Banija

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Banija (višeznačna odrednica).

Banija
Položaj Banije (tamno crvena)
Najveći gradovi	Petrinja, Glina, Kostajnica, Dvor
Država	Hrvatska
Administrativna jedinica	Sisačko-moslavačka županija

Kolaž Banije.

Banija (hrv. Banovina) je geografska i istorijska oblast koja obuhvata prostor između Petrove gore i reka Une, Save i Kupe u današnjoj Hrvatskoj. Veći gradovi u ovoj oblasti su Glina, Dvor, Petrinja i Kostajnica. Stanovništvo čine Srbi i Hrvati. Pripada Sisačko-moslavačkoj županiji.

Ime

Ime regije nastalo je u vrijeme Vojne krajine, početkom 18. vijeka. U to doba oformljena je Banska Krajina, koja je obuhvatila najveći dio predjela između Kupe, Save, Une i Petrove gore. Banska Krajina je bila pod vrhovnim zapovjedništvom hrvatskog bana kao vojnog komandanta. Pojam banija, kao teritorijalna jedinica pod komandom bana, semantički ima slično značenje kao pojmovi kapetanija ili pukovnija, kao teritorijalne jedinice pod vojnom komandom kapetana, odnosno pukovnika. Na teritoriji nekadašnje Banske Krajine ima više mjesta koja u svom imenu imaju pridjev banski, kao što su Banski Drenovac kod Gline, Banski Grabovac kod Petrinje, ili Banski Kovačevac, istočno od Karlovca. Hrvati ovu oblast nazivaju i Banovina, smatrajući ime Banija pretežno srpskim, ali ovakav oblik imena više asocira na civilnu, a ne vojnu bansku upravu (kao: kraljevina, kneževina) i slično.

Istorija

Tokom poznog antičkog perioda, prostor potonje Banije bio je u sastavu rimske provincije Panonije Savije. Tokom srednjovekovnog razdoblja, na tom području je postojala stara Gorska županija, koja je pripadala Banovini Slavoniji. Sredinom 16. veka, veći deo tog područja potpao je pod osmansku vlast, dok se pod habzburškom vlašću održao samo uzak pojas uz reku Kupu. Osmanski deo tog područja uključen je u sastav Bosanskog sandžaka i naseljen značajnim brojem pravoslavnih Srba, koji su bili pod jurisdikcijom Dabrobosanske eparhije.

Predio oko Sjeničaka prema Kupi bio je nenaseljen još početkom 17. vijeka. Iako nikada nije bio konačno osvojen od Turaka, blizina granice uljevala je strah, pa se nije niko mogao rješiti da se tu nastani. U to vrijeme u Perni postoje samo tri kuće. Čim su Turci potisnuti od Petrove gore, porodica grofa Draškovića preduzima korake da naseli svoje imanje oko Sjeničaka. Godine 1718. grofica Magdalena Drašković moli kneza Miloslava Karapandžu da naseli u Trebinji, oko 15 km od Karlovca, koliko najviše može srpskih porodica. Grofica je od doseljenika tražila kmetsku poslušnost. Ovo je bio izuzetak, jer Srbi nikako nisu htjeli da zasnivaju kmetske odnose. Trebinja je i ranije imala nešto srpskih doseljenika, ali je grofica željela da svoj posjed gušće naseli.

Topusko i Perna pod Petrovom gorom, zatim današnje parohije Kirin, Stipan i Bović bili su posjedi zagrebačkog biskupa. Iz jednog dokumenta od godine 1687. vidi se da je Kirin tada bio naseljen. Upravnici biskupskih posjeda tražili su od naseljenika kmetski odnos, pa je zbog toga došlo do pobune seljaka 1701. godine. Iz jednog izvještaja upravnika biskupskog posjeda iz godine 1699, vidi se da su i tada vršena naseljavanja u Čemernici, Topuskom i Perni.

U donjoj Baniji svoje posjede imala je porodica hrvatskih velikaša Keglevića. Zbog svojih posjeda oko Blinje oni su se stalno sukobljavali s Turcima. Petar Keglević je naseljavao srpske porodice oko Petrinje.

Od pojedinih dokumenata o doseljavanju Srba na Baniju, svedoči jedan iz godine 1687. Hrvatski ban Nikola Erdelji je pozvao zagrebačkog biskupa Martina Borkovića da dozvoli naseljavanje Srba po Boviću i Kirinu, gdje su se nalazili biskupovi posjedi. Nešto kasnije petrinjski grof Franjo Erdelji, godine 1693. postavlja kneza Petra Draškovića za glavara Srbima u Slabinji i drugim okolnim mjestima. Godine 1697. hrvatski plemić Petar Keglević dovodi Srbe u Krivaju. Iste godine Srbi se naseljavaju i oko Sunje. Dvije godine kasnije naseljena je Živaja.

Banijske regimente (glinska i petrinjska) u sastavu Vojne krajine, oko 1803. godine

Za vrijeme seobe pod patrijarhom Arsenijem III doselilo se na Baniju oko 11.000 novih doseljenika. Ovo doseljavanje je značajno povećalo broj Srba na Baniji. Ranije je na području gornje Banije bilo oko 4.000 doseljenika. Prije seobe, donja Banija slabo je bila naseljena zbog blizine turske granice. Za vrijeme Velike seobe u donjoj Baniji je naseljeno preko 40 sela. U to vreme, u Baniji je osnovan i srpski pravoslavni manastir Komogovina. Na temelju srpskih povlastica i ranije pripadnosti tog područja kraljevini Slavoniji, vladika Atanasije Ljubojević je 1696. godine od bana Adama Baćanjija dobio potvrdu verskog starešinstva nad pravoslavnim narodom i sveštenstvom na području novih krajina između reka Kupe i Une.

Prema popisu od 1768. godine na području Eparhije gornjokarlovačke bilo je 411 srpskih sela 12.079 domaćinstava i 124.762 duše. Ovaj broj se učetvorostručio do početka Drugog svjetskog rata.

Banijske regimente (petrinjska i glinska) u sastavu Vojne krajine, oko 1820. godine

Na prelomu 17. i 18. vijeka, na tom području je organizovana posebna krajiška oblast koja je 1704. godine stavljena pod vrhovno vojno zapovjedništvo hrvatsko-slavonskog bana, tako da se od tog vremena za čitavu oblast ustalio naziv Banija.

Sredinom 18. veka, Banska krajina je podijeljena na dvije krajiške regimente: glinsku i petrinjsku. Obe regimente su 1783. godine pridružene Varaždinskom generalatu u sklopu objedinjene krajiške Banijsko-varaždinske komande, kojoj je 1786. godine pridruženo i područje Karlovačkog generalata. Nedugo potom, već tokom 1790. godine, Banska krajina je ponovo izdvojena i vraćena pod komandu hrvatsko-slavonskog bana. Takvo stanje je ostalo sve do 1823. godine, kada je stvorena objedinjena krajiška Bansko-karlovačko-varaždinska komanda.

Nakon 1869. godine, otpočeo je proces etapnog razvojačenja vojno-krajiških oblasti. Prvo je 1871. godine razvojačeno područje starog Varaždinskog generalata, čija je teritorija priključena Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. Potom je 1873. godine izvršeno razvojačenje preostalog dela hrvatske i slavonske vojne krajine, uključujući i područje nekadašnje Banske krajine, ali te oblasti nisu odmah priključene Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, već su dobile posebnu zemaljsku upravu, koja se delila na šest krajiških okružja, među kojima je bilo i posebno Banijsko okružje. Tek 1881. godine, sva krajiška okružja priključena su Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, koja je time dobila granicu na rekama Uni i Savi. U okvirima proširene Kraljevine, priključena okružja nastavila su da postoje sve do 1886. godinne, kada je županijsko uređenje protegnuto i na te prostore, tako da je Banijsko okružje uključeno u sastav Zagrebačke županije.

Geografske regije RSK

Raspadom Austrougarske monarhije 1918. godine, Banija ulazi u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije). Zagrebačka županija se ukida 1922. godine i Banija postaje deo Primorsko-krajiške oblasti, da bi potom, 1929. godine ušla u sastav Vrbaske (srez Dvor) i Savske banovine (ostali srezovi). Godine 1939. Savska banovina je ušla u sastav Banovine Hrvatske. Tokom Drugog svetskog rata, region je bio pod okupacijom Nezavisne Države Hrvatske, da bi nakon rata postao deo nove socijalističke Jugoslavije u okviru koje je administrativno pripadao SR Hrvatskoj. Nakon izdvajanja Hrvatske iz Jugoslavije 1991. godine, Banija ulazi u sastav Republike Srpske Krajine, da bi posle vojnog poraza RSK ušla u sastav Hrvatske.

Vidi još

• Kostajnička eparhija
• Manastir Komogovina

Literatura

• Valentić, Mirko (1981). Vojna krajina i pitanje njezina sjedinjenja s Hrvatskom 1849-1881. Zagreb: Centar za povijesne znanosti; Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske. 
• Gavrilović, Slavko (1989). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 1. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Gavrilović, Slavko (1997). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 2. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Grbić, Manojlo (1891a). Karlovačko vladičanstvo. knj. 1. Karlovac. 
• Grbić, Manojlo (1891b). Karlovačko vladičanstvo. knj. 2. Karlovac. 
• Grbić, Manojlo (1893). Karlovačko vladičanstvo. knj. 3. Karlovac. 
• Dabić, Vojin S. (1975). „Prilog proučavanju ratne privrede u Hrvatskoj, Slavoniji i Banskoj krajini od polovine XVI do kraja XVII veka”. Istorijski časopis. 22: 91—102. 
• Dabić, Vojin S. (1977). „Predstavke, žalbe i tužbe krajišnika Banske krajine iz prve polovine XVIII veka”. Mešovita građa (Miscellanea). 5: 19—51. 
• Dabić, Vojin S. (1983). „Građa o bunama u Baniji od kraja XVII do polovine XVIII veka”. Mešovita građa (Miscellanea). 11: 7—38. 
• Dabić, Vojin S. (1984). Banska krajina (1688-1751): Prilog istoriji srpskog i hrvatskog naroda i krajiškog uređenja u Baniji. Beograd-Zagreb: Istorijski institut & Prosvjeta. 
• Dabić, Vojin S. (1988). „Stanovništvo Banske krajine od kraja XVII do kraja XVIII veka”. Glina: Glinski kraj kroz stoljeća. Glina: Skupština općine. str. 30—37. 
• Dabić, Vojin S. (1992). „Wanderungen der Serben nach Kroatien und Slawonien vom Anfang des XVI bis Ende des XVII Jahrhunderts”. Istorijski časopis. 38 (1991): 43—76. 
• Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281. 
• Dabić, Vojin S., ur. (1998). Persecution of Serbs and Ethnic Cleansing in Croatia 1991-1998: Documents and Testimonies. Belgrade: Serbian Council Information Center. 
• Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530-1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Dabić, Vojin S. (2007). „Knezovi u Vojnoj krajini u Hrvatskoj i Slavoniji do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 6: 7—123. 
• Planinić, Silvana (1992). „Krajiško okružno upraviteljstvo (distrikti) i krajiške imovne općine u Hrvatsko-slavonskoj krajini”. Arhivski vjesnik. 34-35 (1991-1992): 173—183. 
• Radeka, Milan (1963). Srbi i pravoslavlje Gornje Krajine. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva. 
• Radeka, Milan (1975). Gornja Krajina ili Karlovačko vladičanstvo. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnih sveštenika. 
• Radeka, Milan (1989). Kordun u prošlosti. Zagreb: Prosvjeta. 
• Točanac, Isidora (2013). „Parohije i sveštenstvo Gornjokarlovačke eparhije 1772. godine: II — Banska krajina” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 34: 131—147. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 03. 2018. g. Pristupljeno 18. 12. 2018.