Arhitektura Poljske

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Deo serije o kulturi Poljske
Kultura Poljske
Istorija
Etničke grupe
Tradicija
Mitologija i folklor
Kulinarstvo
FestivaliPoljske
Festivali
Religija
Umetnost
Književnost
Muzika i scenska umetnost
Media
Sport
Monuments
Symbols

Arhitektura Poljske obuhvata moderne i istorijske spomenike od arhitektonskog i istorijskog značaja.

U zemlji se nalaze više važnih dela zapadne arhitekture, kao što su brdo Vavel, zamkovi Ksjož i Malbork, gradski pejzaži Torunja, Zamošća i Krakova. Neki od njih su deo UNESKO-ve svetske baštine.[1] Sada Poljska razvija modernističke pristupe u dizajnu sa arhitektima kao što su Daniel Libeskind, Karol Zuravski i Kžištof Ingarden.[2]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Preromanička i romanička arhitektura[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Romanička arhitektura u Poljskoj

Najstarije, preromaničke građevine izgrađene su u Poljskoj nakon hristijanizacije zemlje, ali samo nekoliko njih i danas postoji (palata i crkveni kompleks na Ostruvu Ledničkom, Rotonda Blažene Device Marije u zamku Vavel).

Romanička arhitektura se tada razvijala u 12. i 13. veku. Najznačajnije građevine su Vavelska katedrala (neki njeni delovi, kao što je kripta, još postoje u sadašnjoj, trećoj gotičkoj katedrali), kolegijalna crkva Tum, opatija Czervinsk, saborne crkve u Krušvici i Opatovu kao i crkva u Krakovu . Manje građevine su takođe bile popularne, poput rotondi u Ćešinu i Strzelnu.

Poznoromaničku arhitekturu predstavljaju cistercitske opatije u Jendžejevu, Koprzivnici, Sulejovu i Vonhocku, kao i dominikanska crkva u Sandomiru i ruševine kapele zamka Legnjica.

Gotička arhitektura[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Gotička arhitektura u modernoj Poljskoj

Prve gotičke građevine u Poljskoj izgrađene su u 13. veku u Šleziji . Najznačajnije crkve iz tog vremena su katedrala u Vroclavu i saborna crkva Svetog Krsta i Svetog Vartolomeja u istom gradu, kao i kapela Svete Hedvige u opatiji cistercitanskih monahinja u Trzebnici i dvorska kapela u Racibožu. Gotička arhitektura u Šleziji dalje se razvija u 14. veku u nizu parohijskih crkava u najznačajnijim gradovima regiona (crkve Svete Marije Magdalene, Svete Jelisavete, Svete Marije na pesku i Svete Doroteje u Vroclavu, Sv. Crkva Svetog Nikole u ​​Bžegu, Crkva Svetih Stanislava i Vaclava u Svidnici, Crkva Svetih Petra i Pavla u Stžegomu).

14. vek je takođe vrhunac gotike u Maloj Poljskoj, gde su građene takve građevine poput gotičke katedrale Vavel u Krakovu, niza bazilikalnih crkava u istom gradu (crkve Svete Marije, Svete Trojice, Corpus Christi i Crkva Svete katarine) i mnoge saborne crkve van glavnog grada (npr Vislica, Szidlov, Stopnica i Sandomierz). U isto vreme izgrađene su i velikopoljske katedrale u Poznanju i Gnjeznu.

Mnoge gotičke građevine su takođe izgrađene u Kraljevskoj Pruskoj pre i posle uključivanja regiona u poljsku krunu prema Drugom miru u Tornu (1466) . Najvažnije znamenitosti su zamkovi Tevtonskog reda u Malborku, Gnjev​ i Radzin Chelminski i gradske kuće i crkve Torunja ( gradska većnica, crkve Svetog Jovana Krstitelja i Svetog Jovana Evanđeliste i Svetog Jakova Veliki ), Helmno, Pelplin, Frombork i Gdanjsk (gradska kuća i crkve Svete Marije, Svete Katarine i Svete Trojice).

Kasnu gotiku predstavljaju npr Collegium Maius Jagelonskog univerziteta u Krakovu ili crkva Svete Marije u Poznanju i crkva Corpus Christi u Bječu.

  • Vroclavska katedrala
    Vroclavska katedrala
  • Saborna crkva Svetog Krsta i Svetog Vartolomeja u Vroclavu
    Saborna crkva Svetog Krsta i Svetog Vartolomeja u Vroclavu
  • Crkva Svete Marije na pesku u Vroclavu
    Crkva Svete Marije na pesku u Vroclavu
  • Krakovska katedrala
    Krakovska katedrala
  • Crkva Svete Marije u Krakovu
    Crkva Svete Marije u Krakovu
  • Saborna crkva u Vislici
    Saborna crkva u Vislici
  • Poznan Cathedral
    Poznan Cathedral
  • Katedrala Gnjezno
    Katedrala Gnjezno
  • Zamak Malbork
    Zamak Malbork
  • Crkva Svetog Jakova Velikog u Torunju
    Crkva Svetog Jakova Velikog u Torunju
  • Crkva Svete Marije u Gdanjsku
    Crkva Svete Marije u Gdanjsku
  • Dvorište Collegium Maius Jagelonskog univerziteta u Krakovu
    Dvorište Collegium Maius Jagelonskog univerziteta u Krakovu

Renesansa[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Renesansa u Poljskoj i Maniristička arhitektura i skulptura u Poljskoj

Renesansa je u Poljsku došla kao dvorska moda zahvaljujući kralju Žigmundu, koji se sa ovom stilistikom upoznao u Budimu, na dvoru svog mađarskog strica. Žigmund je pozvao italijanske zanatlije iz Budima u Krakov, gde su napravili prvo italijansko renesansno delo u Poljskoj, Grob Jana I Olbrahta u Vavelskoj katedrali (između 1502. i 1506.) i preuredili Vavelski zamak na novi način. Renesansna arhitektura bila je posebno popularna u sekularnoj arhitekturi (sukno u Krakovu, gradske kuće u Poznanju, Tarnovu, Sandomiru i Helmnu kao i gradske kuće na trgovima u Zamošću i Kazimiru Dolnem). U religioznoj arhitekturi renesansni uticaji su vidljivi u katedrali u Zamošću, crkvi Svetog Vartolomeja i Jovana Krstitelja u Kazimiru Dolnom, bernardinskim crkvama u Lublinu i Lavovu kao i u mnogim sinagogama (npr. Stara sinagoga u Krakovu i Zamošćka sinagoga ). Štaviše, posebna grupa crkava, inspirisana romaničkom tradicijom regiona, izgrađena je u Mazoviji (Plock, Pultusk, Brochov, Brok).

Renesansna arhitektura u severnim gradovima razvijala se pod uticajem holandskog manijerizma. Najvažniji primeri su Velika oružarnica i Zelena kapija u Gdanjsku, kao i mnoge gradske kuće u Torunju i Elblongu (npr. Kuća Josta fon Kampena u Elblogu).

  • Zamak Vavel u Krakovu
    Zamak Vavel u Krakovu
  • Sukno u Krakovu
    Sukno u Krakovu
  • Gradska većnica u Poznanju
    Gradska većnica u Poznanju
  • Gradska većnica u Tarnovu
    Gradska većnica u Tarnovu
  • Gradske kuće na pijaci u Zamošću
    Gradske kuće na pijaci u Zamošću
  • Gradske kuće na trgu u Kazimierz Dolni
    Gradske kuće na trgu u Kazimierz Dolni
  • Zamosćka katedrala
    Zamosćka katedrala
  • Crkva Svetog Vartolomeja i Jovana Krstitelja u Kazimiru Donjem
    Crkva Svetog Vartolomeja i Jovana Krstitelja u Kazimiru Donjem
  • Stara sinagoga u Krakovu
    Stara sinagoga u Krakovu
  • Crkva Svetog Jovana Krstitelja i Svetog Roha u Brohovu
    Crkva Svetog Jovana Krstitelja i Svetog Roha u Brohovu
  • Velika oružarnica u Gdanjsku
    Velika oružarnica u Gdanjsku
  • Zelena kapija u Gdanjsku
    Zelena kapija u Gdanjsku

Barokna arhitektura[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Barok u Poljskoj

Ranim barokom u Poljskoj dominirali su rimski uticaji (jezuitske crkve u Nesvižu, Krakovu i Lavovu, kao i manastir Kamaldolese u Krakovu). U drugoj polovini 17. veka uticaji holandske barokne arhitekture bili su značajni i zahvaljujući Tilman van Gamerenu (Palata Krasinjski i Crkva Svetog Kazimira u Varšavi, Crkva Svete Ane u Krakovu, Kraljevska kapela u Gdanjsku).

Najvažnije građevine poljskog kasnog baroka izgrađene su u nekadašnjim Istočnim pograničnim oblastima u Lavovu (katedrala Svetog Đorđa, Dominikanska crkva), Vilnjusu (Crkva Svetog Jovana, Crkva Svete Katarine ), Berezvecu i Polocku. Druge ključne građevine ovog perioda su u Krakovu (Crkva Preobraćenja Svetog Pavla, Pijarska crkva) i Varšavi (Vizitacionistička crkva).

Sekularnu baroknu arhitekturu u Poljskoj predstavljaju dvorac Ujazdov, kraljevski dvorac i palata Vilanov u Varšavi, palata krakovskih biskupa u Kielceu, kao i palata Branicki u Bjalistoku.

  • Crkva Svetih Petra i Pavla u Krakovu
    Crkva Svetih Petra i Pavla u Krakovu
  • Crkva Svetog Kazimira u Varšavi
    Crkva Svetog Kazimira u Varšavi
  • Crkva Svete Ane u Krakovu
    Crkva Svete Ane u Krakovu
  • Kraljevska kapela u Gdanjsku
    Kraljevska kapela u Gdanjsku
  • Saborna crkva Svetog Đorđa u Lavovu
    Saborna crkva Svetog Đorđa u Lavovu
  • Dominikanska crkva u Lavovu
    Dominikanska crkva u Lavovu
  • Crkva Svetog Jovana u Vilnjusu
    Crkva Svetog Jovana u Vilnjusu
  • Crkva Svete Katarine u Viljnusu
    Crkva Svete Katarine u Viljnusu
  • Palata krakovskih biskupa u Kielceu
    Palata krakovskih biskupa u Kielceu
  • Kraljevski zamak u Varšavi
    Kraljevski zamak u Varšavi
  • Palata Vilanov u Varšavi
    Palata Vilanov u Varšavi
  • Palata Branički u Bjalistoku
    Palata Branički u Bjalistoku

Neolasicizam[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Neoklasična arhitektura u Poljskoj

Neoklasicizam je dominirao poljskom arhitekturom tokom druge polovine 18. i prve trećine 19. veka kao manifestacija prosvetiteljskog racionalizma. Novi stil je stigao iz Francuske, Italije, a delom i iz Nemačke kao odraz opšteg divljenja novootkrivenoj grčko-rimskoj antici. Najvažnije građevine iz ovog perioda su Palata na ostrvu i Krolikarnia u Varšavi (Domeniko Merlini), luteranska crkva Svete Trojice u istom gradu (Szimon Bogumil Zug ) i katedrala u Vilnjusu (Laurinas Gucevičius).

Kasni neoklasicizam, koji je hronološki povezan sa završetkom Napoleonovih ratova i zauzimanjem bivšeg Varšavskog vojvodstva od strane Ruskog carstva 1815. godine, odlikovao se značajnim obimom izgradnje, velikim reprezentativnim zgradama, koje su postavile novu, veliku skalu trgova i ulica Varšave i drugih gradova. Vodeći arhitekta kasnog neoklasicizma u Poljskoj je Italijan Antonio Koraci. Njegove glavne zgrade u Varšavi uključuju Stašićevu palatu, zgrade na Trgu banke i Veliko pozorište. Drugi značajni arhitekti bili su Pjotr Ajgner (palata i paviljoni u vrtu Pulavi, crkva Svetog Aleksandra u Varšavi) i Jakub Kubicki (palata Belvedere u Varšavi).

Oživljavanje stila[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Neogotička arhitektura u Poljskoj

Teritorija bivše poljske države ostala je podeljena između Pruske (Nemačke), Rusije i Austrougarske (Austrougarske) i razvijala se neravnomerno.

Arhitektura Krakova i Galicije u to vreme bila je orijentisana na bečki model. Iskustvo Bečkog obilaznog puta uspešno je primenjeno u Krakovu gde je nastao Plantijev park. Stilski je to bio eklekticizam u kome su dominirale neogotika (Collegium Novum Jagelonskog univerziteta) i neorenesansa (Slovačko pozorište). Slična stilistika dominirala je i u drugim poljskim zemljama. Najznačajniji primeri su neogotičke crkve Jozefa Pija Dziekonskog (Kapela Karola Šajblera u Lođu, Katedrala Svetog Florijana u Varšavi, Katedrala u Bjalistoku, Radomska katedrala), Konstantija Vojciečova Janucechova (Częstochowa saborna crkva), Jana Sasa-Zubrzickog (Crkva Svetog Josifa u Krakovu) i Teodora Talovskog (Crkva Sv. Olhe i Jelisavete u Lavovu, Crkva Svete Marije u Ternopolju) kao i neorenesansne zgrade Varšavske politehnike (1889-1901) i hotel Bristol u istom gradu (1900, Vladislav Markoni).

Karl Fridrih Šinkel je u nemačkoj neogotičkoj stilistici projektovao crkvu Svetog Martina u Kšešovicama i zamak Kornik, dok neoromaničku arhitekturu predstavlja Carski dvorac u Poznanju Franca Švehtena. Drugi nemački arhitekti su bili aktivni u to vreme u pruskoj Šleziji, npr Fridrih Avgust Štuler (Kraljevska palata u Vroclavu, crkva Svete Barbare u Glivicama), Aleksis Langer (Crkva Svete Marije u Katovicama, Crkva Svetog Mihaela Arhanđela u Vroclavu) ili Ludvig Šnajder.

U doba kapitalizma izgrađene su mnoge fabričke vile i palate, kao i brojna radnička stambena naselja i industrijski objekti.

Secesija i narodna arhitektura[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Secesija u Poljskoj i Mlada Poljska

Secesija je nastala kao pokušaj da se napusti stilizacija i eklekticizam, izmisli novi arhitektonski stil koji bi odgovarao duhu vremena. Najvažniji centar ovog stila bila je Galicija, gde su mnoge građevine izgrađene pod uticajem Bečke secesije. Najznačajniji arhitekti bili su Francišek Mačinski u Krakovu (Palata umetnosti, Kuća pod globusom, Bazilika Presvetog Srca Isusovog) i Vladislav Sadlovski u Lavovu (Lavovska železnička stanica, Lavovska filharmonija, Industrijska škola). Štaviše, u Bjelsko-Bjali su bili aktivni neki arhitekti direktno iz Beča, poput Leopolda Bauera (katedrala Svetog Nikole, kuća u ulici Stojalovskog 51) i Maksa Fabijanija (kuća u ulici Barlickiego 1).

Poljske arhitekte iz 1890-ih su takođe otkrivale narodne motive. Vodeća ličnost ovog trenda bio je Stanislav Vitkijević, osnivač Zakopane Stile.

Moderna Poljska[uredi | uredi izvor]

Međuratni period[uredi | uredi izvor]

Ponovno sticanje nezavisnosti Poljske označilo je novu eru u umetnosti, gde se moderna arhitektura razvijala u velikim razmerama, u početku često kombinujući dostignuća funkcionalizma sa elementima klasicizma. Najznačajniji arhitekti ovog perioda su Adolf Šiško-Bohuš (zgrada PKO BP), Marian Lalevič (Poljski geološki institut u Varšavi, zgrada Banke u Varšavi, sedište PKP Polskie Linie Kolejove), Bohdan Pnjevski (Patria pansion u Krinjica-Zdroj, sud na aveniji Solidarnosti 127 u Varšavi) i Vaclav Krzizanovski (AGH Univerzitet nauke i tehnologije, Jagelonska biblioteka u Krakovu). Važni su bili i uticaji poljske narodne umetnosti i ekspresionističke arhitekture, jasno vidljivi u delima Jana Koščica Vitkijevića (npr. Varšavska ekonomska škola), u poljskom paviljonu na Međunarodnoj izložbi u Parizu (1925) ili u crkvi Svetog Roka u Bjalistoku .Primeri poljskog konstruktivizma i internacionalnog stila uključuju brojne stambene komplekse i moderne stambene kuće koje su izgradili arhitekti Barbara i Stanislav Brukalski (sopstvena kuća u Varšavi, VSM stambeno naselje u Žoliboržu, Varšava), Bohdan Lachert (sopstvena kuća u ulici Katovicka 9 u Varšavi), Jozef Šanajca, Helena i Šimon Sirkus (VSM stambeno naselje Rakoviec, Varšava) ili Juliuš Zoravski (kuće u ulici Pulavska 28, aveniji Pržijaciol 3 u ulici Mickijevića 34/36, Varšava).

Investicije u izgradnju su se odvijale u većem obimu u modernim gradovima kao što su pomorska luka Gdinja, Katovice i Stalova Vola.

Nemački modernizam[uredi | uredi izvor]

Poznati primeri u modernoj Poljskoj takođe uključuju dela nemačkih arhitekata u Šleziji, kao što su Hans Poelzig (poslovna zgrada u ulici Ofiar Osviecimskich 38-40 i paviljon Četiri kupole u Vroclavu), Maks Berg ( Stulecija Hala u Vroclavu), Dominikus Bohm ( Sv. Josifova crkva, Zabrze), Erih Mendelson (robne kuće u Glivicama i Vroclavu) ili Hans Šaroun (Ledigenheim u VUVA stambenom naselju u Vroclavu).

  • Poslovna zgrada u ulici Ofiar Osviecimskich 38-40 u Vroclavu
    Poslovna zgrada u ulici Ofiar Osviecimskich 38-40 u Vroclavu
  • Dvorana stogodišnjice u Vroclavu
    Dvorana stogodišnjice u Vroclavu
  • Crkva Svetog Josifa u Zabržeu
    Crkva Svetog Josifa u Zabržeu
  • Veichmann Robna kuća u Glivicama
    Veichmann Robna kuća u Glivicama
  • Petersdorff Robna kuća u Vroclavu
    Petersdorff Robna kuća u Vroclavu
  • Ledigenheim u stambenom naselju VUVA u Vroclavu
    Ledigenheim u stambenom naselju VUVA u Vroclavu

Posle 1945. god[uredi | uredi izvor]

Obnova gradova i spomenika posle rata imala je raznovrstan karakter. Vredni primeri kulturne restitucije mogu biti rekonstrukcije starih gradova u Varšavi i Gdanjsku. Međutim, na rekonstrukciju zgrada na obnovljenim teritorijama snažno su uticali političke ciljeve iskorenjivanja arhitekture koja se doživljavala kao nemačka, a posebno pruska.[3]

Posle Drugog svetskog rata u početku se razvija avangardna arhitektura (Robna kuća Smik u Varšavi, Okraglak u Poznanju), ali je u godinama 1949-1956. prekinuta periodom socrealizma. Najbolji primeri takozvanog staljinističkog neoklasicizma su Palata kulture i nauke Leva Rudneva i stambeno naselje Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa u Varšavi, kao i planirani grad Nova Huta u Krakovu.

Nakon perioda socijalističkog realizma, arhitekte su ponovo mogle da razviju internacionalni stil. Najvažnije znamenitosti su kino Kijov i hotel Cracovia u Krakovu, Ściana Wschodnia u Varšavi, železničke stanice u Varšavi (Centralna, Ochota, Śródmieście, Powiśle, Stadion, Wschodnia), u Spodek i Osenku i radovi Oskara Hansena.

Brutalističku arhitekturu predstavljaju Galerija savremene umetnosti Bunkier Sztuki i crkva Arka Pana u Krakovu, stambeno naselje Plac Grunwaldzki u Vroclavu i stambena jedinica Superjednostka u Katovicama.

Posle 1989[uredi | uredi izvor]

Među najznačajnijim savremenim poljskim arhitektima su postmodernisti Marek Budžinjski (Univerzitetska biblioteka Varšave, Vrhovni sud[4]), Romuald Loegler (stambeno naselje Centrum E u Krakovu i kapela na groblju Batovice u istom gradu) i Dariusz Kozlovski (Seminar Salezijanskog društva u Krakovu) kao i neomodernisti Stefan Kurilovič (zgrada Fokusa u Varšavi), JEMS ( sedište Agore u Varšavi), Kšištof Ingarden ( paviljon Vispjanski u Krakovu) i Zbignjev Srebrni Točki centar u Vroclavu.

Nakon stvaranja Treće republike, u Poljskoj su svoje projekte imali starhitekte Arata Isozaki (Mangha), Norman Foster (Metropoliten, Varso), Danijel Libeskind (Złota 44) i Helmut Jan (Cosmopolitan Tvarda 2/4). Drugi strani arhitekti aktivni u Poljskoj su Rainer Mahlamaki (Muzej istorije poljskih Jevreja), Renato Rizzi (Šekspirovo pozorište u Gdanjsku), Riegler Riewe Architekten (Šleski muzej) i Estudio Barozzi Veig Studio (Ščećinska filharmonija).

2015. godine, Ščećinska filharmonija je nagrađena Nagradom Evropske unije za savremenu arhitekturu.[5]

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Tadeusz Dobrowolski, Sztuka polska, Warszawa 1970.
  • Tadeusz Dobrowolski, Władysław Tatarkiewicz (ed.), Historia sztuki polskiej vol. I-III, Kraków 1965.
  • Marek Walczak, Piotr Krasny, Stefania Kszysztofowicz-Kozakowska, Sztuka Polski, Kraków 2006.
  • Adam Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978.
  • Zygmunt Świechowski, Sztuka polska. Romanizm, Warszawa 2005.
  • Szczęsny Skibiński, Katarzyna Zalewska-Lorkiewicz, Sztuka polska. Gotyk, Warszawa 2010.
  • Mieczysław Zlat, Sztuka polska. Renesans i manieryzm, Warszawa 2008.
  • Zbigniew Bania [et al.], Sztuka polska. Wczesny i dojrzały barok (XVII wiek), Warszawa 2013.
  • Zbigniew Bania [et al.], Sztuka polska. Późny barok, rokoko, klasycyzm (XVIII wiek), Warszawa 2016.
  • Jerzy Malinowski [ed.], Sztuka polska. Sztuka XIX wieku (z uzupełnieniem o sztukę Śląska i Pomorza Zachodniego), Warszawa 2016.
  • Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, Sztuka II RP, Olszanica 2013.
  • Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, Sztuka w czasach PRL, Olszanica 2016.
  • Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, Sztuka od roku 1989, Olszanica 2020.
  • Anna Cymer, Architektura w Polsce 1945–1989, Warszawa 2019.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Centre, UNESCO World Heritage. „Poland”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-05-30. 
  2. ^ „A Foreigner's Guide to Polish Architecture”. Culture.pl (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-05-30. 
  3. ^ Julia Roos (2010). Denkmalpflege Und Wiederaufbau Im Nachkriegspolen: Die Beispiele Stettin Und Lublin. Diplomica Verlag. str. 61. 
  4. ^ „Marek Budzyński”. Culture.pl (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-05-30. 
  5. ^ Anonymous (2015-05-08). „Winner of EU Prize for Contemporary Architecture - Mies van der Rohe Award announced”. Creative Europe - European Commission (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-05-30. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Mediji vezani za članak Arhitektura Poljske na Vikimedijinoj ostavi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Архитектура_Пољске&oldid=26814334”