Manastir Tavna

Manastir Tavna
Osnovni podaci
Jurisdikcija	SPC
Eparhija	Eparhija zvorničko-tuzlanska
Osnivanje	14. vek.
Osnivač	Vladislav i Urošic
Lokacija
Mesto	Banjica
Država	Republika Srpska
Koordinate	44° 36′ 50.8″ N 19° 06′ 22.3″ E
Manastir Tavna Manastir Tavna na karti Bosne i Hercegovine

Manastir Tavna je ženski manastir Srpske pravoslavne crkve. Nalazi se u selu Banjica u gradu Bijeljini, u blizini tromeđi Bijeljine, Zvornika i Ugljevika, na majevičkom pobrđu. Ovaj manastir bješe zadužbina srpskog kralja Svetog Jovana Vladimira, a potom kralja Dragutina. Obnavljali su ga i knez Lazar i kneginja Milica. Crkva svete Trojice, zatim kompleks zgrada konaka sa pomoćnim objektima, kao i zgrada porte koja je u izgradnji, nalaze se u selu Tavna, u podnožju planine Majevica, 25 km jugozapadno od Bijeljine. Pristup manastirskom kompleksu je ostvaren sa lokalnog puta koji se nalazi na jugoistočnoj strani. Gotovo čitav lokalitet je ograđen visokim kamenim zidom novije izrade.

Ovaj manastir je spomenik kulture i pod zaštitom je države. Pripada Eparhiji zvorničko-tuzlanskoj.

Manastir je jedna od najstarijih građevina ovog kraja (Semberije i Majevice). Kroz čitavu svoju istoriju dijelio je sudbinu lokalno življa i bio je duhovni i kulturni centar srpskog naroda ove regije.

Istorija

Manastir Tavna

U proteklih sto godina pet naučnih radnika se bavilo proučavanjem istorijata ove crkve. Šesti je bio arheolog Mirko Babić iz muzeja Semberije u Bijeljini. Prvo je o tome pisao Vasilije Đuković 1898. godine i objavio članak u sarajevskom časopisu Istočnik, a zatim Petar Jovanović 1927. godine u Glasniku, listu Srpske pravoslavne crkve. Najobimniji članak o manastirskoj crkvi svete Trojice u Tavnoj objavili su 1948. godine Milenko S. Filipović i Đoko Mazalić u Spomeniku, listu Srpske akademije nauka. Zdravko Kajmaković je u knjizi " Zidno slikarstvo "u Bosni i Hercegovini, koja je objavljena 1971. godine, pisao o istorijatu i ostacima zidnog slikarstva manastirske crkve u Tavnoj. Crkveni istoričar Dušan Kašić objavio je 1976. godine turistički vodič o manastirskoj crkvi u Tavnoj (Babić, 1995, 153-159). Filipović i Mazalić smatraju da je crkva u Tavnoj mogla biti izgrađena u drugoj polovini 16. vijeka kad i manastir Tronoša. Crkva u Tavnoj udaljena je 8 km od rijeke Drine i vrlo je slična crkvi u Tronoši koja se nalazi u Srbiji, na drugoj strani rijeke. Crkva u Tronoši je sagrađena 1559. godine i ima izrazite arhitektonske sličnosti sa crkvom u Tavni.

Arheolog Mirko Babić je 1995. godine u bijeljinskom časopisu Srpska vila objavio članak o rezultatima iskopavanja koja su vršena u manastirskoj crkvi u Tavni. Bila su to prva arheološka iskopavanja u crkvi, koja su vršena u julu 1994. godine. Prilikom arheoloških iskopavanja pronađena su dva poprečna temelja u crkvi, na osnovu kojih Babić u svojim arheološkim zapažanjima tvrdi da su postojale tri faze izgradnje manastirske crkve. Prva faza je vjerovatno iz 14. vijeka, druga i 16. vijeka a treća iz 1884. godine, kad je izgrađen zvonik crkve. Prema Babiću, u prvoj fazi crkva je imala apsidu a ulazni zid se nalazio na sredini današnjeg naosa. U drugoj fazi je dograđen današnji narteks, a u trećoj zvonik (Babić, 1995, 153-159). Crkva u Tavni se u nekim pisanim dokumentima spominje i kasnije. Neposredno nakon Austrijsko-turski rat rata, 1697. godine, u Tavnoj je boravio budimski mitropolit Jevtimije, što znači da crkva nije značajnije stradala u tom ratu. Tavnu spominje i jezuitski sveštenik Rudolf Bzenski koji je u Zvorniku boravio u periodu od 1688—1689. godine, kada je grad bio pod austrougarskom vlašću. On bilježi da pravoslavci imaju veoma lijepe crkve ukrašene freskama.

Izgradnja

Pravoslavne crkve i manastiri u sjevernoj i sjeveroistočnoj Bosni većinom su obnavljane sredinom 16. vijeka Prvi pouzdani pisani i materijalni izvori o manastirskim crkvama u sjevernoj i sjeveroistočnoj Bosni potiču iz godina neposredno nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. Za mnoge od ovih manastira narodno predanje ukazuje na njihov nastanak u 13. ili 14. vijeku, a za neke od njih postoje arheološke indicije ili pisani tragovi koji podupiru navode iz predanja. Crkve koje su građene u drugoj polovini 16. vijeka, uglavnom nemaju ktitorske natpise koji bi mogli pojasniti vrijeme njihovog nastanka. U njihovoj arhitekturi produžava se srednjovjekovna graditeljska tradicija, i to najčešće kroz obnovu stila raške arhitekture iz 13. vijeka Manastirska crkva svete Trojice u Tavnoj predstavlja duhovni centar pravoslavnih vjernika Zvorničko - tuzlanske eparhije pa i čitave Semberije.

Smatralo se da je Crkva u Tavnoj izgrađena krajem 16. ili početkom 17. vijeka. Problem datacije manastirske crkve još uvijek nije razriješen. U pisanim istorijskim izvorima nema dovoljno podataka o nastanku crkve. Prema legendi koja je zabilježena u Pećkom i Tronoškom ljetopisu, crkvu u Tavni osnovali su i izgradili sinovi kralja Dragutina – Vladislav i Urošic, što bi značilo da je crkva sagrađena krajem 14. vijeka. Druga legenda kaže da je crkva u Tavni sagrađena nešto kasnije od Papraće i da je sagrađena kao zadužbina hajduka Gruje Novakovića. Crkva u Tavni prvi put se spominje u pisanim dokumentima u turskom popisu Zvorničkog sandžaka iz 1533. godine, a u popisu iz 1548. godine spominje se kao manastir. U zapisu Četverojevanđelja Cetinjskog manastira iz 1627. godine stoji da je te godine u manastiru Tavni preminuo zvornički vladika Gavrilo.

Njegova izgradnja pripisuje se Nemanjićima. Tronoški i Pećki ljetopisi govore da su ga podigli Dragutinovi sinovi Vladislav i Urošic. Današnja crkva manastira Tavne, sagrađena je na temeljima prvobitne crkve.

Pominje se već u najranijim turskim poreskim defterima iz 1533. i 1548. godine, a od 1548. do 1586. pominje se izričito kao manastir. Manastir Tavna je stradao za vrijeme turske vladavine, ali je bio obnovljen pod vođstvom hajduka. Narodno predanje obnovu pripisuje Starini Novaku, hajduku harambaši iz druge polovine XVI vijeka i njegovom bratu Radivoju. Manastirska crkva bila je živopisana freskama vjerovatno početkom XVII vijeka, jer skromni ostaci fresaka mnogo podsjećaju na freske manastira Žitomislića i Ozrena, koje su rađene u periodu od 1608. do 1609. godine.

Od 1804. do 1918.

Za vrijeme Karađorđevog ustanka (1804—1813) bio je iguman u Tavni Jefto (Jeftimije) Pljeco, čovjek sposoban i popularan. Kad je u Srbiji buknuo ustanak, pristadoše uz njega i mnogi Bosanci iz ovog kraja. Kad su Turci razbili ustanike, vratiše se bosanski ustanici u svoj kraj, ali pošto nisu smjeli da se vrate kućama, krili su se po obližnjim šumama i kao hajduci branili narod od turskog zuluma. Kad su ovi hajduci doznali da je u manastiru Tavni zasjeo neki haračlija Kitovnica i da od naroda uzima veliki porez, da sirotinju kinji i muči, udari jedna četa na manastir i pobije sve haračlije na čelu sa Kitovnicom. Tada Turci iz okolnih sela napdnu na manastir, opljačkaju ga i popale. Kaluđeri se razbjegnu. Bilo je to 1807. godine. Tek poslije ponovnog oslobođenja Srbije vratio se iguman Jefto i 1814. obnovio svoj manastir. Neimar je bio Toma Milosavljević. Međutim, uskoro je došlo novo stradanje manastira Tavna kada ga je porobio Osman paša. Tada kaluđeri nisu napustali manastir, već odmah su pristupili njegovoj obnovi.

Manastir Tavna je tokom XVIII i XIX vijeka bio vrlo značajno prosvjetno sjedište u kome su se mladići, koji bi išli za sveštenički poziv, obrazovali. U ovoj školi su djeca učila sve do 1966. godine, kada je školstvo prešlo u državne ruke. U vrijeme bosansko-hercegovačkog ustanka (1874. i 1875) sklonila se u manastir jedna četa koja je poslije teških okršaja došla u manastir da vida svoje ranjenike. Doznavši to, Turci napadaju manastir, sasjeku zatečene ranjenike, manastir opljačkaju. U 19. veku iguman je bio Josif Popović.

Između dva svjetska rata

Između dva rata, manastir se dosta obnovio pod upravom arhimandrita Danila Bilbije. Ovdje su održana i dva velika sabora hrišćanske zajednice za cijelu Patrijaršiju.

Drugi svjetski rat

Drugi svjetski rat je donio najveće razaranje manastiru Tavni. Ustaše su u julu 1941. rastjerale i internirale kalućere. Manastir je nekoliko puta bio bombardovan, a 1943. kada se u manastir skolonila jedna partizanska bolnica, ustaška vojska je zapalila konak. Tada je potpuno uništena biblioteka, stari spisi, a crkva je donekle očuvana. Najveća žrtva bio je Zdravko Jovanović, koga su ustaše streljale na vratima manastira. Na njegovom grobu piše: Ubijen 1943. od ustaške plave divizije čuvajući i braneći manastir.

Dana 20. aprila 1943. godine u manastiru je formirana Druga vojvođanska NOU brigada.

Spomen-obilježje, podno manastira, osnivanju Prve i Druge vojvođanske NOU brigade, podignut aprila 1983.

Nakon 1945. godine

Posle rata Tavna je ličila na zgarište, i kaluđeri su je napustili. Nova vlast je oduzela manastirska imanja i bilo je veoma teško obnoviti manastir. Varvara Božić bila je igumanija manastira od (1951—1954). Tek 1954. godine, kada je iz Žiče ovde došla igumanija Justina Kerkezović sa nekoliko monahinja manastir je obnovljen. Sestrinstvo sada ima šesnaest kaluđerica i dve iskušenice, koje obrađuju veliko manastirsko imanje i poljoprivredno gazdinstvo.

Od 1984. godine pa do 1997. godine povremeno su vršeni manji građevinski radovi na objektu Crkve svete Trojice. Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni koji su sagrađeni u 16. vijeku ili ranije, imaju slična arhitektonska rješenja i rađena su najčešće pod uticajem raške graditeljske škole. Prema stilskim obilježjima crkva u Tavna pripada tipu jednobrodnih crkava sa kupolom, pravougaonim pijevnicama uz sjeverni i južni zid potkupolnog prostora i ojačavajućim lukovima prislonjenim uz podužne zidove, što im spolja daje privid krstoobraznosti, a iznutra privid trobrodnosti. Osim crkve svetog Trojstva u Tavnoj ovom tipu pripadaju crkve: Ozren, Vozuća i Lomnica. Crkva svete Trojice u Tavnoj pripada tipu jednobrodnih crkava sa podužnim poluobličastim svodovima, kupolom iznad srednjeg traveja naosa i pjevnicama na bočnim stranama. Crkva je orijentisana u pravcu istok-zapad. Objekat crkve ima izduženu pravougaonu osnovu sa glavnim ulazom na zapadnoj strani i apsidom na istočnoj strani. Crkva se sastoji od priprate, naosa i oltarskog prostora. Oltarski prostor crkve predstavlja njen istočni travej u kojem su plitkim polukružnim nišama lijevo i desno od apside naznačeni prostori đakonikona i proskomidije. Priprata crkve je u konstruktivnom smislu sagrađena slično kao i istočni travej. Pored bočnih zidova izvedeni su polukružni lukovi koji nose podužni poluobličasti svod. Prostor priprate prvobitno je od naosa bio odvojen zidom, na čijem centralnom dijelu su se nalazila glavna ulazna vrata. Naknadno, zid je porušen s tim da su ostavljeni njegovi bočni dijelovi do dubine pilastera ispod kupole, pa je na njima sagrađen luk.

Objekat crkve ima masivne zidove koji su izrađeni od kamena i krečnog maltera. Sačinjeni su od kombinacije lokalnog kamena krečnjaka i pješčara. Enterijer je oslikan zidnim slikama novijeg datuma. U posljednjim obnovama crkve sa fasadnih zidova je skinut sloj maltera i ostavljena je vidljiva struktura kamena. Na fasadama su sada vidljivi krupni fino tesani kameni blokovi postavljeni u horizonatalnim redovima. Fasadni zidovi i kupola su završeni kamenim vijencima. Podovi priprate, naosa i oltarskog prostora su izvedeni sa završnom obradom od kamenih ploča.

Crkva je pokrivena dvovodnim drvenim krovom čiji je pokrov izrađen od bakarnog lima. Izvorni pokrivač se ne može sa sigurnošću utvrditi. Uz opis crkve i kompleksa manastira sv. Trojice u Tavni, rjeđe su zastupljeni podaci koji se odnose na crkveni mobilijar i zidno slikarstvo.

Sedamdesetih godina prošlog vijeka, u opširnom istraživanju zidnog slikarstva u Bosni i Hercegovini, Zdravko Kajmaković svrstava manastir Tavnu u red onih kod kojih zidno slikarstvo nije očuvano. Pristupilo se detaljnim restauratorskim radovima u unutrašnjosti crkve, kojima je obuhvaćena izrada crkvenog mobilijara (ikonostasa, tronova i postolja za ikone), a 1995. i živopisanju crkve.

Postojeći ikonografski program oslikan je na svim slobodnim zidnim površinama, u tri horizontalne zone (od poda ka vrhu), strogo poštujući da oslikavanje bude u skladu s tipom hrama (iznad centranog traveja naosa uzdiže se niska kupola). U kupoli, kao najvišoj tački hrama, koja ujedno ima simboliku Nebeske crkve, oslikan je ozbiljni lik Hrista Pantokratora (Svevladara). Ispod Hrista Pantokratora prikazano je osam starozavjetnih proroka kao najavljivača Božje Riječi: sv. prorok Ilija, sv. prorok Mojsije, sv. prorok Aron, sv. prorok Jelisej, sv. prorok David, sv. prorok Samuilo, sv. prorok Zaharija i sv. prorok Danilo.

U crkvama s kupolom, u prostoru pandantifa, uobičajeno je oslikavanje četiri jevanđelista, „jer kao što ova četiri materijalna uporišta konstruktivno nose kupolu, tako su jevanđelisti četiri osnovna duhovna stuba vjere i hrišćanskog neba. " Neposredni uticaj za oslikavanje četiri jevanđelista u crkvi u Tavni pronalazimo u slikarstvu minijatura (jevanđelisti su prikazani frontalno, smješteni u arhitekturom ograničeni prostor; na koljenima drže knjige u koje ispisuju retke svojih jevanđelja, s priborom za pisanje na stolu na kojem sjede). U arhitektonskom, ali i ikonografskom smislu, drugo istaknuto mjesto je kalota apside, u kojoj se, prema vizantijskom obrascu smješta lik Bogorodice, kao veza između Nebeske i Zemaljske crkve. U manastirskoj crkvi u Tavni, lik Majke Božje sadrži ikonografske elemente Bogorodice Znamjenja (s medaljonom na grudima s likom Hrista Emanuila) te Bogorodice Širšaje (s široko otvorenim maforionom). U stavu orans, pod široko otvorenim plaštom, Bogorodica je zakrilila šest svetih jerarha (po tri sa svake strane prozora): sv. Kiril Aleksandrijski, sv. Jakov, brat Gospodnji, sv. Jovan Zlatousti (lijevo) te sv. Grigorije Bogoslov, sv. Vasilije Veliki i sv. Atanasije Veliki (desno) u sceni Poklonjenja arhijereja Hristu agnencu.

Posebno mjesto u živopisanju crkava pripada epizodi Blagovijesti, koja se, najčešće oslikava u trijumfalnom luku. Prostorna razdvojenost likova, arhanđeo Gavrilo s lijeve strane, a Bogorodica sa desne strane luka, opravdana je stavom da anđeo tek dolazi, a Bogorodica ga očekuje, kao i njihovom porijeklu. Anđeo pripada nadzemaljskom svijetu, a Bogorodica je do toga časa obična žena „među ženama“. U manastirskoj crkvi u Tavni, ova epizoda oslikana je uvrh istočnog zida naosa. Nasuprot zidovima s prikazom Blagovijesti oslikane su, s desne strane mučenice: sv. mučenica Sofija, sv. mučenica Vjera, sv. mučenica Ljuba i sv. mučenica Nadežda, a s lijeve sv. prorok Zaharija, sv. Jelisaveta i sv. Jovan. Ispod ovih epizoda, u gornjoj zoni sjevernog i južnog zida oslikano je Rođenje Hristovo i Sveta Trojica. U nižoj zoni sjevernog zida prikazani su sv. Sava Drugi, sv. Vasilije Ostroški čudotvorac, sv. Arsenije Sremac i sv. Petar Cetinjski, a na južnom zidu likovi srpskih patrijarha sv. Jevstatija i sv. Jefrema, sv. Irineja Sremskog i srpskog arhiepiskopa Maksima (Brankovića). U najnižoj zoni oslikana su četiri svetiteljska lika, po dva na južnom i sjevernom zidu. Za razliku od likova patrijarha i svetitelja, koji su prikazani frontalno, u visini pojasa, figure četiri svetitelja prikazane su u cjelosti.

Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Crkva u Tavni je sačuvala svoj prvobitni izgled, osim na zapadnoj strani na dijelu gdje je dozidan zvonik u 19. vijeku.

• Prvi put, kako je zabilježio Mirko Babić, otkopani su temelji crkve 1990. godine u širini od 2 m koji su nakon toga popunjeni šljunkom, a sa spoljne strane je iskopan i izbetoniran kanal dubine 50 cm za odvod vode. Na dijelu oltara nakon otkopavanja temelja nije postavljen šljunak nego beton. Tom prilikom je uništeno 17 starih grobova koji su tu pronađeni. Nakon toga je izrađen malter za novi živopis, čime je uništen stari.
• Drugi put su otkopavanja na temeljima crkve rađena 1994. godine jer se vlaga i dalje pojavljivala u objektu. Tada su prvi put vršena arheološka istraživanja koja je vodio arheolog Mirko Babić. Prilikom arheoloških iskopavanja pronađena su dva poprečna temelja u crkvi, na osnovu kojih Babić u svojim arheološkim zapažanjima tvrdi da su postojale tri faze izgradnje manastirske crkve. Prva faza je vjerovatno iz 14. vijeka, druga iz 16. vijeka a treća iz 1884. godine kad je izgrađen zvonik crkve. Prema Babiću, u prvoj fazi crkva je imala apsidu a ulazni zid se nalazio na sredini današnjeg naosa.
• Radovi na saniranju i redovnom održavanju na objektu crkvu vršeni su sukcesivno u periodu od 1984. do 1997. godine.

Kompleks zgrada koji čini konak prvobitno je bio izgrađen nakon izgradnje zvonika 1848. godine. Prema izjavi igumanije Marte, manastir je potpuno izgorio za vrijeme svjetskog rata 1943. godine, a obnovljen je 1954. godine. Svako krilo ima prizemlje, sprat i potkrovlje.

Starešine manastira

• Varvara Božić, (1951—1954).
• Justina Kerkezović, (1954—1994).
• Efimija Krasavčić, (1994—1998).
• Nedelja Nikolić, (1998—2001).
• Marta Manojlović, (2001—2023).

Sadašnjost

Za vreme igumanije Marte (Manojlović), 2005. vršeni su građevinski radovi na zgradama konaka, tako da je u potpunosti obnovljen. Zamijenjen je krov i krovni pokrivač, postavljena nova stolarija, zidovi su obojeni, izrađena nova fasada na objektu. Kompleks se nalazi na istoj građevinskoj parceli kao i crkva. Nova zgrada porte čija je izgradnja u toku smještena je na istočnoj strani parcele, na njenom ulaznom delu. Podignut je gostinjski konak u manastiru 2021. koji je osveštan 2023. godine.

Galerija

• 
  Manastir Tavna, sa bočne strane
• 
  Detalj iznad ulaza u manastir
• 
  Monahinja manastira
• 
  Kapija manastira
• 
  Detalj sa zadnje strane manastira
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Vidi još

• Manastiri u Republici Srpskoj
• Spisak manastira Srpske pravoslavne crkve

Literatura

• 1938. Mazalić, Đoko, “Kratak izvještaj o ispitivanju starina manastira Ozrena, Tamne, Papraće i Lomnice” (sa 4 plana i nacrtom u tekstu), GZM Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo, god. L — 1938.
• 1971. Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Veselin Masleša.
• 1972. Kajmaković, Zdravko, “Oko datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na Papraću”, Naše starine, XIII, 1972, Sarajevo.
• 1984. Šuput, Marica, Srpska arhitektura u doba turske vlasti: 1459-1690.
• 1991. Šuput, Marica, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva 16 — 17. vijek, Beograd, Filozofski fakultet, Institut za istoriju umjetnosti: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Novi Sad: Matica srpska, Priština: Institut za proučavanje kulture Srba, Crnogoraca, Hrvata i Muslimana, 1991.
• 1995. Babić, Mirko, “O iskopavanjima u manastiru Tavni kod Bijeljine"
• 2002. Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Banja Luka.
• 2005. Jovanović, M. Zoran, Azbučnik pravoslavne ikonografije i graditeljstva, Beograd, Muzej srpske pravoslavne crkve, Dina.
• 2006. Badurina, Anđelko, Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva, Zagreb, Kršćanska sadašnjost
• 2019. Gavranović, Danilo, Manastir Tavna u periodu XVI-XVII vijeka. Revalorizacija istorijskih izvora i radova o manastiru

Spoljašnje veze

• Turistička organizacija Republike Srpske: Manastir Tavna (jezik: srpski)
• Turizam Republike Srpske: Manastir Tavna Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. septembar 2017) (jezik: srpski)
• Manastir Tavna (jezik: srpski)
• Internet portal manastira Tavna
• Istorija manastira Tavne, autor dr Dušan Kasić
• Manastir Tavna sa okolinom u slajdšou „Razglednica iz Ugljevika“ na video portalu YouTube.com
• Manastir Tavna - vekovni bastion srpske duhovnosti (SPC, 1. mart 2020) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. maj 2021)
• "Politika", 28. dec. 1936