Miroslav Zavidović

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Miroslav Zavidović
Miroslavljevo jevanđelje, prva strana
Lični podaci
Puno imeMiroslav Zavidović
Datum rođenjapre 1113.
Mesto rođenjaRibnica, Duklja
Datum smrti1190.
Mesto smrtiRaška
Porodica
Supružniksestra bana Kulina
PotomstvoToljen, Andrija Miroslavljević, Petar Miroslavljević
RoditeljiZavida
nepoznato
DinastijaZavidovići
Humski knez
Periodoko 1162. — oko 1190.
PrethodnikDesa
NaslednikRastko Nemanjić

Miroslav Zavidović (Zavidić) poznat i kao Miroslav Humski (? — 1196 ili 1199) bio je vladar srpske srednjovekovne oblasti poznate kao „Humska zemlja” ili „Zahumlje”. Na vlast je došao oko 1165. godine, a Zahumljem je upravljao do poslednje decenije 12. veka. Stolovao je u Stonu.[1][2]

Bio je sin raškog vlastelina Zavide,[3] stariji brat Velikog župana Stefana Nemanje, osnivača dinastije Nemanjića. Bio je oženjen sestrom bosanskog bana Kulina. Osnivač je manastira Svetog Petra na Limu u Bijelom Polju, za čije je potrebe naručio pisanje danas čuvenog Miroslavljevog jevanđelja. Njegovi sinovi bili su Toljen, Petar i Andrija.

Knez Miroslav u istoriografiji[uredi | uredi izvor]

Poprečni presek crkve Svetih apostola Petra i Pavla, zadužbine kneza Miroslava.

Brat Stefana Nemanje privlačio je pažnju istoričara još u 19. veku. Ljubomir Kovačević se prvi opširnije bavio njegovim likom u članku "Zapon humskog kneza Petra"[4]. Nekoliko godina kasnije, Ilarion Ruvarac je u Godišnjici Nikole Čupića (br. 10) objavio članak "Miroslav, brat Stefana Nemanje", u kome je izložio njemu poznate biografske podatke humskog kneza, na osnovu tada poznatih istorijskih izvora.[5] Konstantin Jireček je 1892. godine pisao o Toljenu, sinu kneza Miroslava.[6] Isti autor kasnije unosi poznate podatke o Miroslavu u svoju čuvenu "Istoriju Srba". Sredinom 20. veka Mihailo Dinić je srpskoj nauci predstavio tri nova dokumenta iz najranije istorije Nemanjića, koji su bacili nešto više svetla na humskog kneza Miroslava.[7] Novi rezultati ušli su u prvi tom "Istorije srpskog naroda", koji je uređivao Sima Ćirković. U svom delu "Humska zemlja u srednjem veku", Siniša Mišić je dopunio ova saznanja.[8][9]

Detinjstvo i mladost[uredi | uredi izvor]

O detinjstvu i mladosti kneza Miroslava ne zna se ništa. Poreklo Miroslava Zavidovića, kao i Stefana Nemanje, predmet je velikog broja rasprava. Čitava biblioteka radova o poreklu osnivača Nemanjića izrodila je niz teorija. Danas se gotovo jednoglasno smatra da je Stefan Nemanja, a samim tim i Miroslav, bio sin Zavide. Međutim, dok se u Nemanjino poreklo od Zavide u početku sumnjalo, da Miroslav potiče od ovog vladara nije bilo mesta sumnji. Dva istorijska izvora svedoče o Zavidinom očinstvu. Prvi je pomen Zavide u Miroslavljevom jevanđelju, čiju je autentičnost konačno dokazao Vladimir Ćorović.[10] Drugi istorijski izvor predstavlja ktitorski natpis kneza Miroslava u crkvi Svetog Petra na Limu.[11] Zabunu je stvaralo to što je u nekim starim srpskim letopisima Nemanja navođen kao sin kneza Miroslava. Međutim, brojni dokumenti iz perioda Stefana Nemanje to opovrgavaju.[12]

Stefan Nemanja, freska u Studenici.

Godina rođenja kneza Miroslava takođe nije poznata. Budući da je on, uz Tihomira i Stracimira, bio stariji brat Stefana Nemanje, morao je biti rođen pre 1113. godine, kada je, prema pisanjima Svetog Save, rođen Stefan Nemanja. Identitet Miroslavljeve majke nije poznat. Zavida je bio srodnik vladajuće raške dinastije Vukanovića.[13] Otac mu se u nemirnim vremenima druge decenije 12. veka u Raškoj, izazvanih borbama oko prestola, sklonio u Duklju. Zavida se sa Nemanjom kasnije vratio u Rašku.[14] Sa njima su došli i Tihomir, Stracimir i Miroslav. Tibor Živković je ovaj događaj hronološki smestio u tridesete godine 12. veka, mada danas postoje i drugačija mišljenja.

Dolazak na vlast[uredi | uredi izvor]

Nije poznata ni godina Miroslavljevog dolaska na vlast u Humu. On je svakako bio knez u vreme građanskog rata Nemanje i Tihomira. Budući da hronološke podatke iz vremena Nemanje dobijamo iz njegovih biografija, pre svega iz žitija koje je sastavio Sveti Sava, one predstavljaju i glavni izvor za proučavanje života kneza Miroslava Humskog. Hronološkim problemom Nemanjinog dolaska na vlast u skorije vreme bavio se Srđan Pirivatrić.[14] On je dao i pregled dotadašnje literature. Hronološki podaci Svetog Save upućuju na 1158/1159. godinu kao godinu Nemanjinog dolaska na vlast. Međutim, oni se ne mogu uzeti kao apsolutno precizni.

Izvorima je dobro potkrepljena pretpostavka da je Miroslav došao na vlast početkom 1160-tih godina. Miodrag Marković je detaljno obrazložio datiranje njegovog ktitorskog natpisa u crkvi Svetog Petra na Limu u 1161/1162. godinu.[11]. Upravo je to bilo vreme kada su se Zavidini sinovi uzdigli na političkoj sceni Raške.

Hilandarski letopis beleži da je Nemanja došao na vlast tokom 24. godine vladavine vizantijskog cara Manojla Komnina, što se pada u 1165/1166. godinu. Nakon toga sledi beleška da je u to vreme njegov brat Miroslav bio knez u Humskoj zemlji, dok su Dalmaciju držali Grci. Vrednost ove informacije za datiranje početka vladavine kneza Miroslava uočio je Nebojša Porčić.[15]

Građanski rat Tihomira i Nemanje[uredi | uredi izvor]

Humska zemlja u sastavu države Stefana Nemanje.

Nemanjin sukob sa braćom dovoljno je poznat istorijskoj nauci. Osnivač dinastije Nemanjića je kao udeoni knez vladao župama Toplica, Ibar, Rasina i Reke. Ukoliko se hronološki podaci Svetog Save uzmu kao ispravni, on je ovim zemljama upravljao tokom perioda vladavina župana Uroša II, Dese i Tihomira. U periodu između 1158. i 1165. godine došlo je do susreta Nemanje i vizantijskog cara Manojla I Komnina. Vizantijski car dodelio je Nemanji na upravu oblast Dubočicu (današnji Leskovac) i odlikovao ga "carskim snom".[16] Bio je to način vizantijskog cara da unese razdor među braćom, podržavši onoga ko je u tom trenutku imao najmanje legitimiteta da ponese velikožupansku titulu. Srđan Pirivatrić smešta početak kratkotrajne vladavine kneza Tihomira kao velikog župana u 1165. godinu. Istorijsko delo Jovana Kinama donosi informaciju da je u sastavu vizantijske vojske koja je 1166. godine krenula na Mađare, pod vođstvom Andronika Kontostefana, učestvovao i odred velikog župana Raške.

Povod za Nemanjin sukob sa braćom je, kako je dobro poznato, gradnja manastira Svetog Nikole u Kuršumliji i Presvete Bogorodice na ušću Kosanice u Toplicu. Bio je to izraz kojim je Nemanja pokazao svoje pretenzije nad velikožupanskom titulom. Time je on otvoreno osporio vlast svoga brata Tihomira. Miroslav Humski je prisustvovao sastanku na kome je Nemanja uhvaćen i zatvoren u pećini kraj Rasa. Zarobljeništvo nije trajalo dugo, budući da se pomoću pristalica Nemanja uspeo osloboditi i pokrenuti građanski rat protiv braće. Miroslav je, zajedno sa Stracimirom i Tihomirom, pobegao u Vizantiju. Godina odsudne bitke kod Pantina različito je navođena. Jovanka Kalić smatrala je da je do nje došlo 1168. godine.[17] Tihomir je poginuo udavivši se u Sitnici, dok su se Miroslav i Stracimir povukli sa bojnog polja. Manojlo se izmirio sa braćom i ostavio ih na vlasti kao udeone kneževe.

Zajednički ratovi Miroslava i Nemanje[uredi | uredi izvor]

Spomenik srpsko-nemačkom prijateljstvu povodom sastanka Fridriha Barbarose i Stefana Nemanje, Niš.

Dubrovački izvori pominju Miroslava kao Nemanjinog najbližeg saradnika još pre nego što je Nemanja 1177. godine napao Dubrovačku republiku. Lukarević, sa druge strane, pripoveda o Nemanjinom i Miroslavljevom osvajanju Drijeva oko 1172. godine. Vizantijski istoričar Nikita Honijat pominje Nemanjin pohod na Hrvatsku, u sklopu mletačko-vizantijskog rata (1171-1172). Ljubomir Kovačević je smatrao da je upravo Miroslav bio predvodnik pohoda usmerenog prema oblasti Omiša.[18] Ova pretpostavka iznesena je još pre nego što su bile poznate Lukarevićeve povelje koje bi joj mogle dati potvrdu.

Miroslav je navukao na se prekore papske kurije i 1181. godine prokletstvo papinog legata, što je uzeo zaštitu neretljanske Kačiće, koji behu kamenovali na smrt splitskog biskupa Rajnerija[19], i što je zadržao za se biskupov novac[20]. Sem toga, Miroslav je sprečavao da se urede odnosi i popune mesta u nekadašnjim katedralnim sedištima njegove oblasti.

Pismo barskog episkopa Grgura splitskom kanoniku Gvalteriju svedoči o napadima Stefana Nemanje na grad Bar 1183/1184. godine. Budući da je tada Nemanja, u sadejstvu sa ugarskim kraljem Belom III, ratovao protiv Vizantijskog carstva, oslabljenog nakon smrti Manojla I i dolaska maloletnog Aleksija II na vlast, ne izgleda verovatno da bi u istom trenutku on mogao ratovati i u Pomoravlju i u Primorju. Stoga Ivana Ravić iznosi pretpostavku da su teret borbi na Primorju preuzeli upravo Miroslav i Stracimir. Miroslav bio tako bio vođa srpskog napada na Bar.[21] Na pretpostavku upućuje i poznati odeljak Grgurovog pisma Gvalteriju, gde kaže da je dukljanski knez Mihailo ab avunculis molestatus, tj. njega su pritiskali ujaci.

Rat protiv Dubrovnika[uredi | uredi izvor]

Miroslav i Stracimir predvodili su dva srpska napada na Dubrovačku republiku, tokom 1184. i 1185. godine. Podatke o ovim borbama sačuvali su dubrovački arhivi. Bio je to prvi pokušaj srpske države da zauzme bogati trgovački grad. Miroslav Zavidović je prikupio kopnenu vojsku, ali Nemanjina braća nisu raspolagala dovoljnim brojem brodova. Dubrovačka talasokratija spasla je grad osvajanja. Do pomorske bitke Dubrovčana i Miroslavljeve flote došlo je kod sela Poljica, prekoputa ostrva Koločepa, 18. avgusta 1184. godine. Ona je završena potpunim porazom kneza Miroslava. Na isti način je ubrzo završila i flota kneza Stracimira, pri napadu na Korčulu. Korčula je po tradiciji pripadala humskom knezu Miroslavu. Mavro Orbin piše da je napad usledio pošto stanovnici ostrva nisu poštovali Miroslavljeva prava. Dubrovčani su pomogli Korčulane da spale srpske brodove, što je onemogućilo osvajanje ostrva. Potom su povedeni pregovori.

Rat je obnovljen 1185. godine. Miroslav je predvodio kopneni napad na Dubrovnik. Dubrovački izvori beleže da je Miroslav vodio desetine hiljada vojnika, što ne može odgovarati istini. Iako je Miroslav spalio okolinu grada, gradske bedeme nije imao šanse probiti. Posle nedelju dana opsade, 7. jula 1185. godine, Miroslav je napustio okolinu Dubrovnika. Mirovni sporazum između Stefana Nemanje i Dubrovčana zaključen je sledeće godine.[22] Na sličan način doživeće neuspeh i napad kralja Uroša na Dubrovnik u 13. veku.[23]

Susret sa Fridrihom Barbarosom[uredi | uredi izvor]

Fridrih Barbarosa.

Miroslav Zavidović se ponovo sreće u istorijskim izvorima prilikom sastanka svetorimskog cara Fridriha I Hoenštaufena sa Stefanom Nemanjom u Nišu. Reč je o nauci dobro poznatom događaju, koji se desio prilikom prolaska vojske nemačkog cara koja se kretala ka Svetoj zemlji. Pad Jerusalima 1187. godine u ruke ajubidskog vladara Saladina, nakon uništenja jerusalimske vojske u bici kod Hitina, dovela je do izbijanja Trećeg krstaškog rata. U njemu su uzeli učešća najmoćniji monarsi tadašnje Evrope, poput Ričarda I Plantageneta, Filipa II Avgusta i Fridriha Barbarose. Krstaška armija nemačkog cara bila je najbrojnija i kretala se tzv. balkanskom rutom, kojom su prošli i učesnici Prvog krstaškog rata.[24] Anali Kelna beleže da je 25. decembra 1188. godine u Nirnberg došlo poslanstvo raškog velikog župana, koji su caru preneli želje svog gospodara da ugosti domaćina u gradu koji želi učiniti prestonicom svoga kraljevstva. Preko Ugarske, krstaška vojska dospela je na teritoriju današnje Srbije i, preko Beograda i Braničeva, pristigla u Niš. Do sastanka je došlo 27. jula 1189. godine.[25] Fridriha su dočekali Stefan Nemanja i njegov brat Stracimir. Miroslava pominje nemački hroničar Ansbert. Nakon razmene poklona, Nemanja je Fridrihu ponudio vojnu saradnju protiv vizantijskog cara Isaka II Anđela. Ansbert pominje da su Nemanja i Stracimir, zajedno sa njihovim trećim bratom Miroslavom (tertio fratre suo Mercilao) zauzeli "mačem i strelama" grad Niš i uzeli Vizantincima svu zemlju do Serdike (Sofije). Car je učtivo odbio Nemanjinu ponudu, ne želeći da se bespotrebno sukobljava sa hrišćanima.[26]

Potom su Stracimir i Nemanja izašli sa drugom ponudom. Ona je predviđala brak između ćerke Bertolda, markgrofa Istre i "vojvode Dalmacije, takođezvane Hrvatska ili Meranija" i sina njihovog brata Miroslava, kneza Zahumlja i Raške (comitis et principis Chelmenie etCrazzie), odnosno oblasti koje su se graničile sa Bertoldovim. Bertold od Andreksa se zakleo da će se njegova ćerka na dan Svetog Đorđa (24. april 1190) udati na Istri za Miroslavljevog sina "Tohua" (iuveni Tohu). Zauzvrat, Tohu je imao naslediti svog oca u Humu, sa čim su se Nemanja i Stracimir složili.[27] Bertold od Andeksa pripadao je porodici Vitelsbah, jednoj od najmoćnijih u carstvu. Njegove oblasti nalazile su se u susedstvu Nemanjinih. U tome je ležao i značaj ovog braka. Konstantin Jireček je identifikovao takozvanog sina Tohua sa Miroslavljevim sinom Toljenom. Majka mu je bila sestra bosanskog bana Kulina.[28] Sam Miroslav nije bio prisutan na sastanku, te se radilo o zaključenju braka u odsustvu. Izgleda, međutim, da brak nikada nije bio zaključen. Fridrihov pohod je propao nakon careve pogibije u reci.

Kraj Miroslavljeve vladavine[uredi | uredi izvor]

Starija istoriografija bez rezerve je prihvatila stav da je Miroslav vladao Humom do svoje smrti, do koje je došlo između 1196. i 1199. godine. Sredinom 20. veka, međutim, pojavila se povelja kojom je Nemanja dopuštao Splićanima da slobodno dolaze u moju zemlju "i sina mi Rastka u Humsku zemlju i sina mi Vuka u Zetu". Usled ovih podataka javilo se mišljenje da je Nemanja 1190. godine oduzeo Miroslavu Humsku zemlju i poverio je na upravu najmlađem sinu Rastku, u monaštvu poznat kao Sveti Sava. Rastko je Humom vladao oko dve godine, pre nego što je otišao na Svetu Goru. Verodostojnosti ovoj pretpostavci doprinosio je i ugovor koga je Miroslav 17. juna 1190. godine sklopio sa Dubrovčanima preko svojih poslanika, a iz koga se saznaje da se on tada nije nalazio u svojoj zemlji. Najopširnija tačka ugovora predviđa pod kojim uslovima bi se Miroslav mogao skloniti u Dubrovnik. Podatak Jakova Lukarevića iz 1194. godine govori da je Stefan Prvovenčani svrgnuo sa vlasti u Humu izvesnog Perdiku i postavio svog rođenog brata Radoslava. Svi ovi podaci govore da je Miroslav vladao u Humu najkasnije do 1190. godine, kada mu se gubi trag. Pojedini istoričari pretpostavljaju da se Miroslav ipak nalazio na čelu Huma u vreme dolaska Prvovenčanog na raški presto. On se mogao vratiti u svoju zemlju nakon Rastkovog zamonašenja.

Zapon (kopča) Miroslavljevog sina Petra.

Međutim, nijedan izvor ne pominje sukob između Nemanje i Miroslava oko 1190. godine. Videli smo kako je nekoliko meseci ranije Nemanja u ime svoga brata zaključio sporazum o sklapanju braka između Toljena i ćerke meranijskog grofa. Papa Kliment III je 25. novembra 1189. godine adresirao jedno svoje pismo na ime sve trojice braće zajedno. Nebojša Porčić pretpostavlja da razlog zbog koga je Miroslav tražio azil u Dubrovniku nije bio neki sukob sa bratom, već strah od vizantijske odmazde. Naime, nakon propasti krstaške vojske Fridriha Barbarose očekivao se napad Vizantije na Srbiju, do koga je zaista i došlo. Moguće je, takođe, da je odredba o azilu samo deo diplomatičkog formulara, budući da se sreće i u kasnijim sličnim dokumentima. Autentičan potpis kneza Miroslava na dnu ugovora dokaz je da je dokument bezbedno stigao do kneza, a potom nazad u Dubrovnik. Čak su iznesene sumnje u Rastkovu upravu nad Humom. Prihvatajući ovu tezu, Miroslav je vladao Humom neprekidno do svoje smrti.

Nakon Miroslava, u Humu se kod Lukarevića javlja izvesni Perdika, koga Orbin naziva Petrom. Sumnja se da je u određenom trenutku došlo do sukoba Petra i Stefana Prvovenčanog, što pominje Lukarević, doduše sa netačnom hronologijom. U svakom slučaju, Rastkova uprava nad Humom nije dovoljno potvrđena u izvorima. On je mogao vladati i nekim delom Huma, koji nije potpadao pod Miroslavljevu vlast. Takvo rešenje nagoveštava i Mavro Orbin, koji kazuje da je Miroslav vladao u Humu zajedno sa svojim bratom Stracimirom. Budući da Stracimir nije imao potomaka, Rastko ga je mogao naslediti na tom delu Huma.[29]

Godina smrti kneza Miroslava[uredi | uredi izvor]

Godina smrti kneza Miroslava nije poznata, ali se mogu postaviti hronološke granice. Dva istorijska izvora svedoče da je Miroslav umro između 1196. i 1199. godine: 1) povelja kralja Uroša I Humskoj episkopiji iz 1260. godine; 2) pismo Nemanjinog najstarijeg sina Vukana papi Inoćentiju III iz 1199. godine. U prvom dokumentu pominje se zlatopečatni hrisovulj koga je Stefan Prvovenčani po dolasku na vlast 1196. godine izdao svome stricu. U drugom dokumentu Miroslav se pominje kao pokojni.[30]

Potomstvo[uredi | uredi izvor]

Pečat kneza Andrije

Miroslav je bio oženjen ćerkom bosanskog bana Kulina, čije ime nije poznato. Sa njom je imao nekoliko potomaka. Mavro Orbin piše o Miroslavljevom nasledniku Petru, koji je nakon njegove smrti proterao udovicu i desetogodišnjeg sina Andriju, i zauzeo Humsku zemlju. Ubrzo je Stefan Prvovenčani pokrenuo pohod na Hum, potisnuo Petra zapadno od reke Neretve i podelio istočni deo dodelivši Andriji južne, a svome sinu Radoslavu severne krajeve. U istoriografiji se pojavilo mišljenje da je Petar bio sin kneza Miroslava. Kao dokaz se smatrao podatak Tome Arhiđakona koji pominje Toljena, nećaka kneza Petra, koji je uznemiravao Splićane posle 1227. godine, a umro 1239. godine. Toljena takođe i Andrija, koji je zasigurno bio Miroslavljev sin, pominje kao nećaka. Iz toga se pretpostavljalo da su Petar i Andrija bili braća. Andriju kao Miroslavljevog sina pominju i Mavro Orbin i Lukarević. Međutim, danas se Toljen iz 1227. godine ne identifikuje sa Toljenom iz 1189. godine. Između ta dva pomena prošlo je mnogo godina, dok je ime Toljen bilo često u tadašnjoj Srbiji. Stoga su pretpostavke da su Toljen i Petar Miroslavljevi sinovi nedovoljno potkrepljene.[31]

Zadužbine i spomenici pismenosti[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Miroslavljevo jevanđelje
Ktitirski natpis kneza Miroslava u crkvi Sv. Petra (12. vek), u Bijelom Polju.[32]

Iza kneza Miroslava ostale su crkve zadužbine kao i brojni spomenici pismenosti. Među njima se svakako ističu ktitorski natpis na njegovim zadužbinama, crkvi Sv. Petra na reci Lim, u današnjem Bijelom Polju i crkvi Sv. Kozme i Damjana na reci Buni (tzv. Blagajski natpis ).[33] Naručilac je izrade Miroslavljevog jevanđelistara, koji važi za najlepšu srpsku i južnoslovensku rukopisnu knjigu u srednjem veku. Doba kneza Miroslava, osim vojnih pohoda, karakteriše i svojevrsna kulturna revolucija, koja se najviše ogleda u odbacivanju zvaničnog grčkog i latinskog jezika i pisma, i u korišćenju narodnog jezika i pisma, ne samo u službenim dokumentima već i u verskoj, odnosno crkvenoj praksi. Po svemu sudeći, iz tog doba, odnosno druge polovine 12. veka potiče i Humska ploča, kao i Nadgrobna ploča župana Grde.[34][35]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Mišić 1996.
  2. ^ Porčić 2016, str. 203-220.
  3. ^ Ljuba Stojanović: "Stari srpski zapisi i natpisi", knjiga prva, Beograd 1902.
  4. ^ Kovačević 1884, str. 110–118
  5. ^ Ruvarac 1888, str. 65–68
  6. ^ Jireček 1959, str. 433–443
  7. ^ Dinić 1955, str. 69–94
  8. ^ Mišić 1996, str. 48–68
  9. ^ Za pregled literature: Porčić (2016), 203-204, nap. 1
  10. ^ Radojčić 1958, str. 255
  11. ^ a b Marković 2012, str. 21–46
  12. ^ Radojčić 1958, str. 255–7
  13. ^ Veselinović, Ljušić (2001), 34.
  14. ^ a b Pirivatrić 1991, str. 125–136
  15. ^ Porčić 2016, str. 206–207
  16. ^ Pirivatrić 2011, str. 89–118
  17. ^ Kalić 1970, str. 193–204
  18. ^ Kovačević 1900, str. 94
  19. ^ Bogumili, Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1955. I svezak, pp. 530–534.
  20. ^ Ćorović, Vladimir. Istorija srpskog naroda. Beograd. Pristupljeno 19. 3. 2013. 
  21. ^ Ravić 2011, str. 189
  22. ^ Istorija srpskog naroda (1991), 253-254
  23. ^ Fejić 2008, str. 118
  24. ^ Gruse 2004, str. 235–242
  25. ^ Uzelac 2018, str. 145–151
  26. ^ Uzelac 2018, str. 163–164
  27. ^ Uzelac 2018, str. 165
  28. ^ Jireček 1959, str. 433–443
  29. ^ Porčić 2016, str. 207–212
  30. ^ Porčić 2016, str. 207
  31. ^ Porčić 2016, str. 212–215
  32. ^ O ktitorskom natpisu kneza Miroslava u crkvi Svetog Petra na Limu (Miodrag Marković, Filozofski fakultet Univerzitet u Beogradu
  33. ^ Blagajski natpis humskog kneza Mirislava (Priredio: Boris Radaković
  34. ^ Milan Nosić: Humačka ploča
  35. ^ Nadgrobna ploča župana Grda (Elta HD - Zvanični kanal)

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Ivanović, Radomir (1960). „Srednjovekovni baštinski posedi Humskog eparhijskog vlastelinstva”. Istorijski časopis (9-10: 1959): 79—95. 
  • Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
  • Ljubinković, Radivoje (1959). „Humsko eparhisko vlastelinstvo i crkva Svetoga Petra u Bijelom Polju” (PDF). Starinar. 9-10 (1958-1959): 97—124. 
  • Mišić, Siniša (1996). Humska zemlja u srednjem veku. Beograd: DBR International Publishing. 
  • Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century” (PDF). Starinar. 51 (2001): 171—184. 
  • Porčić, Nebojša (2016). „Prilog istoriografskim portretima humskog kneza Miroslava i njegovih potomaka”. Spomenica dr Tibora Živkovića. Beograd: Istorijski institut. str. 203—220. 
  • Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 1. Minhen: Iskra. 
  • Kovačević, Ljubomir (1884). "Zapon humskog kneza Petra". Starinar 1, 110–118
  • Ruvarac, Ilarion (1888). "Miroslav, brat Stefana Nemanje". Godišnjica Nikole Čupića 10, 65–68
  • Jireček, Konstantin (1959). "Toljen, sin kneza Miroslava Humskog". Zbornik Konstantina Jirečeka 1, 433-443.
  • Dinić, Mihailo (1955). "Tri povelje iz ispisa Ivana Lučića". Zbornik FF 3, 69–94
  • Radojčić, Đorđe (1958). "Zavida, otac Humskog kneza Miroslava". Južnoslovenski filolog : povremeni spis za slovensku filologiju i lingvistiku. Knj. 23, sv. 1/4, 255-261
  • Marković, Miodrag (2012). "O ktitorskom natpisu kneza Miroslava u crkvi Svetog Petra na Limu". Zograf : časopis za srednjovekovnu umetnost. Br. 36, 21-46
  • Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2001). Srpske dinastije (1. izd.). Novi Sad: Platoneum.
  • Pirivatrić, Srđan (1991). "Prilog hronologiji početka Nemanjine vlasti". Zbornik radova Vizantološkog instituta Br. 29/30, 125-136
  • Pirivatrić, Srđan (2011). "Manojlo I Komnin, "carski san" i "samodršci oblasti srpskog prestola". Zbornik radova Vizantološkog instituta God. 48, 89-118
  • Kalić, Jovanka (1970). "Srpsko-vizantijski sukob 1168. godine". Zbornik Filozofskog fakulteta Knj. 11, 1, 193-204
  • Kovačević, Ljubomir (1900). Nekoliko pitanja o Stefanu Nemanji. Beograd, SKA.
  • Ravić, Ivana (2011). "Pismo barskog episkopa Grgura splitskom kanoniku Gvalteriju : prilog datiranju Nemanjinog napada na gradove u Duklji". Stari srpski arhiv, Knj. 10, 189-196
  • Fejić, Nenad (2008). "Jedan pogled na ratove Dubrovnika". Istoriski časopis : organ Istoriskog instituta SAN, Knj. 56, 117-151
  • Gruse, Rene (2004). Krstaška epopeja. Sremski Karlovci; Novi Sad : Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića
  • Uzelac, Aleksandar (2018). Krstaši i Srbi. Beograd: Utopija.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Мирослав_Завидовић&oldid=27704109”