Mađarska književnost

Literatura Mađarske je skup pisanih dela koja su prvenstveno proizvedena na mađarskom jeziku,^[1] a takođe mogu obuhvatati dela napisana na drugim jezicima (uglavnom latinskom), bilo da su nastali od strane Mađara ili su u vezi sa temama koje su usko povezane sa mađarskom kulturom. Iako je vekovima bila manje poznata u svetu engleskog govornog područja, mađarska književnost je stekla reputaciju u 19. i 20. veku, zahvaljujući novom talasu međunarodnih pisaca poput Mor Jokai, Antal Serb, Šandor Maraj, Imre Kertes i Magda Sabo.^[2]

Najraniji spisi[uredi | uredi izvor]

Istorija mađarskog jezika je počela 1000. godina pre nove ere, kada se jezik razlikovao od najbližih srodnika ugarskog jezika. O najranijoj mađarskoj književnosti nisu ostali pisani dokazi, ali kroz folklor i narodnu muziku su bili elementi koji se mogu pratiti još od neznabožačkih vremena. Takođe postoje, iako samo na latinskom jeziku koje datiraju između 11. i 14. veka, skraćene verzije nekih mađarskih legendi koje se odnose na poreklo mađarskog naroda i osvajanja Mađarske.^[1]

U najranija vremena mađarski jezik pisan je rovaškim pismom, mada se u savremenom smislu nije koristio u književne svrhe. Prešli su na latinični alfabet, pod vladavinom Stefana I Ugarskog (1000—1038). Ne postoje dokumenti pre 11. veka. Staro-mađarski period računa se od 896. godine., nakon čega je usledilo stvaranje prvih pisanih zapisa. Najstariji pisani dokument na mađarskom jeziku je fragment u povelji osnivanja opatije u Tihanji (1055) koji sadrži nekoliko mađarskih uslova, među kojima su i reči feheruuaru rea meneh hodu utu rea koji se odnosi na mesto gde je izgrađena opatija. Ostatak dokumenta napisan je na latinici.

Najstariji kompletni, kontinuirani tekst na mađarskom jeziku je Halotti beszéd és könyörgés, kratka pogrebna beseda napisana oko 1192—1195.^[1] Najstariji pesma je Ómagyar Mária-siralom, slobodan prevod sa latinskog jezika.^[1] To je ujedno i najstarija preživela uralska pesma. I pogrebnu besedu i Plač Jeremijin je teško pročitati i nisu sasvim razumljivi modernim Mađarima, uglavnom zato što latinična abeceda od 26 slova nije bila dovoljna da predstavlja sve zvukove na mađarskom pre dodavanja dijakritičkih znakova i dvostrukih slova.

Tokom srednjeg veka i sve do renesanse, jezik pisanja bio je uglavnom latinski. Važni dokumenti uključuju Admonitions of St. Stephen, koje sadrže kraljeve opomene svom sinu Svetom Emeriku.

Među prvim hronikama o mađarskoj istoriji bile su Letopis Mađara, nepoznatog autora, i Letopis Huna i Mađara, Šimon iz Keze. Oboje su na latinskom jeziku. Ove hronike mešaju istoriju sa legendama, tako da istorijski nisu uvek autentične. Druga hronika je Képes Krónika, koja je napisana za Lajoša I Anžujskog.

Rogerijevo delo iz 13. veka objavljeno je sa hronikom Janoša Turocija krajem 15. veka. Toma Arhiđakon je u Splitu pisao o lokalnoj istoriji, sa mnogo podataka o Mađarskoj u 13. veku. U to vreme Dalmacija i Split su bili deo Kraljevine Ugarske.

Renesansa i barok[uredi | uredi izvor]

U 15. veku su se pojavili prvi prevodi Biblije. Dvojica vojvoda Transilvanije, propovednika, Toma i Valentin, sledbenici bohemskog verskog reformatora Jana Husa, bili su odgovorni za ovo delo. Veliki deo rečnika stvoren za tu svrhu i dalje je u upotrebi.^[1]

Renesansna književnost je procvetala za vreme vladavine Matije Korvina (1458—1490). Janus Panonijus, iako je pisao na latinskom jeziku, smatra se jednom od najvažnijih ličnosti mađarske književnosti, kao jedini značajni mađarski pesnik humanista tog perioda. Prvu štampariju je takođe osnovao za vreme Korvina, Andraš Hes u Budimu. Prva knjiga štampana u mađarskom jeziku je bila Chronica Hungarorum.

Godine 1526. veći deo Mađarske bio je pod osmanskom okupacijom, od koje se postavlja početak srednjeg ugarskog perioda, u vezi sa raznim kulturnim promenama. Najznačajniji pesnici tog perioda bili su Balint Balaši (1554—1594), Sebastijan Tinodi Lantos (oko 1510—1556) i Nikola VII Zrinski (1620—1664). Balašijeva poezija prikazuje srednjovekovne uticaje. Njegove pesme mogu se podeliti u tri tematske kategorije: ljubavne, vojne i verske pesme. Najznačajnije Zrinskijevo delo, Szigeti veszedelem, 1648—49. je ep napisan u stilu Ilijade i prikazuje bitku kod Sigeta, gde je njegov pradeda stradao braneći zamak Siget.

Prevod rimskih autora proizvodi i neke radove Janoš Baranjai Deči i Jugurta krajem 16. veka. Deceniju kasnije pojavio se prevod života Aleksandra Velikog u Debrecenu.

Istorijska dela su bila još brojnija: hronika Gašpara Heltaja, koju je objavio u Kluž-Napoku; neobjavljeno delo Ferenca Zaja o opsadi Beograda iz 15. veka; Džon Kemeni i memoari Mikloša Betlena i dela Mihalja Čereja iz ranog 18. veka najvažniji su delovi književnosti na mađarskom jeziku. Druga kategorija su istorijski stihovi na mađarskom jeziku, poput Sebestijana Tinoda Lantosa iz 16. veka, Petera Ilosvaja Selimesa, Mihalija Sabatkaja i Gergelja Bornemisa.

Latinska dela u tom periodu su brojnija. Istvan Samoskozi, Janoš Baranjai Deči, Mikloš Ištvanfi, Janoš Betlen, Farkas Betlen, Ferenc Forgač, Đurađ Sremac, Ambrus Somođi, Đovani Mikele Bruto i Nikola Olahus su najvažniji autori istorijskih dela od 16. do 17. veka. Na nemačkom Georg Kraus i Georg Zeiler su pisali o transilvanskoj istoriji.

Među Prevođenjem Svetog pisma najvažniji je prevod Biblije Gašpara Karolija, protestantskog pastora u Gencu, 1590. godine. Prevod se naziva Bible of Vizsoly, prema gradu u kome je prvi put objavljen. Drugo važno versko delo je Legend of Saint Margaret, koju je Lea Raškaj prepisala oko 1510. godine iz ranijeg dela koje nije zaživeo.

Prosveta i reforma jezika[uredi | uredi izvor]

Mađarsko prosvetiteljstvo je stiglo preko Beča, pedesetak godina posle zapadnoevropskog prosvetiteljstva. Prvi prosvetiteljski pisci bili su telohranitelji Marije Terezije (Đerđ Bešenjei, Janoš Bacanji i ostali). Najveći pesnici tog vremena bili su Mihalj Čokonai i Danijel Berženji.

Najistaknutija ličnost reforme mađarskog jezika bio je Ferenc Kazinci, koji je pomogao da mađarski jezik bude izvodljiv za naučna objašnjenja; stvoreno je mnogo novih reči za opis novih izuma (na primer, mozdony, što znači lokomotiva).