpski odjek od 1907. do 1912. godine. Ovaj list vodio je oštru propagandu protiv Austrougarske.

Milan Ilkić kao vlasnik, urednik i štampar izdavao je 1911. i 1912. godine, nedeljni list za prosvetu i privredu pod nazivom Sremac. Zbog cenzure list je donosio malo političkih vesti, nešto više samo o balkanskom ratu. Šestog januara 1913. godine izašao je poslednji njegov broj.

Tokom 1912. i 1913. godine u Zemunu, nedeljom je izlazio Mali glasnik, list za privredu, pouku i zabavu, pod uredništvom Isidora Stojčića.

Godine 1914. u Zemunu se izdaje Sadašnjost, nezavistan politički list Jovana Radivojevića-Vačića.

Tokom okupacije 1917. godine u Zemunu izlazi list Ujedinjenje.

Prvi posleratni list u državi SHS bio je organ Demokratske stranke - Narodna misao. Izlazio je u vremenu od 1920. do 1921. godine pod uredništvom Slavka Radovanovića.

Od 1924. do 1929. godine izlazio je u Zemunu Sremski glasnik, Jovana Baraća.

Živko Bočarski 1926. godine izdaje Sremski odjek.

Tokom 1927. godine Nikola Nikolić izdaje pornografski časopis pod imenom Dert.

Godine 1932. pojavljuje se list Petra B. Petrovića, Zemunski izvestitelj. Pojavio se 10. jula a 28. avgusta umesto njega izašao je novi zemunski list i to je bio Zemunski vjesnik. Živeo je do marta 1933. godine. Iz ovog lista saznaje se da je 1933. godine u Zemunu izlazio list Tribina koji je zastupao interese Svetislava Popovića.

Godine 1933. štampane su u Zemunu Logorske novine.

Godine 1936. pojavio se politički list pod nazivom Zemunske novine sa urednikom Franjom Cenićem. Iste godine javlja se nacionalno politički list pod nazivom Naša reč koju je uređivao Marko Budimir. Iz ovog lista se saznaje da je 1936. godine u Zemunu izlazio list Mali Balkan, koji je vodila grupa mlađih novinara iz Zemuna.

U Zemunu su između dva svetska rata izlazila dva jevrejska lista Luzerro, i Rayon.

Pored dugačkog spiska listova i časopisa koji su izlazili u Zemunu od polovine 19. pa do polovine 20. veka, štampano je u Zemunu još mnogo listova. Neki od njih su štampani u Zemunu ali su beogradske publikacije, kao na primer Jugoslovenske novine i Jugoslovenski glas. Oni su štampani prvo u Zagrebu, odn. Beču, zatim u Beogradu i u Zemunu. Broj ovih listova je bio najveći između dva svetska rata, što je dokaz grafičkih sposobnosti i usluga zemunskih štamparskih kuća.

Knjižarsko-izdavački zavod "Napredak"

Petar Konjović

Petar Konjović je osnivač i vlasnik knjižarsko-izdavačkog zavoda "Napredak" u Zemunu (1910—1914). Petar Konjović, pored delatnosti na polju muzike, zanimao se i za knjižarstvo i štamparstvo. Završio je studije na Konzervatorijumu u Pragu. Konjović je živeo i radio u Zemunu od 1906.-1914. godine. Pomagao je izdavanje knjiga srpskih književnika. Godine 1910. 25. septembra novosadski list Srpstvo, organ Srpske narodne stranke u Ugarskoj donosi vest o osnivanju Knjižarsko-izdavačkog zavoda Napredak u Zemunu. Početkom 1912. godine pojavila su se Dela Đure Jakšića u četiri knjige. Ovim knjigama počeo je knjižarsko-izdavački zavod Napredak svoju ediciju Srpski klasični pisci. Prva knjiga se zvala Pesme, druga Drame, treća Pripovetke, četvrta Pripovetke. Odlomci. Kraći prozni spisi. Izdavanje ove zbirke završeno je 1914. godine.

Godine 1912. "Napredak" započinje novu ediciju pod nazivom "Kulturni problemi". U ovoj ediciji je do 1914. godine izašlo devet knjiga.

"Napredak" je pored knjiga iz naše, izdavao i prevode dela iz svetske književnosti. Do 1914. godine su izašle pripovetke Gi De Mopasana i pripovetke Antona Čehova.

Godine 1913. "Napredak" izdaje zbirku pesama "Na pragu" Veljka Petrovića.

Po izbijanju Prvog svetskog rata, Konjović napušta Zemun i odlazi u Sombor, gde se bavi komponovanjem.

Posleratni period

Prvi posleratni list u državi SHS bio je organ Demokratske stranke Narodna Misao (1920—1921). Od 1924. do 1929. izlazio je Sremski Glasnik. U tom periodu izlazili su i drugi listovi: Sremski odjek (1926), Novi Beograd (1930), Zemunski izvestitelj (1932), koji je kasnije menjao ime u Zemunski vjesnik i Zemunski glasnik, zatim Tribina (1933), petnaestogodišnji radnički list Straža (1933), Zemunske novine (1933), nezavisan politički list koji je uređivao Franja Cenić, Naša reč (1936), Šaljivi list Numez, kao i niz drugih listova i časopisa koji su bili stručnog karaktera ili su bili glasila pojedinih ustanova ili udruženja.

Spoljašnje veze

• Projekat Rastko
• Istorijska Biblioteka
• Biblioteka Grada Beograda Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. maj 2019)
• Arhiv Srbije