Jarkovac
Jarkovac | |
|---|---|
 Srpska pravoslavna crkva | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Srednjobanatski |
| Opština | Sečanj |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  1.505 |
| — gustina | 24/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 16′ 06″ S; 20° 45′ 51″ I / 45.26823° S; 20.76425° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 50 m |
| Površina | 60,4 km2 |
.svg)  Jarkovac Jarkovac na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 23250 |
| Pozivni broj | 023 |
| Registarska oznaka | ZR |
Jarkovac (mađ. Árkod) je naselje u opštini Sečanj, u Srednjobanatskom upravnom okrugu, u Srbiji. Prema popisu iz 2011. bilo je 1505 stanovnika.
Postanak, naziv[uredi | uredi izvor]
Ime je mesto dobilo, ako je verovati narodnom predanju, koje je zapisao Jovan Berić: od "čika Jerka" (koji se pominje u ljubavnoj priči), koji je tu imao stan. Od Jerkovac narod je vremenom promenio u Jarkovac.[1] Učitelj Berić je objasnio postanak imena i dva obližnja sela - Margite i Dobrice, koja takođe nose imena ljudi. Za vreme austrijsko-turskog rata 1739. godine stradali su od pančevačkih Turaka, navodno devojka Margita i njen prosac Dobrica. Po drugoj, realnijoj verziji, mesto je dobilo ime po potezu "Jer", koje zaista postoji, ali podaleko od današnjeg sela.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Blizu Tamiša kod Jarkovca je otkriveno kasnoneolitsko naselje iz perioda 5400-4400. pne. Srpsko-nemački tim je uradio geofizičko snimanje 2024, utvrdio je da se naselje prostiralo na 13 hektara i bilo okruženo sa četiri do šest rovova. Pripadalo je Vinčanskoj kulturi uz "jak uticaj regionalne banatske kulture".[2]
Za vreme turske okupacije Banata, javlja se selo Jarkovac, u pančevačkoj nahiji i istoimenom sandžaku. Jarkovac se kao srpsko naselje pominje i u Katastigu kaluđera manastira Pećke patrijaršije, koji su skupljajući priloge tu svratili. Po prvom austrijskom popisu na zauzetoj teritoriji, u mestu je zapisano 30 domaćinstava. Za vreme dok nije uspostavljena banatska vojna granica na Dunavu, selo je bilo komorski posed, a stanovnici su se bavili pre svega stočarstvom i ribolovom. U neušorenom naselju pored reke Brzave, javlja se knez sa eškutima i sveštenik sa pravoslavnom crkvom. Godine 1727. zabeleženo je 17 domaćinstava.
Jarkovac strada redovno u svakom ratu, a ljudi stradaju ili se raseljavaju. Prvo 1736. godine pobeglo je pet jarkovačkih porodica, a 1744. godine vlasti naseljavaju srbijanske izbeglice.[3] Novi popis 1753. godine beleži 37 domaćinstava i to sve srpska. Formiranje banatske vojne granice, nakon ukidanja potisko-pomoriške granice, dovodi do seoba porodica raznih nacija u donji Banat. Jedne prihvataju strog vojni poredak, a druge odlaze odatle u provincijal. Kada je 1774. godine Jarkovac već bio u Ilirsko-banatskom puku, carski revizor Erler je konstatovao da u njemu živi mešovito stanovništvo - srpsko i vlaško.[4]
Jarkovac je organizovan i ušao u sastav Vojne granice 1773. godine. tri godine kasnije, definitivno je našao svoje mesto u Nemačko-banatskom puku, čije je sedište bilo u Pančevu. Tu se formira komanda kompanije (čete) kojoj su kao podređeni pridodati Margitica, Dobrica i Uzdin. Kasnije, reorganizacijom tu spadaju Samoš i Padina. godine 1773. godine ima 325 kuća, a već 1777. godine samo 169 graničarskih domova. Selo je 1782. godine imalo 1219 stanovnika. Selo je formirano spajanjem dva dela, Kaljužana i Sefkerinaca. "Kaljužane" su nastanile pomenute srbijanske izbeglice, a "Sefkerinci" su nastali 1765. godine doseljavanje meštana tog sela, koji nisu hteli vojni poredak. Svaki deo sela imao je svoju bogomolju. Stari Jarkovac koji se pominje vek ranije, izgleda da je bio podalje od današnje lokacije, na potezu zvanom "Jer" - otuda i ime. Za vreme Prvog srpskog ustanka, srbijanske izbeglice 1807. godine upućivane su u Jarkovac. Noću 16/17. januara 1816. godine u celom Banatu desila se strašna mećava, sa mnogo žrtava i štete.
U Jarkovcu su u 19. veku postojale bogate porodice trgovaca i sveštenika Mihajlović, Marković i Vekecki, koje su svojim zalaganjima doprinele njegovom razvoju. Jarkovac je u drugoj polovini tog veka prednjačio u okolini, sloveći se kao napredno mesto. Paroh Arsenije Vekecki bavi se pisanjem, objavljuje nekoliko knjižica, kao onu o najvažnijim pravoslavnim praznicima.[5] Selo je 1845. godine imalo 2701 stanovnika, onda 1865. godine tu je 2370 Srba, a 1893. godine 3097 žitelja.
Posle stradanja u Srpskoj revoluciji decembra 1848. godine, dobilo je selo novi polet, koji se pokazao po društvenom životu. U borbi sa Mađarima u Jarkovcu 1848. godine poginula su 72 Sremca dobrovoljca, i obešena oba jarkovačka sveštenika Georgije Vekecki i Dušan Vukonjanski. Zloglasni mađarski general a banijski Srbin, Jovan Damjanić uništio je te zime selo i počinio zločin nad narodom. Prošlo je osam decenija, dok nije tek 1929. godine formiran u Jarkovcu Odbor za podizanje spomenika, pod predsedništvom Mihajla Hadži Markovića mesnog trgovca.[6] Stevan Knićanin je imao štab u selu, u zgradi koja je renovirana 1930-tih i služila kao sedište opštine.[7]
Godine 1879. beleži se organizovano iseljavanje stanovnika Jarkovca i drugih okolnih mesta u Srbiju.
Godine 1905. Jarkovac je velika opština u Kovačičkom srezu. Tu živi 3009 stanovnika u 602 kuće, a dominiraju Srbi pravoslavci. Njih ima tada 2895 duša sa 523 kuće. Od srpskih javnih zdanja pominju se pravoslavna crkva i dve komunalne škole. Selo je bilo dobro povezano sa svetom preko PTT komunikacija i železničke stanice.[8]
Crkva i škola[uredi | uredi izvor]
Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine, opština Jarkovac ima 2540 pravoslavnih stanovnika. Pravoslavno parohijsko zvanje osnovano je 1778. godine, a crkvene matrikule vode se kasnije: krštenih od 1793, venčanih od 1779. a umrlih od 1789. godine. Te 1846. godine pravoslavni hram postoji, a sveštenici su: paroh Enoh Vukonjanski i kapelani Georg Vekecki i Dušan Vukonjarski. Školske dece ima 250, a predaju im iste godine učitelji Nikola Matejić i Georgije Georgijević.[9] Pred ukidanje vojne granice Jarkovac je živahno banatsko mesto, sa dve parohije, u njemu živi i radi više trgovaca i graničarskih oficira, lekar i babica i dr. Cveta društveni život, čitaju se novine, pretplatom kupuju se knjige. Crkvena opština je raspisala konkurs za 26. oktobar 1854. godine za izradu novog ikonostasa (zidanog sa gipsanim ukrasima), pevnice i stolove.[10] Pravoslavnu crkvu je oslikao prestižni bečkerečki slikar Konstantin Danil 1758-1863. godine. Na izložbi produkata vojne granice u Beču maja 1866. godine, Jarkovac je predstavljao trgovac Jaša Vekecki, sa tri svoja proizvoda. Godine 1868. kupci jedne knjige u Jarkovcu paroh Vasa Petrović, i učitelji u srpskoj trivijalnoj školi - Čedomir Petrović (tu i 1866), Manojlo Urošević i Jakov Vekecki. U Jarkovcu su 1870. godine opet pretplatnici knjige bitni ljudi: Teodor Popović paroh, Sava Petrović nadporučnik, Aron Pešić poručnik (i 1875), Jaša Vekecki ekonom, Milan Mihajlović predsednik crkvene opštine. Lajtant Aron Pešić je ostao da živi u mestu službovanja, odakle se javlja 1880. godine kao pretplatnik Zmajevog humorističkog časopisa "Starmali".
Po ukidanju banatske vojne granice, Jarkovac dotadašnje sedište graničarske kompanije, posle razvojačenja ušao je u sastav civilnog kovačičkog sreza. Mađari su tokom prisilne mađarizacije promenili ime selu u "Arkod". Tu je stvoren prvi Graničarski ritski fond namenjen za izdržavanje crkve i škole, kao i prva narodna štedionica 1873. godine. U Pančevu je 1875. godine štampana brošura: "Pravila zemljodelske zajednice za vađevinu u Jarkovcu". Osnovana je tu 1891. godine i "Jarkovačka narodna banka dd u Jarkovcu", sa deoničkom glavnicom od 50.000 k. Upravu banke su činili 1905. godine: upravitelj Dušan Mihajlović i knjigovođa Kristifor Popović. Čist dobitak bančin za 1907. godinu iznosio je 3.019 k.[8] Dobrovoljna vatrogasna četa osnovana - zvanično registrovana je u selu 1890. godine. Crkveno pevačko društvo je formirano u mestu 1896. godine.
Bilo je u Jarkovcu više bogomolja tokom njegovog trajanja. U delu sela Kaljužani zna se samo da je postojala stara crkvica posvećena Sv. apostolu Petru, podignuta 1707. godine - sudeći po sačuvanom prestolu sa zapisom na njemu. Na mestu stare crkve stojala je početkom 20. veka vrlo mala kapelica. Crkveni list karlovački, je krajem 19. veka objavio javnu zahvalnost priložnicima svetog hrama u Jarkovcu. Svi navedeni pojedinci su pomogli svojim darom da se u stvari ta kapelica bolje i lepše opremi. Navedeni su sledeći darodavci: Lesa Kojić predsednik mesne crkvene opštine dao je jedno veliko kandilo od kina srebra (vredno 55 f.), Živa Nebrigić "pevac" i perovođa crkveni dao je jedan krst i dva trosvećnjaka - sve od kina srebra - za novosagrađenu kapelicu (vredni 42 f.), Kosta Petrović trgovac dao je takođe za navedenu kapelicu - putir, diskos i ostalo od metala pozlaćeno (vredno 40 f.), udova Marija, pokojnog Milana Kojića ratara, poklonila je u spomen svog pokojnog sina Miše, jednu lepu darohranilnicu od kina srebra (vredni 18 f.), Dušan Mihajlović ekonom priložio je za kapelicu, jednu kadionicu od kina srebra (vrednu 25 f.), Jovan Telečki bravar darovao je kapelicu sa jednim velikim gvozdenim čirakom njegovom rukom izrađen i jednu ikonu, Julka K. Marković (iz Ade) priložila je za kapelicu jednu veliku ikonu Bogorodice sa širokim pozlaćenim ramom, Jocika Risto (iz Velikog Bečkereka) dao je za kapelicu jednu veliku ikonu Sv. Trojice sa pozlaćenim ramom, Jaša i Dmitra Bandulj dali su jednu ikonu za kapelicu, i na kraju su Saveta supruga Mladena Tomić i Kristina (udova Žive) Volar - svaka priložila po jedan beli sveštenički stihar na dar. Njihova imena je paroh Đorđe pl. Bota uneo u jednu naročitu svesku povezanu u kadifu, za večni spomen. Njihova imena će se na liturgijama "o blagdanima", čitati radi pominjanja za života i nakon smrti.[11]
Još od sredine 19. veka u Jarkovcu je aktivan masovan bogomoljački pokret, čija aktivnost se i danas oseća. U mestu je bilo uvek više parohija, pa samim tim i sveštenika, od kojih su neki bili kao "prekobrojni". Zabeleženo je 1773. godine tako pet paroha u Jarkovcu: Georgije Marković, Arsenije Popović, Jovan Milijević, Petar Živković i Jovan Popović. Novi hram posvećen je drugom prazniku Vaznesenju Gospodnjem građen je 1787-1797. godine za vreme potonjih "mučenika" (1848. godine), paroha Vekeckog i Vukonjanskog. Ikonostas i tronove oslikao je slavni Konstantin Danil 1858-1861. godine. Zidno slikarstvo hramovno uradio je Stevan Aleksić 1911. godine. Kapela je podignuta 1792. godine i posvećena Sv. apostolima Petru i Pavlu. Crkva je nabavila sva četiri zvona 1885. godine. Kapela Vodica ka Samošu, posvećena Preobraženju Gospodnjem pravljena je 1937. godine, a druga Vodica posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, nikla je 1938. godine na putu ka Uzdinu.[12] U crkvenoj riznici se čuvaju stare crkvene knjige poput Velikog evanđelja iz 1761. godine.
Godine 1905. na čelu crkvene skupštine je predsednik Petar Nebrigić, a crkveno-opštinski posed iznosi 68 kj. zemlje. U Jarkovcu su početkom 20. veka dve parohije, obe treće platežne klase. Ima dva parohijska doma i dve parohijske sesije sa ukupno 68 kj. zemlje. Parosi su 1905. godine pop Nikola Mojić rodom iz Velikog Bečkereka, tu 24 godine služi i pop Đorđe pl. Bota kapelan, rodom iz Vršca, koji je udov i služi tu već 16 godina. U mestu pri crkvi je funkcionisao "Srpski narodni crkveno-školski gond" za izdržavanje paroha i veroispovedne škole, sa glavnicom od 15.468 k. - toliko je procenjena zemlja od 125 kj. Zajedno sa vrednosnim papirima od 31.011 k. ukupno to Zakladno dobro vredi 106.812 k.[13]
Znameniti ljudi[uredi | uredi izvor]
Paroh Đorđe Bota (1897) rodom Vrščanin, bavio se književnim radom i novinarstvom. Pisao je napise o prošlosti i etnologiji sela Jarkovca. Prevodio je sa ruskog na srpski, poput priče: "Milosrđe i samoodricanje" (1895).[11] Saradnik "Srpskog siona" bio je od 1892. godine. Pop Bota je januara 1896. godine osnovao u mestu "Pevačko društvo", koje je učestvovalo na bogosluženjima. Spremali li su crkveno pojanje liturgije po Topaloviću. Tokom te prve godine postojanja društvo je priredilo i dve uspele "Besede" sa zabavama.[14]
u Jarkovcu je rođen 1824. godine učitelj Lazar Nikolić, koji je kao dobrički učitelj napisao "Istoriju sela Dobrice". Vredni učitelj je bio saradnik "mešaja" slikara Konstantina Danila, zatim njegov biograf, a skupljao podatke i drugim starim banatskim slikarima koji su objavljivani u "Zastavi" ili knjizi "Srpski slikari" (1895). I sam se bavio sitnim ikonopisanjem, radeći za jarkovačku i druge crkve u okolini, nakon što je naučio osnove kod Danila.
Najslavniji Jarkovčan je bio Milan Jovanović "Morski" (1834-1896). Sin trgovca Lazara, bio je pre svega lekar, ali i književni i nacionalni radnik, te svetski putnik i putopisac. Zbog čestih pomorskih putovanja na brodu (gde je bio lekar za putnike) na Istok i Indiju prozvan je "Morski" i "Bombajac". Spahija Jagodić mu je finansijski pomogao da završi studije medicine u Beču 1865. godine. Tamo je bio prvi predsednik bečkog studentskog udruženja "Zora" 1863. godine. Imao je impresivnu biografiju, kao izuzetno plodan stvaralac, objavio mnogo stručnih i popularnih knjiga, pozorišnih dela, putopisa. Bio je u Srbiji sekretar Srpskog lekarskog društva, predavač i lekar, dopisnik i urednik časopisa "Otadžbina" i učesnik mnogih kulturno-nacionalnih poduhvata. Njegov sin Mladen Jovanović je bio talentovani koncertni pevač. Gostovao je 1900. godine u Petrogradu.[15]
Škola pravoslavna narodna tzv. trivijalna u Jarkovcu je zabeležena 1768. godine, a dugo je bila bez vlastite zgrade.[16] Komunalna je od 1874. godine, ima dva zdanja; u jednom sede četiri razreda a u drugom, samo jedan razred. Učiteljsko telo jarkovačko čine: učitelji Stevan Petrović rodom iz Jarkovca i Milan Mojić rodom iz Temišvara; a učiteljice su bile Milesa Radak rodom iz Velike Kikinde i Vukica Kojić rodom iz Pančeva. Polazilo je u osnovnu školu na redovnu nastavu 238 učenika, a u poftornu školu je išlo 88 đaka starijeg uzrasta.
Između dva svetska rata (1927-1936) u Jarkovcu je postojala, dobro reklamirana, mlekarska i sirarska firma "Zvezda" koja je imala širok asortiman proizvoda, poput sira trapista, maslaca, kačkavalja i drugih malo poznatih vrsti sireva - od ovčijeg mleka.
Spomenik kulture[uredi | uredi izvor]
Pretpostavlja se da je Srpska pravoslavna crkva podignuta u drugoj polovini XVIII veka. Izvedena je u duhu baroka, kao jednobrodna crkvena građevina malih i skladnih proporcija, zasvedena poluobličastim svodom. Istočnom stranom dominira poligonalna oltarska apsida, dok je zapadna fasada naglašena visokim zvonikom i konstrukcijom glavnog portala. Udvojeni prislonjeni pilastri na podužnim zidovima prate unutrašnju podelu hrama na tri traveja. Oltarski prostor od naosa deli niska zidana pregrada. Za njeno oslikavanje angažovan je Konstantin Danil između 1858. i 1861. I pored skromnog ikonografskog programa, uslovljenog dimenzijama oltarske pregrade, Konstantin Danil je u jarkovačkoj crkvi uspeo da ostvari jednu od svojih najboljih religioznih celina. Predstave Hrista i Bogorodice svojim prefinjenim koloritom i preciznim crtežom omekšanih linija, iako još uvek opterećene uticajima baroka, spadaju među najreprezentativnija ostvarenja klasicističke umetnosti kod Srba. Zidne slike u svodu nad solejom oslikao je 1911. Stevan Aleksić. Konzervatorski radovi izvedeni su 1974–75. i 1978.[17][18] 1905. godine parohija Jarkovac spada u Bokinski protoprezviterat.
Demografija[uredi | uredi izvor]
U naselju Jarkovac živi 1440 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,5 godina (40,2 kod muškaraca i 42,6 kod žena). U naselju ima 658 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,76.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 5 | 13 | ||
| 80+ | 15 | 30 | ||
| 75—79 | 27 | 52 | ||
| 70—74 | 53 | 65 | ||
| 65—69 | 59 | 73 | ||
| 60—64 | 43 | 71 | ||
| 55—59 | 35 | 49 | ||
| 50—54 | 47 | 44 | ||
| 45—49 | 94 | 49 | ||
| 40—44 | 85 | 60 | ||
| 35—39 | 68 | 63 | ||
| 30—34 | 53 | 49 | ||
| 25—29 | 53 | 31 | ||
| 20—24 | 51 | 52 | ||
| 15—19 | 62 | 65 | ||
| 10—14 | 66 | 57 | ||
| 5—9 | 40 | 55 | ||
| 0—4 | 34 | 49 | ||
| Prosek : | 40,2 | 42,6 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 750 | 250 | 421 | 50 | 28 | 1 |
| Ženski | 766 | 140 | 418 | 188 | 20 | 0 |
| UKUPNO | 1.516 | 390 | 839 | 238 | 48 | 1 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 436 | 292 | 0 | 0 | 100 |
| Ženski | 203 | 122 | 0 | 0 | 22 |
| UKUPNO | 639 | 414 | 0 | 0 | 122 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 3 | 5 | 9 | 4 | 4 |
| Ženski | 1 | 1 | 24 | 2 | 1 |
| UKUPNO | 4 | 6 | 33 | 6 | 5 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 0 | 1 | 4 | 8 | 0 |
| Ženski | 0 | 0 | 9 | 9 | 11 |
| UKUPNO | 0 | 1 | 13 | 17 | 11 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 1 | 0 | 0 | 5 | |
| Ženski | 1 | 0 | 0 | 0 | |
| UKUPNO | 2 | 0 | 0 | 5 | |
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Danica", Novi Sad 2/1861. godine
- ^ Srpsko-nemački tim naučnika otkrio naselje u Banatu staro 7.000 godina. n1info.rs 01. maj 2024
- ^ Sreta Pecinjački: "Pančevački distrikt 1717-1773. godine", Novi Sad 1985. godine
- ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
- ^ Arsenije Vekecki: "Kratko izjasnenije gospodskih i bogorodičinih nekih praznika", Novi Sad 1840. godine
- ^ "Vreme", Beograd 31. mart 1929. godine
- ^ "Politika", 21. dec. 1937.
- ^ a b Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1854. godine
- ^ a b "Srpski sion", Karlovci 1895. godine
- ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001. godine
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Zastava", Novi Sad 1897. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1900. godine
- ^ Sreta Pecinjački: "Graničarska naselja Banata (1773-1810)", drugi tom, Novi Sad 1985. godine
- ^ Rešenje Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br. 2136/49. od 29. 12. 1949. god.:
- ^ Letopis opština u južnom Banatu: Banatska mesta i običaji Marina M. (Beč 1999) :
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
