Splitsko-makarska nadbiskupija
Splitsko-makarska nadbiskupija (lat. Archidioecesis metropolitana Spalatensis-Macarscensis) je rimokatolička nadbiskupija i metropolija, sa sjedištem u dalmatinskom gradu Splitu, u današnjoj Hrvatskoj. Prema stanju iz 2020. godine, obuhvata 187 katoličkih župa, sa 371 sveštenikom.[1]
Počevši od 1969. godine, Splitsko-makarska nadbiskupija je ujedno i arhidijeceza Splitsko-makarske metropolije (crkvene pokrajine), kojoj pripadaju i sledeće biskupije: Šibenska, Hvarska, Dubrovačka i Kotorska. Počevši od 2022. godine, nadležni splitsko-makarski nadbiskup je Dražen Kutleša.[2]
Predistorija[uredi | uredi izvor]
Pojava ranog hrišćanstva na istočnoj obali Jadrana vezuje se za prve vjekove hrišćanske istorije. Tokom antičkog perioda, u većim gradovima provincije Dalmacije razvijaju se lokalne episkopije, a najznačajnija među njima bila je episkopija u antičkoj Saloni. Nakon propasti Salone početkom 7. veka, stanovništvo je izbjeglo u obližnji Split, koji je ostao pod vrhovnom vlašću Vizantijskog carstva. U administrativnom pogledu, Split je pripao vizantijskoj temi Dalmaciji, čiji je glavni grad bio Zadar.[3]
Zajedno sa antičkom Salonom, propala je i drevna Salonitanska mitropolija, koja je imala jurisdikciju nad cijelom Dalmacijom. Počevši od 7. vijeka, novi crkveni centar postao je obližnji Split. Na području tadašnje Splitske episkopije ukrštali su se uticaji zapadnog i istočnog hrišćanstva. U radu Sedmog vaseljenskog sabora (787) učestvovao je i splitski episkop Jovan.[4][5][6]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Istorija savremene Splitsko-makarske nadbiskupije nastavlja se na istoriju starijih hrišćanskih ustanova, koje su na tom području postojale prije Velikog raskola (1054).
U istoriografiji postoje različite pretpostavke o položaju dalmatinskih episkopija u odnosu na velike crkvene centre u Rimu, Akvileji i Carigradu. Pošto su episkopije u susednoj vizantijskoj Dračkoj temi bile u sastavu Dračke mitropolije, koja je pripadala Carigradskoj patrijaršiji,[7] pojedini istraživači su pokušali da dokažu da su i dalmatinske episkopije tokom 8. i 9. vijeka takođe prešle pod naležnost Carigrada, ali ta pretpostavka nije naišla na šire prihvatanje u nauci.[5]
Problem splitskih sabora[uredi | uredi izvor]
Poseban problem u istoriografiji predstavlja i pitanje o autentičnosti akata koji se odnose na navodno održavanje pojedinih crkvenih sabora u Splitu početkom 10. veka. Prema tim aktima, koji su sačuvani samo u poznijim prepisima, riječ je o saborima koji se datuju u 925. i 928. godinu. U istim aktima opisano je preuređenje splitske crkvene pokrajine, koje je sprovedeno po obrascu Rimske crkve. Takođe je riješeno i pitanje o uređenju odnosa između područnih crkvenih centara u Dubrovniku i Kotoru. U aktima se pored hrvatskih pominje i učešće srpskih velikaša na zasjedanju sabora, što se odnosilo na kneza Mihaila Viševića, vladara Zahumlja, čiji se crkveni centar (Ston) takođe nalazio pod Splitom.[8][9][10]
Jedan od osnovnih problema koji se odnose na pitanje o istoričnosti pomenutih splitskih sabora proističe iz potpunog odsustva njihovog pomena u čuvenom istoriografskom djelu Tome Arhiđakona (13. vijek) pod naslovom Historia Salonitana (minor). To djelo je bilo posvećeno upravo istoriji splitske crkve, a autor je bio splitski sveštenik, koji je dobro poznavao crkvenu prošlost svog grada. Tek u 16. vijeku, nastala je nova (prerađena i proširena) verzija istog djela (Historia Salonitana Maior) u koju su unijeti i narativi o pomenutim splitskim saborima.[11]
Odvajanje Dubrovnika[uredi | uredi izvor]
Sredinom 10. vijeka, porastao je značaj Dubrovnika kao najznačajnijeg urbanog i crkvenog centra na južnim područjima vizantijske teme Dalmacije. Prema pretpostavkama pojedinih istraživača, odvajanje od Splita i osnivanje posebne crkvene pokrajine sa centrom u Dubrovniku trebalo bi dovesti u vezu sa pomenom tog grada kao metropole u pojedinim spisima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita, a tu pretpostavku dodatno potvrđuju i pojedini mletački izvori sa kraja 10. vijeka, koji svjedoče da je crkvena pokrajina sa centrom u Dubrovniku u to vrijeme već ueliko postojala.[12]
Time je nadležnost Splita svedena na srednju i sjevernu Dalmaciju, sa pripadajućim hrvatskim zaleđem. Sve do kraja postojanja teme Dalmacije, crkveni centri u vizantijskim gradovima na istočnoj obali Jadrana, uključujući i Split, uživali su znatan stepen unutrašnje samouprave.[3]
Splitska nadbiskupija[uredi | uredi izvor]
Nedugo nakon zvaničnog prihvatanja umetka Filioque od strane Rimske crkve (1014),[13] došlo je do Velikog raskola (1054) i postepenog širenja i učvršćivanja novog (filiokvističkog) učenja u primorskim gradovima i oblastima na istočnoj obali Jadrana, uključujući i Split. Tako je na području ranije (pravoverne) Splitske episkopije nastala filiokvistička Splitska nadbiskupija, koja je opstala i tokom narednih perioda mletačke i ugarske, odnosno habzburške vlasti.
Sredinom 12. vijeka, iz sastava Splitske nadbiskupija izdvojena je Zadarska nadbiskupija sa sjevernim ostrvskim biskupijama, čime je opseg nadležnosti Splita zanatno umanjen.
Splitsko-makarska biskupija[uredi | uredi izvor]
Splitska nadbiskupija je 1828. godine ujedinjena sa susjednom Makarskom biskupijom, ali tom prilikom je izvršeno snižavanje sa nadbiskupskog na biskupski stepen, čime je stvorena Splitsko-makarska biskupija, koja je potom potčinjena Zadarskoj nadbiskupiji. To riješenje je bilo političke prirode, pošto je Zadar u to vrijeme bio glavni grad Austrijske Dalmacije.[14]
Pošto je Zadar nakon Prvog svjetskog rata pripao Kraljevini Italiji, sve dalmatinske biskupije (uključujući i Splitsko-makarsku) stavljene su 1922. godine pod neposrednu nadležnost Vatikana. Tada se javio pokret za obnovu nadbiskupije sa sjedištem u Splitu, što je potom i uneto u Konkordat (1935) između Kraljevine Jugoslavije i Vatikana, ali taj akt nikada nije bio ratifikovan, tako da ni pomenuto riješenje nije sprovedeno u djelo.[15]
Splitsko-makarska nadbiskupija[uredi | uredi izvor]
Nakon dugih pregovora, Splitsko-makarska biskupija je 1969. godine uzdignuta na stepen nadbiskupije, a tom prilikom je ustanovljena i Splitsko-makarska metropolija (crkvena pokrajina), kojoj su pripale i sledeće biskupije: Šibenska, Hvarska, Dubrovačka i Kotorska.[16]
Metropolija[uredi | uredi izvor]
Prema podacima iz 2004, u Splitsko-makarskoj nadbiskupiji je bilo 428.382 katolika (92% stanovništva), 353 sveštenika i 186 župa. Glavni hram je Splitska katedrala.
Splitsko-makarska nadbiskupija se prostire na površini od 4.088 km². Ona je ujedno i metropolija kojoj su podložne 4 sufraganske biskupije: Šibenska, Hvarska, Dubrovačka i Kotorska.
Nadbiskupi[uredi | uredi izvor]
- Frane Franić (1969—1988)
- Ante Jurić (1988—2000)
- Marin Barišić (2000-2022)
- Dražen Kutleša (od 2022)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Catholic Hierarchy: Archdiocese of Split-Makarska
- ^ Catholic Hierarchy: Archbishop Dražen Kutleša
- ^ a b Ferluga 1957.
- ^ Katičić 1982, str. 75-92.
- ^ a b Dragojlović 1989, str. 211-226.
- ^ Komatina 2017, str. 253–260.
- ^ Dragojlović 1990, str. 201—209.
- ^ Živković 2004, str. 120.
- ^ Prozorov 2013, str. 275–287.
- ^ Komatina 2016, str. 57-58, 61-64.
- ^ Jarak 2003, str. 543-548.
- ^ Komatina 2016, str. 58-68.
- ^ Siecienski 2009, str. 113.
- ^ Peloza 1969, str. 376.
- ^ Dimić & Žutić 1992.
- ^ Peloza 1969, str. 372-382.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (1992). Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941: Prilozi za istoriju. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
- Dragojlović, Dragoljub (1989). „Crkvene prilike u Dalmaciji od razaranja Salone do obnove Splitske nadbiskupije”. Balcanica. 20: 211—226.
- Dragojlović, Dragoljub (1990). „Dyrrachium et les Évéchés de Doclea jusqu'a la fondation de l'Archevéche de Bar”. Balcanica. 21: 201—209.
- Živković, Tibor (2013a). „On the Baptism of the Serbs and Croats in the Time of Basil I (867–886)” (PDF). Studia Slavica et Balcanica Petropolitana (1): 33—53.
- Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike.
- Jarak, Mirja (2003). „Toma Arhiđakon i vrijeme osnutka Splitske metropolije”. Opuscula archaeologica. 27: 543—548.
- Katičić, Radoslav (1982). „Imena dalmatinskih biskupija i njihovih biskupa u aktima ekumenskoga koncila u Nikeji godine 787.”. Filologija. 11: 75—92.
- Klaić, Nada (1971). Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku (1. izd.). Zagreb: Školska knjiga.
- Klaić, Nada (1990). Povijest Hrvata u srednjem vijeku. Zagreb: Globus.
- Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut.
- Komatina, Predrag (2017). „Dalmatian bishops at the Council of Nicaea in 787 and the status of the Dalmatian church in the eighth and ninth centuries”. Imperial Spheres and the Adriatic. Byzantium, the Carolingians and the Treaty of Aachen (812). London-New York: Routledge. str. 253—260.
- Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
- Peloza, Makso (1969). „Splitska nadbiskupija i metropolija”. Crkva u svijetu. 4 (5-6): 372—382.
- Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga.
- Siecienski, Anthony Edward (2009). The Filioque: History of a Doctrinal Controversy. Oxford-New York: Oxford University Press.
- Ferluga, Jadran (1957). Vizantijska uprava u Dalmaciji. Beograd: Naučno delo.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
