Zagonetka
Zagonetka (od glagola gonetati) je iskaz, pitanje ili fraza dvosmislenog ili nejasnog značenja, odnosno vrsta misaono-govorne igre, izražene u vidu metaforičnog - opisnog ili neposrednog, često zbunjujućeg pitanja, koje zahteva odgovor. Pitanje je formulisano u gotovo utvrđenom obliku i ima samo jedan pravi odgovor prihvaćen u tradiciji. Po Karadžiću, naziva se još gonetalicom.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Zagonetka je internacionalna i veoma stara vrsta usmene književnosti. Ona potiče iz najstarijih vremena, a dokaz za to je njen način izražavanja u slikama, što je prafenomen svakog ljudskog govora. Mnoge forme i teme zagonetanja se sreću još u antičkoj književnosti (kod Hesioda, Homera, Pindara, Platona, Eshila).
Misao o obrednom karakteru zagonetke se sreće još u Staroj Indiji, a i u ranom hrišćanstvu. Kod nas se, još u 19. veku, sreće običaj da se zagoneta samo u određeno doba godine, kao i upotreba zagonetki u svadbenom obredu. Kratka i ritmička forma omogućili su da se zagonetka izdvoji iz obreda i postane posebna vrsta - da pređe u pripovedački izraz u kome se i danas javlja. Pevačka melodija zagonetke promenila je obredni karakter svatovskih, lovačkih i drugih rituala, u smeru zabave i nadmetanja u dovitljivosti.
Zagonetka se pojavljuje i u Bibliji - Samsonova zagonetka.
Kod nas, prvi beleži narodne zagonetke Vuk Stefanović Karadžić, 1821. u dodatku Novina serbskih, potom u drugo izdanje Rječnika, a u rukopisu ostavlja još oko pet stotina. Nekoliko stotina još objavljuje Stojan Novaković 1877, a potom i Vuk Vrčević u zbirci „Narodne humoristične gatalice i varalice“ iz 1885.[2]
Karakteristike[uredi | uredi izvor]
Zagonetka je najbliža poslovici, po svojoj kratkoj formi u prozi ili stihu. Poslovica sadrži narodne mudrosti i stolećima utvrđene istine o svetu i ljudima, dok zagonetka sadrži više poetske raznovrsnosti i skriveni smisao u značenjima pesničkih sredstava i podrazumeva melodiju, rimu, nedorečenost.[3] Zagonetka ima barem dva smisla, od kojih je jedan u prvom planu opisa, a drugi, sakriven, sa prenesenim značenjem, izvan teksta i predstavlja rešenje zagonetke.[4]
Glavna sredstva zagonetke[uredi | uredi izvor]
Glavna sredstva narodne zagonetke su: pesnička slika, metafora, paralelizam, epitet, aluzija, alegorija, aliteracija, sinonimi, homonimi, rebusi, itd.
Predmeti zagonetki[uredi | uredi izvor]
Predmeti zagonetki su veoma širok i raznovrstan skup stvari, pojmova, života, bića, i drugih pojmova sveta koji okružuju čoveka.
Prirodne pojave[uredi | uredi izvor]
U usmenim narodnim zagonetkama prirodne pojave oko čoveka objašnjavane su na razne načine, a u zagonetkama su najčešće bile prisutne: sneg, sunce, oblak, magla...koji su opisivani u strahu, divljenju ili lepotom:
Prođoh goru, ne ukvasih se; prođoh vatru, ne izgoreh se. (Vetar)
Ja izađoh na srebrno guvno i udarih u zlatne svirale; svak me ču, a niko ne vide. (Vetar)
Puno polje bisera, niti ga tko posija, ni pobra. (Rosa)
Godišnja doba, vremenski intervali[uredi | uredi izvor]
Dva brata i dvije seje kolo vode:
jedan brat nas cvijećem posiplje, drugi brat nas žitom obasiplje;
prva seja vino toči,
druga seja vodu lijeva. (Proleće, leto, jesen i zima)
Ja sam drvo od dvanaest grana; na svakoj grani po četiri gnijezda; u svakom gnijezdu po sedam ptičića; a svaka imade svoje ime. (Godina, meseci, nedelje, dani)
Nebeska tela[uredi | uredi izvor]
Sunce, kao izvor života, toplote i svetlosti, obožavano je još u prastarim vremenima, i kao takvo zauzimalo važno mesto i u zagonetkama. Povezuje se sa Mesecom i zvezdama.
Oca nema, majke nema, a svako jutro se rađa. (Sunce)
Sivac more preskoči, ni kopita ne skvasi. (Mesec)
Čovek, delovi čovečjeg tela, zanimanja, razmišljanja[uredi | uredi izvor]
Živa zemlja mrtvom gospodari. (Čovek)
Ti nosiš mene, ja nosim tebe. (Čovek i obuća)
Predmeti[uredi | uredi izvor]
Premeti iz svakodnevnog okruženja predstavljaju najčešće teme zagonetki. Prema predmetima i stvarima može se ponekad odrediti i starost zagonetke i njeno poreklo, tako da se nailazi na zagonetke o stvarima koje više nisu u upotrebi, čak i o predmetima za koje se ne zna čemu su služili.
O klinu visi, o zlu misli. (Puška)
Tanko kao žica, vitko kao zmija, puca kao puška, grize kao pas. (Bič)
Životinje[uredi | uredi izvor]
Prede, a nikad joj se konca ne vidi. (Mačka)
Po vodi plovi, po suhu hodi, a iz kuće se nikad ne izvlači. (Kornjača)
Tipovi zagonetki[uredi | uredi izvor]
Najvažniji tipovi naših usmenih zagonetki su: jezičke, onomatopejske, dijaloške, slike-zagonetke, lirske, kontrastne, zagonetke po principu eliminisanja, dvosmisleno-erotske zagonetke i zagonetke o poreklu stvari.
Jezičke zagonetke[uredi | uredi izvor]
To su zagonetke u kojima se preme opisuje elementima jezika, lepotom usmene reči i neobičnim rečima.
Zakukuljeno, zamumuljeno, zadevećeno, zadesećeno, ne moga ga niko otkukuljiti, odmumuljiti, oddevetati, oddesetati, nego onaj koji ga je zakukuljio, zamumuljio, zadevetio i zadesetio. (Brava)
Jedno ime i u gori i u vodi. (Klen - riba i drvo)
Onomatopejske zagonetke[uredi | uredi izvor]
Ove zagonetke koriste glasove i zvukove iz prirode kao sredstvo za prikrivanje ali i kao sredstvo za sugestiju odgonetke.
Nešuš prođe kroz goru, a ne šušnu. (Magla)
Preko šuma šum-šum, preko polja kas-kas, pa u vodu tumbas. (Žaba)
Dijaloške zagonetke[uredi | uredi izvor]
Dijaloške zagonetke koriste dijalog kao formu.
O delijo, delijo, kud si svu noć hodio? - Sve sam hitro letio, po svijeta tješio. (Sunce)
Otud leti tirinčica, srete je openčica: "Kuda letiš, tirinčice?" "Kuda letim, da letim, nikom ništa ne činim". (Varnice)
Slika zagonetka[uredi | uredi izvor]
Slikom i bojama se opisuje predmet zagonetke.
Bela se rodi, zelena odraste, crvena umre. (Trešnja)
Bela kvočka danju piliće rastura, crna kvočka noću piliće skuplja. (Dan i noć)
Lirske zagonetke[uredi | uredi izvor]
Lirske zagonetke sadrže osećanja, u formi su lirske narodne pesme.
Biser se momi niz lice roni. Da mi je kazat šta momu boli. (Suze)
Sama sebi svoje srce jela. (Sveća)
Kontrastne zagonetke[uredi | uredi izvor]
Kontrast u opisima služi i kao pesnička figura, i kao pesnička struktura zagonetke.
U vatri mokro, u vodi suho. (Vosak)
Nogom u blatu, a glavom u zlatu. (Klas žita)
Zagonetke po principu eliminisanja[uredi | uredi izvor]
Belo je, sneg nije, slatko je, med nije. (Šećer)
Rogato je - koza nije, travu pase - ovca nije, tovar nosi - konj nije. (Puž)
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Škreb, Zdenko; et al. (1986). Rečnik književnih termina. Beograd: Bigz.
- ^ Novaković 1877
- ^ Lakićević 2004, str. 107-134
- ^ Latković 1967, str. 135
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Lakićević, Dragan (2004). „Priroda usmene zagonetke”. Srpske narodne zagonetke. Dereta. str. 107—134.
- Novaković, Stojan (1877). Srpske narodne zagonetke. Beograd: V. Valožić.
- Knežević, M. Antologija narodnih umotvorina, 1957.
- Bonifačić, N. Narodne drame, poslovice, zagonetke, 1963.
- Latković, Vido (1967). Narodna književnost I. Beograd: Naučna knjiga.
- Obradović, Slavoljub (2005). Književnost za decu 1. Aleksinac: Viša škola za obrazovanje vaspitača, str. 86-87.
- Dragiša Živković (2001). Rečnik književnih termina. Banja Luka: Romanov, str. 935-937.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- „Zagonetke”. Zagonetke i mozgalice. Pristupljeno 25. 9. 2020.
- „Zagonetke za djecu”. artrea.com.hr. Pristupljeno 25. 9. 2020.
- „ZAGONETKE”. BOSKE KRAGUJEVAC. Pristupljeno 25. 9. 2020.
