Logor Helmno

Logor smrti Helmno
Koncentracioni logor
Logor smrti Helmno, zatvorenici pre ulaska u kamion sa gasnom komorom
Koordinate	52° 09′ 27″ S; 18° 43′ 43″ I
Pod kontrolom	Nacistička Nemačka

Logor smrti Helmno (polj. Chełmno, nem. Kulmhof) je bio nacistički logor smrti koji se nalazio 70 kilometara od Lođa, blizu seoceta Helmno nad Nerem (polj. Chełmno nad Nerem, nem. Kulmhof an der Nehr). Ovo je bio deo Poljske koji je Nemačka anektirala kao Rajhsgau Vartheland 1939. godine. To je bio prvi logor smrti, otvoren 1941, za ubijanje Jevreja iz Lođskog geta i Varthegaua.

Najmanje 153.000 ljudi je ubijeno u logoru, uglavnom Poljaka, Jevreja iz Lođskog geta i okoline, kao i Roma iz Velikopoljske kao i određeni broj mađarskih Jevreja, Čeha, i sovjetskih ratnih zarobljenika.

Arhitektura

Nacisički logori smrti u okupiranoj Poljskoj (označeni crnim sa belim lobanjama)

Centar za ubijanje se sastojao od nekorišćene kuće i seoskog imanja u gradiću Helmno i velike šumske čistine oko 4 km severozapadno od Helmna, istočno od puta za Kolo pored sela Ržučov (polj. Rzuchów) na severu. Ova mesta su zvana Schlosslager (logor na imanju) i Waldlager (logor u šumi). U okviru imanja se nalazila velika kuća u kojoj su se nalazile kancelarije za prijem, uključujući sobe za svlačenje i preuzimanje vrednih stvari. SS, policijsko osoblje i stražari su bili smešteni drugde u gradiću. Logor se sastojao od tri dela: administrativna sekcija, barake i skladišta za opljačkana dobra, i mesto za zakopavanje i kremaciju.

Rad logora

Logor smrti je radio od 7. decembra 1941, do aprila 1943. kada je zatvoren, a glavna kuća je dignuta u vazduh. Ponovo je uspostavljen i zatvoren tokom 1944. Specijalni SS zonderkomando, Sonderkommando Kulmhof je ubijao ljude izduvnim gasovima, a zatim ih spaljivao. Korišćena su tri kamiona za ubijanje gasom (ugljen-monoksidom) - dušegupke.

Komandna struktura

SS i policija su izvršavali operacije ubijanja u Helmnu pod komandom višeg SS i policijskog šefa za okrug Vartheland, SS generala Vilhelma Kopea. Kope je poverio vođenje specijalnog odreda u Helmnu kapetanu SS, Herbertu Langeu iz Komande bezbednosne policije i SD u Poznanju. Langea je u aprilu 1942. zamenio kapetan SS, Hans Botman. Lange i neki od drugih oficira su već imali iskustva u masovnom ubijanju jer su tokom 1940 učestvovali u ubistvima Poljaka sa hendikepima koji su se nalazili u bolnicama. Pod vođstvom bezbednosne policije i oficira SD, takozvani specijalni odred (zonderkomando) Lange—kasnije nazvan Specijalni SS odred Botman—je bio sačinjen od pripadnika Gestapoa, kriminalne policije, i redarske policije. Maksimalna veličina odreda je bila ispod 100 ljudi, od kojih je oko 80 pripadalo redarskoj policiji.

Početak ubijanja

SS i policija su započeli operacije ubijanja u Helmnu 8. decembra 1941. Prvi koji su dovedeni u logor kako bi bili ubijeni su bili članovi jevrejske zajednice Kola. Oni su sakupljeni iz geta 6. i 7. decembra, i smešteni u tamošnju sinagogu. 2.000 Jevreja iz Kola je dovedeno kamionima u Helmno, i tamo usmrđeno gasom.

Procedura ubijanja

Tokom prvih pet nedelja, žrtve su bili Jevreji iz okolnih oblasti u okrugu Vartheland. SS i policija su ih transportovali kamionom iz mesta gde su živeli do glavne kuće seoskog imanja u Helmnu. Službenici SS, često obučeni u bele mantile, da ostave utisak da su lekari su objašnjavali dovedenim zarobljenicima da će biti odvedeni u Nemačku na rad, ali prvo moraju da se okupaju i da im odeća bude dezinfikovana. Ponekad bi ih dočekao nemački oficir obučen kao meštanin sa kapom sa perjem. On bi im se zahvalio što su došli i rekao da će neki od njih odtati tu da rade. Tada bi Jevreji ušli u kuću, a zatim bi bili odvedeni u sobu na prvom spratu koja je imala grejanje, gde bi se svukli i predali uz priznanice svoje dragocenosti poljskom civilu koji je bio zaposlen u specijalnom odredu. SS i policija bi zatim poveli zarobljenike u podrum gde su morali da se spuste niz rampu u prikolicu velikog kamiona koji je mogao da primi 50-70 ljudi. Kada bi napunili kamion, vrata su zatvarana i zapečaćivana. Dežurni mehaničar bi pričvrstio cev na auspuh kamiona i uključio motor, kako bi upumpao ugljen-monoksid u prostor u koji su zatvorenici bili natrpani, dok ne umru od gušenja. Nakon što bi žrtve izdahnule, cev bi bila skinuta sa auspuha i kamion pun leševa bi bio odvezen u šumski logor, gde su leševi prebacivani u prethodno pripremljene masovne grobnice. Sve koji bi još bili živi bi bi policajci i pripadnici SS upucali.

Ubijanje Jevreja iz Lođskog geta

Dana 16. januara 1942, SS i policija su započeli deportacije iz Lođskog geta. Jevreji su iz Lođa vozom prevoženi do Kola, 10 km severozapadno od Helmna. Tamo su prebacivani na voz uskog koloseka, koji ih je vozio do stanice Povijercije, na 5 km. Kako su skupljanja u Lođu obično počinjala ujutro, žrtve su stizale u kasno popodne. Zbog toga su odvođene u jedan nekorišćeni mlin u Zavdki dva kilometra od stanice, gde su provodili noć. Sledećeg jutra su kamionima transportovani u grupama pogodne veličine za ubijanje od Zavadke do glavne zgrade logora, gde su uvođeni u proces ubijanja.

Krajem jula 1942, žrtve su dovođene direktno u logor, i više nisu provodile noć u Povijerciju. Do ove promene procedure je došlo zato što je železnička veza Kolo-Dabije ponovo puštena u saobraćaj nakon što je most preko reke Rgilevke popravljen. Mlin je i dalje korišćen u slučajevima kada su transporti kasnili. Razdaljina od železničke stanice u Helmnu do logora smrti je bila tek oko sedamsto metara.

Zonderkomando

Nekoliko jevrejskih zarobljenika je izabrano iz dolazećih transporta da formiraju prinudne radne odrede (zonderkomando) od 50 do 60 ljudi koji su bili smešteni u šumskom logoru. Oni su uklanjali leševe iz dušegupki i zakopavali ih u masovnim grobnicama. Kako su se grobnice brzo punile i smrad raspadajućih leševa krenuo da se širi okolinom, uključujući okolna sela, SS i policija su negde u proleće 1942. naredili da se ubuduće leševi spaljuju u pećnicama na otvorenom. Jevreji iz ovog posebnog odreda su takođe bili odgovorni za ekshumiranje i spaljivanje prethodno zakopanih leševa. Osim toga su slagali odeću žrtava i čistili kamione. Još jedan mali odred od oko 15 Jevreja je radio u glavnoj kući, gde su sortirali i pakovali imovinu žrtava. Između osam i deset zarobljenika koji su bili vešti u zanatima su proizvodili i popravljali potrepštine za specijalni SS odred. Periodično su SS i policija ubijali članove jevrejskih specijalnih odreda, i zamenjivali ih radnicima izabranim iz novih transporta.

Deportacije u Helmno

SS i policija su sprovodili operacije ubijanja u Helmnu od 8. decembra 1941. do marta 1943, a zatim ponovo u kratkom periodu u junu-julu 1944 u šumskom kampu. Od početka decembra 1941, do sredine januara 1942, SS i policija su transportovali Jevreje iz okolnih sela i gradova; prvi transporti su uključivali Jevreje iz mesta Kolo, Dabije, Sompolno, Kladova, Babijak i Kovale Panskije.

Od sredine januara 1942, SS i policija su natrpanim vozovima transportovali Jevreje iz Lođskog geta u Helmno. Ovi transporti su uključivali Jevreje deportovane u Lođ iz Nemačke, Austrije Bohemske i Moravske i Luksemburga. Tokom 1942 je nastavljeno deportovanje Jevreja iz oblasti okruga Varteland. Među ostalim žrtvama logora smrti Helmno je bilo nekoliko stotina Poljaka i sovjetskih ratnih zarobljenika. Mnogi od 5.000 Roma koji su deportovani iz Austrije u Lođski geto 1941. godine su bili među prvim žrtvama Helmna.

Uništenje delova logora

Nakon što su pobili skoro sve Jevreje koji su živeli u okrugu Vartheland (izuzev preostalih u Lođskom getu), SS i policija su prekinuli transporte u Helmno u martu 1943. Članovi jevrejskog specijalnog odreda i zaposleni u logoru su srušili glvnu kuću i pećnice na otvorenom u šumskom kampu, a zatim su i preostali Jevreji iz specijalnog odreda ubijeni.

Nastavak ubijanja

U junu 1944, Nemci su ponovo počeli sa deportacijama u Helmno kako bi olakšali likvidaciju Lođskog geta. Specijalni SS odred Botman se vratio u šumski logor i nadgledao obnovljene operacije ubijanja. Nakon noći provedene u Helmnu, žrtve su dovožene u šumski kamp, gde su bile izgrađene dve prijemne kolibe i dve pećnice na otvorenom. SS i policija su čuvali zarobljenike dok su se oni presvlačili i predavali dragocenosti. Zatim su ubijani ili u dušegupki ili streljani. Od sredine jula 1944, preostali stanovnici Lođskog geta su deportovani u Aušvic-Birkenau.

Ekshumacija i uništenje tela ubijenih

Početkom septembra 1944, grupa jevrejskih zarobljenika, moguće dovedenih izvan okruga Vartheland je primorana da ekshumira i kremira preostale leševe iz Helmna u sklopu Operacije 1005 koja je sprovođena kako bi se uklonili svi preostali dokazi operacija masovnih ubistava. SS i policija su ubili oko polovinu od 80-članog odreda nakon što je posao završen u novembru 1944. Nemci su napustili logor smrti Helmno 17. januara 1945. kada se Crvena armija približila. U logoru smrti Helmno je od decembra 1941. i marta 1943. i u junu i julu 1944. ubijeno najmanje 152.000 ljudi.

Svedočenja

Adolf Ajhman je svedočio o logoru tokom svog suđenja. Logor je posetio krajem 1942.

Vozač dušegupke, Valter Burmajster je svedočio:

Čim je rampa u zamku podignuta, ljudi su počeli da kamionima stižu u Kulmhof iz Licmanštata (Lođ)… Ljudima je govoreno da moraju da se okupaju, da njihova odeća mora da bude dezinfikovana i da mogu da predaju sve dragocenosti pre nego što se registruju…

Kada bi se svukli, slati su u podrum zamka a zatim duž hodnik na rampu, a odatle u dušegupku. U zamku su postojali putokazi koji su govorili „ka kupatilima“. Dušegupke su bile veliki kombiji, oko 4-5 metara dugački, 2,2 metra široki i 2 metra visoki. Unutrašnji zidovi su bili postavljeni limom. Na podu je bila drvena rešetka. Pod je bio otvor koji je mogao da bude spojen sa auspuhom pomoću metalne cevi. Kada su kamioni napunjeni, dupla vrata na zadnjoj strani su zatvarana i auspuh je povezivan sa unutrašnjošću kamiona….

… bi odmah zatim uključivao motor tako da se ljudi unutar kamiona uguše od izduvnih gasova. Kada bi se ovo dogodilo, veza između auspuha i unutrašnjosti kamiona bi bila uklonjena, a kamion bi bio odvezen u logo ušumi gde su tela iznošena. U ranim danima su zakopavana u masovnim grobnicama, kasnije spaljivana. Nakon toga bih odvezao kamion nazad do zamka i parkirao ga tamo. Ovde bi on bio očišćen od ekskremenata ljudi koji su u njemu umrli. Kasnije bi ponovo bio korišćen za ubijanje gasom.

Jedine dve osobe za koje se zna da su preživele logor smrti Helmno su Mordečaj Podhlebnik i Simon Srebnik.

Vidi još

• Spisak nacističkih koncentracionih logora

• Ovaj članak uključuje tekst iz Memorijalnog muzeja Holokausta Sjedinjenih Država, koji je pušten pod GLSD.
• Šoa, dokumentarni film Kloda Lancmana iz 1985. Simon Srebnik se vratio u Helmno. Ispričao je svoja užasna iskustva i sreo se sa seljanima.
• The death camp at Chełmno nad Ner, članci Alana Heata

Literatura

• Klee, Ernst; Dressen, W.; V. Riess (1988). The Good Old Days. NY: The Free Press. str. 219—220. 

Spoljašnje veze

• Memorijalni muzej Holokausta Sjedinjenih Država: Helmno
• Burmajsterovo svedočenje na projektu Nizkor