Latinski jezik

latinski
Lingua latīna
Natpis na latinskom jeziku u rimskom Koloseumu
Govori se u	Lacijum Rimsko kraljevstvo / republika / carstvo rana moderna Evropa Jermensko kraljevstvo Kilikija (lingva franka) Vatikan
Etnička pripadnost	Latini
Era	Vulgarni latinski jezik se razvio u romanske jezike, od 6. do 9. veka; formalni jezik se zadržao kao akademska lingva franka katoličkih zemalja srednjovekovne Evrope i kao liturgijski jezik Katoličke crkve.
Jezička porodica	indoevropski italski latinsko-faliskički latinski
Pismo	latinsko pismo
Zvanični status
Službeni jezik u	Malteški viteški red Vatikan
Reguliše	Antika: Rimske škole gramatike / retorike Danas: Pontifikalna akademija za latinski
Jezički kodovi
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Glotolog	lati1261
Lingosfera	51-AAB-a
Karta pokazuje najveći doseg Rimskog carstva (oko 117. godine) i područje kojim su upravljali govornici latinskog jezika (tamno crveno). Mnogi drugi jezici osim latinskog su govoreni unutar carstva.
Opseg romanskih jezika, savremenih potomaka latinskog, u Evropi.

Latinski jezik (lat. lingua latīna) je klasični jezik koji pripada italskoj grani indoevropskih jezika. Latinski alfabet je nastao iz etrurskog i grčkog alfabeta.

Latinski je prvobitno govoren na području Lacijuma. Kroz moć Rimske republike, latinski je postao dominantni jezik, najpre u Italiji pa zatim i širom Rimskog carstva. Vulgarni latinski se razvio u romanske jezike, kao što su italijanski, francuski, španski, portugalski i rumunski. Latinski, italijanski i francuski su dali mnogo riječi engleskom jeziku. Starogrčki i latinski jezik se koriste kao jezici nauke u teologiji, biologiji i medicini.

U kasnoj Rimskoj republici (75. p. n. e.), starolatinski je standardizovan u klasični latinski jezik. Vulgarni latinski je bio kolokvijalni oblik govora u isto vrijeme i to je potvrđeno u zapisima i djelima kao što su djela Plauta i Terencija. Kasnolatinski je bio pisani jezik od 3. veka, a srednjovjekovni latinski je bio u upotrebi od 9. vjeka do perioda Renesanse kada se koristi renesansni latinski. Kasnije, razvili su se rani savremeni latinski i savremeni latinski jezik. Latinski jezik je korišten kao jezik međunarodne komunikacije, obrazovanja i nauke sve do kasnog 18. veka, kada je počeo da ga zamjenjuje vernakular. Crkveni latinski je opstao kao službeni jezik Svete stolice i rimskog obreda Katoličke crkve.

U današnje vreme mnogi studenti, učenjaci i članovi katoličkog klera tečno govore latinski kao liturgijski jezik. On se uči u osnovnim, srednjoškolskim i visokoškolskim obrazovnim institucijama širom sveta.

Nasleđe

Jezik je prenošen u raznim oblicima.

Inskripcije

Neki natpisi su objavljeni u međunarodno dogovorenim, monumentalnim serijama sa više tomova, „Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL)“. Autori i izdavači variraju, ali format je otprilike isti: tomovi sa pojedinostima o inskripcijama sa kritičkim razmatranjem kojim se navodi poreklo i relevantne informacije. Čitanje i tumačenje ovih natpisa je predmet polja epigrafike. Poznato je oko 270.000 inskripcija.

Literatura

Cezarov memoarski spis Commentarii de Bello Gallico je jedan od najpoznatijih klasičnih latinskih tekstova iz zlatnog doba latinskog jezika. Neokićeni, novinarski stil ovog patricijskog generala se dugo smatrao modelom urbanog latinskog koji se zvanično govorio i pisao na vrhuncu Rimske republike.

Radovi nekoliko stotina antičkih autora koji su pisali na latinskom su sačuvani u potpunosti ili delom. To su značajni radovi ili fragmenti za filološku analizu. Oni su deo predmetne oblasti polja klasike. Njihovi radovi su objavljeni u obliku manuskripta pre izuma štampanja, a u današnje vreme se objavljuju kao pažljivo uređena štampana izdanja, kao što je Loebova klasična biblioteka, koji je objavila izdavačka kuća Harvard University Press, ili Oksfordski klasični tekstovi, u izdanju Oxford University Press.

Latinski prevodi moderne literature kao što su Хобит, Ostrvo sa blagom, Robinzon Kruso, Medved Padington, Vini Pu, Tintinove avanture, Asteriks, Hari Poter, Volter i prdeći pas, Mali Princ, Maks i Moric, Kako je Grinč ukrao Božić!, Mačka u šeširu, i knjiga bajki, „fabulae mirabiles“, imaju za cilj da pridobiju popularno interesovanje za jezik. Dodatne resurse obuhvataju zbirke izraza i resursi za prevođenje svakodnevnih fraza i koncepata na latinski, kao što je Meissner's Latin Phrasebook.

Uticaj na današnje jezike

Uticaj latinskog na engleski je bio znatan u svim stupnjevima njegovog izolovanog razvoja. U srednjem veku, došlo je do pozajmljivanja iz latinskog usled crkvene upotrebe koju je uspostavio sveti Avgustin Kenterberijski u 6. veku ili indirektno nakon normanskog osvajanja, putem anglonormanskog jezika. Od 16. do 18. veka, engleski pisci su skovali ogroman broj novih reči iz latinskih i grčkih reči, zvanih „mastionični termini“, kao da su bili prosuti iz posude sa mastilom. Mnoge od tih reči je jenom koristio njihov autor i zatim su zaboravljene, dok su se neke korisne reči održale, kao što su imbibe i extrapolate. Mnogi od veoma čestih polisložnih engleskih reči imaju latinsko poreklo posredstvom starofrancuskog jezika. Romanske reči sačinjavaju 59%, 20% i 14% engleskog, nemačkog i holandskog rečnika. Te cifre dramatično rastu kad se uzmu u obzir samo nesložene i neizvedene reči. Shodno tome, romanske reči sačinjavaju oko 35% holandskog rečnika.

Uticaj rimske uprave i rimske tehnologije na manje razvijene nacije pod rimskom dominacijom doveli su do adaptacije latinske frazeologije u nekim specijalizovanim oblastima, kao što su nauka, tehnologija, medicina, i zakonodavstvo. Na primer, Lineanski sistem biljne i životinjske klasifikacije je pod znatnim uticajem Historia Naturalis, enciklopedije ljudi, mesta, biljki, životinja, i stvari, koju je objavio Plinije Stariji. Rimska medicina, zabeležena u radovima lekara kao što je Galen, se odražava u današnjoj medicinskoj terminologiji koja je prevashodno izvedena iz latinskih i grčkih reči, pri čemu je grčki filtriran kroz latinski. Rimsko inženjerstvo je imalo isti efekat na celokupnu naučnu terminologiju. Latinski zakonski principi su se održali delom putem dugog spiska latinskih pravnih termina.

Jedna studija koja je analizirala stepen diferencijacije romanskih jezika u poređenju sa latinskim (poredeći fonologiju, inflaciju, diskurs, sintaksu, rečnik, i intonaciju) je indicirala sledeću raspodelu (što je veći procenat, to je veće rastojanje od latinskog): sardinijski 8%, italijanski 12%, španski 20%, rumunski 23,5%, oksitanski 25%, portugalski 31%, i francuski 44%.

Obrazovanje

Višetomni latinski rečnik univerzitetske biblioteke u Gracu.

Tokom evropske istorije, obrazovanje u klasici se smatralo ključnim za one koji su želeli da se pridruže pismenim krugovima. Nastava na latinskom je esencijalni aspekat. U današnjem svetu, veliki broj studenata latinskog u SAD uči iz udžbenika Vikolkov latinski: Klasični uvodni kurs latinskog, baziran na antičkim autorima. Tu knjiga, prvi put objavljenu 1956. godine, napisao je Frederik Vilok, koji je doktorirao na Harvardskom univerzitetu. Vilokov latinski je postao standardni tekst za mnoge američke uvodne kurseve latinskog.

Pokret živućeg latinskog pokušava da podučava latinski na način na koji se predaju živi jezici, kao sredstvo govorne i pisane komunikacije. Dostupan je u Vatikanu i nekim institucijama u SAD, kao što su Univerzitet u Kentakiju i državni univerzitet u Ajovi. Britanska izdavačka kuća Cambridge University Press je glavni isporučilac latinskih udžbenika za sve nivoe, kao što je serija Kembridžških latinskih kurseva. Oni isto tako objavljuju podseriju tekstova za decu na latinskom autora Bell & Forte, koja opisuje avanture miša zvanog Minimus.

Latinski i antički grčki na univerzitetu Djuk, 2014.

U Ujedinjenom Kraljevstvu, Klasična asocijacija podstiče proučavanje antike na različite načine, kao što su publikacije i stipendije. Univerzitet u Kembridžu, Otvoreni univerzitet, i brojne druge prestižne nezavisne škole, na primer Iton, Harou, Haberdašer Askova škola za dečake i Via Facilis, londonska humanitarna organizacija, imaju latinske kurseve. U SAD i Kanadi, Američka liga klasika podržava svaki napor kojim se unapređuje proučavanje klasika. Njihove podružnice obuhvataju: Nacionalna juniorska liga klasika (sa više od 50.000 članova), koja podstiče srednjoškolce da nastave proučavanje latinskog jezika, i Nacionalna seniorska liga klasika, koja podstiče studente da nastave studije klasika u koledžu. Liga takođe sponzoriše Nacionalni latinski ispit. Klasičar Meri Berd je napisala u The Times Literary Supplement 2006. godine da je razlog za učenje latinskog ono što je napisano u njemu.

Razvoj latinskog jezika

Kako se od 2. veka p. n. e. rimska vlast počela širiti po čitavom Sredozemlju, tako je i latinski jezik izlazio iz okvira drevne Italije i prerastao u svetski jezik. U razvoju latinskog jezika presudnu su ulogu odigrali prvi rimski književnici, koji su svoj jezik ratara i vojnika postepeno, po ugledu na grčki jezik, usavršavali i osposobljavali da sa lakoćom i logično iskaže i najsloženiju književnu, poetsku ili filozofsku misao. Rečnik se počeo naglo bogatiti kovanicama stvaranim u duhu grčkog rečnika, sintaktičkim konstrukcijama, stilskim figurama, i za veoma kratko vreme stvoren je sermo urbānus, jezik kojim su pisali obrazovani Rimljani. Najstariji natpisi na latinskom jeziku potiču iz 6. veka p. n. e. Prvi spomenik književnog latinskog jezika predstavljaju Zakoni dvanaest tablica iz 5. veka p. n. e, a poslednji je Justinijanov Zbornik rimskog građanskog prava iz 6. veka. Ovaj standardni latinski jezik, kojim je napisana gotovo celokupna sačuvana rimska književnost, primenjivan je u hrišćanskoj teologiji, filozofiji, prirodnim naukama, pravu i administraciji tokom sledeća dva milenijuma, sve do 19. veka, da bi i danas ostao prisutan i često nezamenljiv u političkoj, naučnoj i stručnoj terminologiji.

Međutim, za istoriju antičke kulture važna je činjenica da tokom celog antičkog doba procenat pismenog stanovništva nikada nije prešao trideset odsto. Tako, i u rimskoj državi nepregledne mase nepismenog i polupismenog stanovništva nisu govorile književnim „gradskim govorom“, nego svojim narodnim jezikom (sermo plebēius ili vulgāris), koji je imao sopstveni razvojni put. U određenim istorijskim uslovima od njega će nastati romanski jezici (italijanski, francuski, španski, rumunski). Pošto glavni izvori izučavanja latinskog jezika nisu živi govornici (kao kod savremenih jezika), već sačuvani stari tekstovi, o ovom narodnom govoru znamo veoma malo. Između književnog i narodnog govora stoji razgovorni, svakidašnji jezik (sermo cotidiānus), kojim su u svakodnevnoj komunikaciji govorili obrazovani slojevi rimskog stanovništva, i čije tragove nalazimo u Plautovim komedijama, Petronijevom romanu, te nekim epistolografskim delima.

Latinizacija

Uporedo sa širenjem Rimske države, u pokorenim zemljama se širila i upotreba latinskog jezika, ne samo u administraciji i politici, već i u ostalim oblastima društvenog života, od ekonomije do kulture. Na osvojenim teritorijama, Rimljani su uvodili svoj sistem, a sastavni deo romanizacije bila je i latinizacija, koja je u mnogim oblastima dovela do potiskivanja domaćih jezika i usvajanja latinskog. Tokom vremena, u zapadnim provincijama Rimskog carstva došlo je do nastanka lokalnih varijanti latinskog jezika. Romanizacijom Galije stanovnici te oblasti su postali Galoromani, a iz njihove varijante latinskog jezika razvio se poseban jezik koji je kasnije prozvan francuski. Slično tome, romanizacijom Hispanije stanovnici te oblasti su postali Hispanoromani, a iz njihovih lokalnih varijanti latinskog jezika razvili su se današnji jezici španski i portugalski.

Vidi još

• Komparacija prideva u latinskom jeziku
• Vikipedija:Transkripcija sa klasičnih jezika

Literatura

• Pei, Mario (1949). Story of Language. ISBN 978-0-397-00400-3. 
• Loanwords in the World's Languages: A Comparative Handbook (PDF). Walter de Gruyter. 2009. str. 370. 
• Finkenstaedt, Thomas; Wolff, Dieter (1973). Ordered Profusion; studies in dictionaries and the English lexicon. C. Winter. ISBN 978-3-533-02253-4. 
• Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies. Chicago: University of Chicago Press. str. 811—812. 
• Allen, William Sidney (2004). Vox Latina – a Guide to the Pronunciation of Classical Latin (2nd izd.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22049-1. 
• Baldi, Philip (2002). The foundations of Latin. Berlin: Mouton de Gruyter. 
• Bennett, Charles E. (1908). Latin Grammar. Chicago: Allyn and Bacon. ISBN 978-1-176-19706-0. 
• Buck, Carl Darling (1904). A grammar of Oscan and Umbrian, with a collection of inscriptions and a glossary. Boston: Ginn & Company. 
• Clark, Victor Selden (1900). Studies in the Latin of the Middle Ages and the Renaissance. Lancaster: The New Era Printing Company. 
• Diringer, David (1996) [1947]. The Alphabet – A Key to the History of Mankind. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Private Ltd. ISBN 978-81-215-0748-6. 
• Herman, József; Wright, Roger (Translator) (2000). Vulgar Latin. University Park, PA: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-271-02000-6. 
• Holmes, Urban Tigner; Schultz, Alexander Herman (1938). A History of the French Language. New York: Biblo-Moser. ISBN 978-0-8196-0191-9. 
• Janson, Tore (2004). A Natural History of Latin. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926309-7. 
• Jenks, Paul Rockwell (1911). A Manual of Latin Word Formation for Secondary Schools. New York: D.C. Heath & Co. 
• Palmer, Frank Robert (1984). Grammar (2nd izd.). Harmondsworth, Middlesex, England; New York, N.Y., U.S.A.: Penguin Books. ISBN 978-81-206-1306-5. 
• Sihler, Andrew L (2008). New comparative grammar of Greek and Latin. New York: Oxford University Press. 
• Vincent, N. (1990). „Latin”. Ur.: Harris, M.; Vincent, N. The Romance Languages. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-520829-0. 
• Curtius, Ernst (2013). European Literature and the Latin Middle Ages. Princeton University. ISBN 978-0-691-15700-9. 
• Waquet, Françoise; Howe, John (Translator) (2003). Latin, or the Empire of a Sign: From the Sixteenth to the Twentieth Centuries. Verso. ISBN 978-1-85984-402-1. 
• Wheelock, Frederic (2005). Latin: An Introduction (6th izd.). Collins. ISBN 978-0-06-078423-2. 

Spoljašnje veze

Jezičke alatke

• „Latin Dictionary Headword Search”. Perseus Hopper. Tufts University.  Searches Lewis & Short's A Latin Dictionary and Lewis's An Elementary Latin Dictionary. Online results.
• „Online Latin Dictionary with conjugator and declension tool”. Olivetti Media Communication.  Search on line Latin-English and English-Latin dictionary with complete declension or conjugation. Online results.
• „Latin Word Study Tool”. Perseus Hopper. Tufts University.  Identifies the grammatical functions of words entered. Online results.
• Aversa, Alan. „Latin Inflector”. University of Arizona. Arhivirano iz originala 30. 04. 2011. g. Pristupljeno 09. 06. 2017.  Identifies the grammatical functions of all the words in sentences entered, using Perseus.
• „Latin Verb Conjugator”. Verbix.  Displays complete conjugations of verbs entered in first-person present singular form.
• „Online Latin Verb Conjugator”. Arhivirano iz originala 18. 05. 2016. g. Pristupljeno 09. 06. 2017.  Displays conjugation of verbs entered in their infinitive form.
• Whittaker, William. „Words”. Notre Dame Archives. Arhivirano iz originala 18. 6. 2006. g.  Identifies Latin words entered. Translates English words entered.
• „Alpheios”. Alpheios Project.  Combines Whittakers Words, Lewis and Short, Bennett's grammar and inflection tables in a browser addon.
• Latin Dictionaries na sajtu Curlie
• Dymock, John (1830). A new abridgment of Ainsworth's Dictionary, English and Latin, for the use of Grammar Schools (4th izd.). Glasgow: Hutchison & Brookman. 
• "Classical Language Toolkit Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. maj 2016)" (CLTK). A Natural Language Processing toolkit for Python offering a variety of functionality for Latin and other classical languages.

Kursevi

• Latin Lessons Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. april 2015) (free online through the Linguistics Research Center at UT Austin)
• Free 47-Lesson Online Latin Course, Learnlangs
• Learn Latin Grammar, vocabulary and audio
• Latin Links and Resources, Compiled by Fr. Gary Coulter
• der Millner, Evan (2007). „Latinum”. Latin Latin Course on YouTube and audiobooks. Molendinarius. Pristupljeno 2. 2. 2012. 
• Byrne, Carol (1999). „Simplicissimus” (PDF). The Latin Mass Society of England and Wales. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 04. 2011. g. Pristupljeno 20. 4. 2011.  (a course in ecclesiastical Latin).
• Harsch, Ulrich (2010). „Ludus Latinus Cursus linguae latinae”. Bibliotheca Augustiana (na jeziku: Latin). Augsburg: University of Applied Sciences. Pristupljeno 24. 6. 2010. CS1 održavanje: Neprepoznat jezik (veza)
• Beginners' Latin on The National Archives (United Kingdom)

Gramatika i učenje

• Bennett, Charles E. (2005) [1908]. New Latin Grammar (2nd izd.). Project Gutenberg. ISBN 978-1-176-19706-0. 
• Griffin, Robin (1992). A student's Latin Grammar (3rd izd.). University of Cambridge. ISBN 978-0-521-38587-9. 
• Lehmann, Winifred P.; Slocum, Jonathan (2008). „Latin Online, Series Introduction”. The University of Texas at Austin. Arhivirano iz originala 29. 04. 2015. g. Pristupljeno 16. 9. 2009. 

Fonetika

• „Latin Pronunciation – a Beginner's Guide”. H2G2, BBC. 2001. 
• Cui, Ray (2005). „Phonetica Latinae-How to pronounce Latin”. Ray Cui. Pristupljeno 25. 6. 2010. 

Vesti i audio na latinskom jeziku

• Ephemeris, online Latin newspaper
• Nuntii Latini, from Finnish YLE Radio 1
• News in Latin, Radio Bremen
• Classics Podcasts in Latin and Ancient Greek, Haverford College
• Latinum Latin Language course and Latin Language YouTube Index

Online zajednice na latinskom jeziku

• Grex Latine Loquentium (Flock of those Speaking Latin)
• Circulus Latinus Interretialis Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. maj 2013) (Internet Latin Circle)
• Latinitas Foundation, at the Vatican
• Lingua Latina Aeterna - Latin - a living language