Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Martonošu

Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja
Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja
Opšte informacije
Mesto	Martonoš
Opština	Kanjiža
Država	Srbija
Vreme nastanka	1600.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture
Nadležna ustanova za zaštitu	Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture
	www.heritage-su.org.rs

Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Martonošu, naseljenom mestu na teritoriji opštine Kanjiža, svojom starinom, arhitektonskim i stilskim vrednostima koje se očitavaju iz osnove crkve, kao i vrednostima u samoj crkvi predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.^[1]

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Naselje Martonoš se prvi put pominje u pisanim dokumentima polovinom 14. veka. Za vreme turske dominacije ovim krajevima, naselje je zabeleženo u defterima 1554. godine. U periodu posle odlaska Turaka, Martonoš je postao vojno-graničarsko naselje u sastavu Potiske vojne granice. Od 1774. godine naseljavaju ga Mađari. Za vreme Rakocijeve bune od 1703—1711. godine i u vreme bune 1848. godine, naselje je veoma stradalo. Ovi podaci o stradanju naselja u bunama, važni su za istorijat srpske pravoslavne crkve i promene na samoj građevini.

Prema predanju, crkva u Martonošu postoji od 1600. godine i posvećena je prazniku Prenosa moštiju sv. Nikole. Na krstu od kovanog gvožđa podignutom nad apsidom je jasno čitljiva godina 1762, što verovatno označava godinu završetka obnove crkve posle bune iz 1711. godine. Crkva je ponovo stradala u buni 1848. godine, kada je spaljen inventar, arhivska građa, a najverovatnije i ikonostas. Obnova korpusa crkvene građevine početa je 1852. godine uz značajnu materijalnu potporu cara Franje Josifa i Patrijarha ruskog. Sledećih godina vrše se manje popravke i crkva se oprema zvonima, nameštajem, utvarima i knjigama.

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Crkva je jednobrodna građevina, manjih dimenzija sa izduženim brodom. Centralni travej je nešto širi, što upućuje na arhitektonsku koncepciju srpskog baroka u organizovanju prostora. Apsida je izraženog trikonhalnog izgleda, sa manjim jednospratnim baroknim zvonikom, u unutrašnjosti pojačane snažnijim pilastrima, između kojih se uzdužno i poprečno pružaju luci koji nose sferne svodove. Svetlost, kao bitna komponenta pravoslavnih baroknih hramova, dopire kroz otvore na fasadama naosa. Bočne fasade su ravne, bez periferne plastike koja se ne javlja ni na zapadnom delu. Fasada pročelja je naglašena plitkim profilisanim pilastrima sa ravnim kapitelima koji se protežu i visinom zvonika na sprat. Na starost hrama upućuje i unutrašnja plastika naosa sa naglašenim pilastrima između kojih su podužni poprečni luci, koji nose sferne svodove.

Olivera Milanović-Jović ukazuje na posebnu akustičnost apsidalnog dela koja uključuje mogućnost postojanja kripte ili zidova-temelja neke starije crkve. Ovu tezu podržava i dr Đere Kornel, koji navodi podatak da je prilikom popravki u apsidalnom delu oko 1970. godine ustanovljeno dva sloja zida. Unutrašnji zid debljine više od 1m, a građen je od cigala sa plevom, što upućuje na gradnju 14. i 15. veka, dok je spoljni deo zida crkve debeo oko 60cm i novijeg je porekla.

Dokumentaciona građa sačuvana u crkvi daje podatke da je zidno slikarstvo rad najmanje dva autora. Ugovor između Pecića i Odbora, pored ikonostasa uključivao je „Istočenje krvi” u proskomidiji, dve pevničke ikone, na svodu „Pobeditelja smrti” sa četiri Evangelista, izradu celog oltara i marmorizaciju svoda do Vladičinog trona.

Scena nad solejom sa Sv. Trojicom i Jevanđelistima je likovnim rešenjem veoma bliska Pecićevim radovima na ikonostasu, te bi se mogla smatrati njegovim radom.

Zapisnik jedne sednice crkvenog Odbora 11. aprila 1871. godine pominje da se stupilo u pregovore sa Žigom Polakom, segedinskim živopiscem koji je Odboru podneo nacrte živopisanja. Polakova ponuda i nacrt su prihvaćeni, međutim nije jasno da li je ponuda uključivala i preslikavanje dela nad solejom koji je nekoliko godina ranije oslikao Đura Pecić. Sve zidne slike su urađene uljanom tehnikom.

U knjizi zapisnika crkveno-školskog odbora i skupštine 1852—1874. godine sačuvanoj u crkvi, nalazi se ugovor o izradi ikonostasa- duboreza i verovatno pozlate, sa pančevačkim majstorom Henrikom Nikenom i Francem Zimanjijem, sklopljen 18. januara 1855. godine. Ispitivanje na ikoni Sv. Trojstva, koja je slikana uljem na platnu, pokazali su da je ikona preslikana. U toku skidanja preslika pronađen je potpis slikara Pavla Čortanovačkog. Pri čišćenju slikanog dela krsta sa Raspećem, otkriven je potpis slikara Živka Petrovića. Rezanje ikonostasa, završeno je 1875. godine, kada su počeli radovi na pozlati. Centralnu ikonu ikonostasa naručio je i platio predsednik Odbora. Kako se iz zapisnika vidi, odbornici su čuli za Pavla Čortanovačkog i cenili ga. Ostale ikone na ikonostasu slikao je Đura Pecić, koji je naslikao i ikone sv. Simona i sv. Cara Davida. Ikona Vaskrsenja iz praznične zone pokazuju nekoliko slojeva ruku. Autorstvo prestonih ikona, pripisivano Aksentiju Marodiću, dovedeno je u pitanje već istraživanjem arhivske građe.

Na Bogorodičinom tronu je ikona Bogorodice sa Hristom, rada nepoznatog majstora iz 19. veka. Na drvenoj pregradi koja odvaja pripratu od naosa nalaze se ovalne ikone sv. Simeona (južna strana) i sv. Cara Davida, (severna strana).

Rezba ikonostasa izvedena je u kombinaciji zakasnelih barokno-rokajnih biljnih formi i klasicističkih elemenata. Duborez je premazan bronzom, ali sondiranjem u zoni prestonih ikona i sokla utvrđeno je da se ispod sloja bronze nalazi dobro očuvani sloj pozlate izvedene pravim zlatom. Oplata ikonostasa je kasetirana i oslikana imitacijom mermera. Tokom 1992. i 1993. godine, duborez i oplata ikonostasa očišćeni su od kasnijih premaza, delovi koji su nedostajali su izrezani u lipovom drvetu i kredirani. Oštećenja pozlate i podloge su kitovani i izvršen je retuš pozlate.

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

^ „Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Martonošu”. Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica. Pristupljeno 14. 2. 2020.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[1] „Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Martonošu”. Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica. Pristupljeno 14. 2. 2020.

[1]

p r u Nepokretna kulturna dobra u Severnobanatskom okrugu
Ada	Srpska pravoslavna crkva u Molu Rodna kuća Novaka Radonića Srpska pravoslavna crkva Vaznesenja Hristovog u Adi Vetrenjača u Obornjači Zavetni krst u Molu Kapela Dudvarski
Kanjiža	Dvorac grofa Karasa Crkva Sv. Arhanđela Mihaila u Kanjiži Železnička stanica Horgoš - Kamaraš Kapela na Pravoslavnom groblju u Martonošu Magacin za žitarice Vila Horgoš Kamaraš br. 26 Vigado Vetrenjača u Oromu Srpska pravoslavna narodna škola u Martonošu Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Martonošu
Kikinda	Suvača u Kikindi Pravoslavna crkva u Kikindi Bogomolja „Vodica“ u Kikindi Zgrada Velikokikindskog Dištrikta Klasicistička zgrada iz 1834. godine u Bašaidu Srpska pravoslavna crkva u Mokrinu Grobnica porodice Čarnojević u Ruskom Selu Crkva Sv. arhanđela Mihaila i Gavrila u Iđošu Srpska pravoslavna crkva Sv. Oca Nikolaja u Bašaidu Kuća u Ul. Pere Segedinca br. 25 u Kikindi Ambar od pletera u Kikindi Stara opštinska zgrada u Mokrinu Industrijski objekat „Stara crepana i ciglana” - Terra
Novi Kneževac	Dvorac porodice Servijski (Šulpeov dvorac) Zgrada bivšeg Narodnog odbora Atine Srpska pravoslavna crkva Sv. arhanđela Mihaila i Gavrila u Novom Kneževcu Olajnica u Novom Kneževcu Crkva Sv. Arhangela Mihaila i Gavrila u Banatskom Aranđelovu Dvorac Maldeghem Kapela Servijski u Novom Kneževcu Rimokatolička crkva u Novom Kneževcu
Senta	Srpska pravoslavna crkva Sv. arhanđela Mihaila u Senti Gradska kuća u Senti Vatrogasna kasarna u Senti Hotel „Rojal“ u Senti Slavnića kuća u Senti Rodna kuća Stevana Sremca u Senti Osnovna škola u ataru Ada Zgrada Osnovne škole „Stevan Sremac“ u Keviju Kapela Sv. Arhangela Gavrila na Pravoslavnom groblju u Senti Kuća u Lenjinovoj ulici br. 14 u Senti Zgrada sa sunčanim zabatom Zgrada Plebanije-Muzeja u Senti
Čoka	Rimokatolička crkva u Čoki Srpska pravoslavna crkva u Sanadu Srpska pravoslavna crkva u Čoki Dvorac Lederer Kapela Vujin u Crnoj Bari Rimokatolička crkva u Sanadu Srpska pravoslavna crkva Sv. Nikole u Ostojićevu