Zločini ustaša u kotaru Nova Gradiška
Zločini ustaša u kotaru Nova Gradiška predstavljaju primer zločina nad srpskim i jevrejskim stanovništvom koje je sprovodio ustaški režim Nezavisne Države Hrvatske, tokom Drugog svetskog rata. Ustaški režim je sproveo zločine nad stanovništvom svih seoskih naselja u kotaru Nova Gradiška koja su bila nastanjena srpskim stanovništvom, kao i nad srpskim i jevrejskim stanovništvom grada Nova Gradiška. Zločini ustaškog režima nisu mimoišli ni antifašistički orijentisane Hrvate Nove Gradiške i okoline. Na području kotara Nova Gradiška nalazio se logor Stara Gradiška u kome su ustaše izlolovale i ubile velik broj Srba, Jevreja, Roma, komunista i antifašistički orijentisanih Hrvata i Bošnjaka.
Istorijsko-geografski okvir[uredi | uredi izvor]
Nekadašnji kotar Nova Gradiška obuhvatao je naselja na području slavonske Posavine u Republici Hrvatskoj, i graničio je sa kotarom Novska na zapadu, kotarom Slavonski Brod na istoku, kotarom Slavonska Požega na sevetoistoku i kotarom Pakrac na severozapadu. Sedište kotara nalazilo se u gradu Nova Gradiška, koji je osnovan 1748, kao jedno od najmlađih gradskih naselja u Hrvatskoj. Kotar Nova Gradiška je teritorijalno istovetan sa područjem opštine Nova Gradiška iz vremena SFRJ. Ovo područje je vekovima etnički mešovito, što podrazumeva prisustvo hrvatskog i srpskog stanovništva u većini naselja. Do 1991. na području opštine Nova Gradiška živelo je oko 3/4 hrvatskog i 1/4 srpskog stanovništva. Ovakav etnički omer konstantan je od početka 19. veka.
Srpska naselja na području nekadašnjeg kotara Nova Gradiška osnovana su sredinom 16. veka, nedugo nakon što je Osmansko carstvo zauzelo područje zapadne Slavonije i slavonske Posavine i započelo naseljavanje srpskog stanovništva koje je imalo vlaški status. Naselja u ovom području teritorijalno su pripadala Pakračkom sandžaku, a kasnije (od 1592) Cerničkom sandžaku, čije sedište je bilo u Cerniku, naselju na području potonjeg kotara. Nakon uspostavljanja habsburške vlasti na ovom području, krajem 17. veka, dolazi do integrisanja većeg dela kotara Nova Gradiška u okvir Vojne krajine. Novoosnovana Gradiška pukovnija (regimenta) najpre je imala sedište u novoizgrađenoj tvrđavi Stara Gradiška, da bi od 1748. sedište pukovnije bilo premešteno u novopodignuto naselje - Nova Gradiška. Stanovnici krajiških naselja na području kotara Nova Gradiška bavili su se graničarskim poslom tokom niza generacija, i imali su status slobodnih seljaka, dok su stanovnici naselja koja su pripadala tzv. civilnoj Slavoniji imali status podređenih seljaka (kmetova), sve do ukidanja kmetstva 1948. Gradiška pukovnika ukinuta je 1871. ukidanjem Vojne krajine.[1]
Jevrejsko stanovništvo se u Novoj Gradiški naselilo tek nakon 1871, jer je jevrejskim trgovcima bilo zabranjeno nastanjivanje na području Vojne krajine (izuzev Zemuna i Slavonskog Broda). Prethodno su se jevrejske trgovačke porodice krajem 18. i početkom 19. veka nastanile u Cerniku, naselju neposredno severno od Nove Gradiške, koje nije ulazilo u okvir Vojne krajine, već se nalazilo u sastavu Požeške županije.
Prema popisu stanovništva iz 1931. na području kotara živelo je 39.012 rimokatolika i 12.700 pravoslavnih, a na području grada Nova Gradiška 1.020 pravoslavaca i 2.905 rimokatolika. Sledeća naselja u kotaru imala su srpsku etničku većinu: Lađevci, Bodegraje, Benkovac Okučanski, Trnakovac, Lještani, Gornji Rogolji, Donji Rogolji, Bobare, Čaprginci, Širinci, Ratkovci, Cage, Okučani, Čovac, Gređani, Vrbovljani, Dubovac, Kosovac, Smrtić, Trnava, Medari, Mašić, Mašićka Šagovina, Žuberkovac, Donji Bogićevci, Poljane, Šumetlica, Sinlije, Stara Gradiška, Uskoci.
Ustaški zločini nad lokalnim srpskim stanovništvom[uredi | uredi izvor]
1941.[uredi | uredi izvor]
Ustaše su sa prvim hapšenjima na području kotara započeli već 11. aprila 1941. kada su u Novoj Gradiški uhapsili 30-ak lica srpske nacionalnosti. Uhapšenici su 6. maja prebačeni u kaznionicu u Staroj Gradiški.[2] Prema drugim podacima, ovog dana je na području Nove Gradiške uhapšeno čak 57 lica srpske nacionalnosti, od kojih 7 dece i 13 žena, a za njihovo hapšenje odgovoran je Mirko Eterović, glavni ustaški poverenik u Novoj Gradiški i ustaški stožernik Milan Lukac.[3] Jedan deo uhapšenika kasnije je otkupio živote porodičnom imovinom koju su prigrabili ustaški rukovodioci.
Prvi poznati masovni zločin ustaša nad srpskim stanovništvom u NDH, na osnovu do sada poznatih istorijskih izvora, dogodio se upravo na području kotara Nova Gradiška, 17. aprila 1941. Reč je o ubistvu oko 25 srpskih stanovnika sela Stari Slatinik i Brodski Stupnik sa područja kotara Slavonski Brod (sela se nalaze između Nove Gradiške i Slavonskog Broda i bila su etnički mešovita, ali većinski naseljena hrvatskim stanovništvom). Ustaše su u ovim selima sredinom aprila uhapsile oko 30 srpskih komšija i 17. aprila 1941. sprovele su ih prema Novoj Gradiški, ali su na putu prema gradiškom zatvoru odlučili da izvrše streljanje uhapšenika u blizini Starog Petrovog Sela. Od oko 30 uhapšenika streljano je oko 25, dok se za petoricu veruje da su uspeli pobeći.[4]
U selu Ratkovica, istočno od Nove Gradiške, 16. maja 1941. uhapšeno je 16 srpskih stanovnika. Oni će potom postati logoraši logora Danica u Koprivnici. Većina njih je stradala u logoru Jadovno u Lici, u leto 1941.
U većini seoskih naselja sa značajnim ili dominantnim srpskim prisustvom već 1941. godine organizovano je prinudno pokatoličavanje. Ovaj proces pratilo je rušenje pravoslavnih crkava, tako da je na području kotara nakon Drugog svetskog rata očuvano svega nekoliko pravoslavnih bogomolja. Pravoslavna crkva u Novoj Gradiški zapaljena je već 8. maja 1941, da bi bila srušena početkom 1942, kada je srušena i lokalna sinagoga.
1942.[uredi | uredi izvor]
Teror ustaša nad lokalnim srpskim stanovništvom intenziviran je u proleće 1942. U međuvremenu dolazilo je do pojedinačnih hapšenja i odvođenja lokalnih seljaka u logor Jasenovac. Na udaru ustaša našli su se seljani koji su održavali kontakt sa partizanima na obroncima planine Psunj ili su njihovi žitelji masovnije počeli odlaziti u partizane zbog straha za život. Nakon poraza koji su pretrpele ustaše u borbi sa partizanima kod sela Bobare (Bitka na Gradini) 2. aprila 1942, dolazi do talasa represalija nad srpskim stanovništvom kotara Nova Gradiška i susednim srpskim selima u kotaru Novska, naročito kda je reč o selima Milisavci, Rajčići, Ređenovići, čije stanovništvo je sredinom maja 1942. dobrim delom deportovano u logor Jasenovac i logor Stara Gradiška. Prema dostupnim podacima Milisavci su imali 97 žrtava, Rajčići, 211, a Rađenovići 209 žrtava u Drugom svetskom ratu, od kojih je većina stradala 1942.
Takođe, tokom maja 1942. u logore Jasenovac i Stara Gradiška deportovani su i stanovnici sela Lađevac i Bodegraje. Tokom rata ustaše su u logore odveli 100 stanovnika Lađevaca i 133 stanovnika Bodegraja. Od ovog broja poimenice je poznato 98 stanovnika Lađevca i 98 stanovnika Bodegraja koji su stradali u logorima Jasenovac i Stara Gradiška.
Tokom leta 1942. ustaše su uhapsile i deportovale u logore Stara Gradiška i Jasenovac na stotine stanovnika sela Okučani, Dubovac, Kosovac, Cage i Benkovac Okučanski. Poznata su imena 80 stanovnika Dubovca, 60 stanovnika Okučana, 47 stanovnika Caga i 67 stanovnika Benkovca Okučanskog koji su stradali u ovim logorima. Zbog bojazni da bi se mogli priključiti partizanima, nemački okupator je krajem avgusta 1942. organizovao transport radno sposobnih muškaraca iz srpskih sela Benkovac Okučanski, Čaprginci i Trnakovac. Tom prilikom u Nemačku je transportovano oko 150 muškaraca iz ovih naselja. Ubrzo nakon ovog događaja, 1. septembra 1942. ustaše i Nemci su izvršili opkoljavanje i napad na Cage i Benovac Okučanski, zbog sumnjičenja da seljani sarađuju sa partizanima, pri čemu su ustaše i nemački okupator gađali minobacačima ova civilna naselja, a nakon ulsaka u naselja započeli su sa pljačkom i paljevinom kuća. Uporedo hapsili su lokalno stanovništvo i deportovali ga u Staru Gradišku. Sedmoro stanovnika Caga je streljano na licu mesta. Nakon nekoliko dana, odrasle i radno sposobne muškarace Nemci su u Staroj Gradiški i transportovali ih u radne logore u Nemačkoj. Stariji stanovnici su pobijeni u okolini Stare Gradiške, a deca su transportovana u logor Sisak, gde su mnoga pomrla, dok je deo žena pobijen u logoru Stara Gradiška, a ostatak je takođe transportovan u Nemačku.
Istovremeno, 1. septembra 1942. dolazi do hapšenja dela preostalih Srba u Novoj Gradiški, oba pola. Velik broj lokalnih Srba prethodno je proteran u Srbiju. Tada je uhapšeno najmanje 76 gradiških Srba koji su potom transportovani u Staru Gradišku, a kasnije u Jasenovac, gde ih je većina ubijena (preživelo je samo 9 uhapšenika).[5]
1944.[uredi | uredi izvor]
Tokom 1944. dolazi do ponovnog intenziviranja ustaškog terora nad lokalnim stanovništvom, bez obzira na nacionalnu pripadnost, pri čemu ponovo najviše strada srpsko stanovništvo. Selo Uskoci je udaljeno od Stare Gradiške 1,5 km i predstavlja najbliže naselje Staroj Gradiški. Selo je uoči Drugog svetskog rata bilo etnički mešovito sa pretežnom srpskom većinom. Ustaše iz logora Stara Gradiška ubili su tokom Drugog svetskog rata 166 poimenice poznatih srpskih stanovnika Uskoka. Najveći broj stanovnika ovog mesta ubijen je od strane starogradiških ustaša 6. januara 1944, kada su ustaše organizovano upali u selo i započeli nasumično pucanje po seoskim kućama i neselektivno ubijanje lokalnih srpskih stanovnika. Ubijen je svaki srpski stanovnik Uskoka koji nije uspeo da se u ovom metežu skloni. Seoska domaćinstva su potom opljačkana, a jedan broj kuća je spaljen. Svi ubijeni su bili civili jer u selu nije bilo pripadnika partizanskog pokreta. Ovaj zločin treba posmatrati u kontekstu prethodnih vojnih operacija u okolini Stare Gradiške i Bosanske Gradiške, ali i u kontekstu širih genocidnih radnji koje su sprovodili pripadnici ustaškog pokreta. Uskoci su seosko naselje sa najvećim brojem stradalih stanovnika kotara Nova Gradiška tokom Drugog svetskog rata. Ovaj podatak dobija na težini ako se istakne da je vrlo mali broj srpskim stanovnika ovom sela uspeo da preživi rat.
Nedugo nakon zločina nad stanovnicima sela Uskoci, 19. januara 1944. usledio je zločin nad stanovnicima sela Šumetlica. Toga dana u selo su ušli ustaše, domobrani i Nemci i pohapsili sve stanovnike koji nisu uspeli da se sakriju i zatim ih sproveli u logore Jasenovac i Stara Gradiška. Selo je potom opljačkano i zapaljeno. U ustaškim logorima stradala su 94 stanovnika Šumetlice.
Ustaše su 8. maja 1944. upale u Čovac, Vrbovljane i Gređane, sela između Okučana i Stare Gradiške, odsečena strogo nadziranom prugom od srpskih sela i slobodne teritorije na severu. Prethodno se iz ovih sela stotinjak stanovnika iselio u Srbiju, a jedan manji broj stanovnika već se nalazio u logorima, ili je bio ubijen, dok se manji broj seljana priključio partizanima. Iz ova tri sela ustaše su toga dana odvele u logor oko 120 ljudi. Većina ih je pobijena u logoru, dok je deo uhapšenika ubijen u ataru sela, uključujući i ubistvo 12 dečaka iz Gređana koji su čuvali seosku stoku. Iz Vrbovljana je tokom rata stradalo najmanje poimenice poznatih 96, iz Čovca 70, a iz Gređana 124 stanovnika, u logorima Jasenovac i Stara Gradiška.[6]
1945.[uredi | uredi izvor]
Poslednji masovni zločin koji su počinile ustaše nad srpskim stanovništvom kotara Nova Gradiška dogodio se februara 1945, kada su stanovnici susednih sela Smrtić i Ratkovci oterani u logor Jasenovac. Do 1945. iz ova dva sela već je stradalo 52 civila i 27 partizanskih boraca.
Ustaše su upale u Smrtić i Ratkovac 24. februara 1945. i započeli sa hapšenjem svih stanovnika. Spasili su se samo oni koji su su uspeli da se sakriju ili su se nalazli u šumi u partizanima. U ova dva sela tog dana uhapšeno je 169 lica (98 iz Smrtića i 71 iz Ratkovaca). Niko od njih se nije vratio iz logora.[7]
Tokom Drugog svetskog rata stradali su stanovnici svih srpskih seoskih naselja u kotaru. Navedena naselja imala su najveće gubitke stanovništva, ali i naselja koja nisu navedena u članku (Medari, Trnava, Mašić, Mašićka Šagovina, Donji Bogićevci) imala su dvocifrene, iako manje, gubitke stanovništva.
Ustaški zločini nad lokalnim jevrejskim stanovništvom[uredi | uredi izvor]
Prva zabeležena masovna hapšenja novogradiških Jevreja usledila su 19. septembra 1941, kada je uhapšen 31 Jevrejin. Prethodno su Jevreji bili diskriminisani, izloženi pljački i prisiljeni da napuste svoje domove u centralnim ulicama u gradu. Naredno masovno hapšenje usledilo je 25-27. decembra 1941. kada su uhapšeni svi preostali Jevreji u gradu (ukupno 133 lica), koji su potom deportovani u logor Jasenovac gde su likvidirani. Jedan deo novogradiških Jevreja stradao je u različitim okolnostima pre i posle masovnog hapšenja sunarodnika krajem 1941, dok je rat preživeo vrlo mali broj lokalnih Jevreja. Preživeli su se uglavnom iselili u Izrael krajem 1940-ih. U Novoj Gradiški je 1942. porušena sinagoga, a jevrejsko groblje u Cerniku je devastirano.[8]
Bilans stradanja[uredi | uredi izvor]
Prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Narodne Republike Hrvatske iz 1945, na području kotara Nova Gradiška stradalo je 2.133 civilnih žrtava. Od ovog broja ustaše su odgovorne za smrt 1.956 lica, a Nemci za smrt 171 lica (2 lica su ubili četnici, a 4 lica Čerkezi). Prema istim podacima, ustaše su u logorima ubili najmanje 360 muškaraca, 343 žena i 191 dete sa područja kotara. Ove brojke nisu konačne, iako su približne, ali svakako da je broj stradalih nešto veći.
Najveći broj stanovnika sa područja kotara Nova Gradiška, koje su pobili ustaše, stradao je u logorima Jasenovac i Stara Gradiška. Tokom rata sa novogradiškog područja u Jasenovcu i Staroj Gradiški stradalo je najmanje 1.856 lica, od toga 1.566 Srba, 136 Jevreja, 80 Hrvata i 60 Roma.[9]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ 250-256 Stjepan Pavičić, Podrijetlo hrvatskih i srpskih naselja i govora u Slavoniji, Zagreb, 1953.
- ^ Filip Škiljan, "Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata", Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009. pp. 37.
- ^ Jovan Mirković, "Zločini genocida: Eterović Mirko", Međunarodna konferencija o Jasenovcu, Banja Luka - Donja Gradina. (2002). str. 116–119.
- ^ Filip Škiljan, "Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata", Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009. pp. 38.
- ^ Filip Škiljan, "Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata", Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009. pp. 48–51.
- ^ Filip Škiljan, "Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata", Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009. pp. 55–58.
- ^ Filip Škiljan, "Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata", Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009. pp. 59.
- ^ Vjekoslav Žugaj, Židovi novogradiškog kraja: povijesni prilozi, Zagreb, 2001.
- ^ Filip Škiljan, "Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata", Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009. pp. 46.