Matica srpska je najstarija književna, kulturna i naučna institucija srpskog naroda, osnovana u Pešti u četvrtak 4/16. februara 1826. godine.[1] Najstarija je matica na svetu.
Potreba nacionalne homogenizacije, prosvećivanja, kao i izdavanja srpskih knjiga, bili su osnovni razlozi za formiranje ovakvog Društva. Neposredni povod za osnivanje Matice srpske predstavljala je potreba za preuzimanjem Serbske letopisi (kasnijeg Letopisa Matice srpske), najstarijeg srpskog književnog časopisa i tada jedinog srpskog glasila, kome je pretilo gašenje.
Izdavački centar Matice srpske ima redovnu izdavačku aktivnost, uključujući nekoliko projekata od nacionalnog značaja, poput Deset vekova srpske književnosti.
Književno i kulturno društvo odigralo je ogromnu ulogu u procvatu nauke i kulture Srba u Vojvodini. Matica je 1864. godine preseljena u Novi Sad.
Matica srpska od osnivanja predstavlja ustanovu svesrpskog, sabornog karaktera. Ona je prva matica ustanovljena. Po uzoru na nju, udruživaće se kasnije i drugi slovenski narodi u svoje Matice, preuzimajući od nje ime, a u velikoj meri i program (Matica češka — 1831; Matica ilirska — 1842; Matica lužičkosrpska — 1847, itd).
Matica srpska ima značajnu ulogu i u osnivanju nekih drugih ustanova srpske kulture, kao što je na primer prvi nacionalni profesionalni stalni teatar — Srpsko narodno pozorište. Svoju delatnost razvijala je mahom zahvaljujući dobrotvorima, među kojima je najznačajniji Sava Tekelija (1761—1842), koji je svu svoju imovinu testamentom zaveštao svojoj zadužbini Tekelijanumu i Matici srpskoj.
Sedište Matice srpske se nalazilo u Pešti do 1864. godine, kada je preseljena u Novi Sad. U današnjem sedištu, zadužbini Marije Trandafil iz 1912. godine, u Ulici Matice srpske 1 u Novom Sadu, Matica srpska se nalazi od 1927. godine. Zgrada Matice srpske u Novom Sadu je spomenik kulture je projektovao Momčilo Tapavica.
Nakon preseljenja iz Pešte u Novi Sad, izrazito se razgranava Matičina prosvetiteljska i izdavačka delatnost, štampa se značajna serija „Knjige za narod“, množe se stipendijske zadužbine i legati, raspisuju književni konkursi, razgranava izdavačka delatnost, a sve jače postaje i prožimanje sa kulturom u slobodnoj Srbiji.
Iako je Prvi svetski rat značajno osiromašio Maticu srpsku, u međuratnom periodu ona dobija na naučnoj snazi svojih saradnika. U Matici srpskoj tada objavljuju Jovan Cvijić, Mihailo Pupin, Milutin Milanković, Aleksa Ivić, Jovan Erdeljanović i dr. U toku Drugog svetskog rata, Matica srpska se nije javno oglašavala, a nakon rata joj je oduzeta gotovo sva imovina.
U posleratnom periodu ona nastavlja da se razvija prevashodno u značajnu naučnu ustanovu, da bi danas imala
preko 3000 saradnika,
stotinjak naučnih projekata,
9 naučnih časopisa i
7 naučnih odeljenja
(Odeljenje za književnost i jezik,
Odeljenje za društvene nauke,
Odeljenje za prirodne nauke,
Odeljenje za likovne umetnosti,
Odeljenje za scenske umetnosti i muziku,
Leksikografsko i
Rukopisno odeljenje).
Radom na kapitalnim nacionalnim projektima, kakvi su
List Vrač pogađač je pisao da otrovni pauk (Matica hrvatska) siše srpski cvjetnjak, a za to vrijeme blaženo spava trut (Matica srpska), i tako omogućuje stvaranje hrvatske kulture.[6] I sarajevski mitropolit Sava Kosanović, iako član Matice srpske, imao je zamerki na njen rad. Za starine po Hercegovini i Bosni su bečko-peštanska društva pokazala posebnu pažnju, a Kosanović se žalio što među svim tim istraživačima nije video ni jednog izaslanika Srpskoga učenoga društva iz Biograda, bilo od Matice Srpske iz Novog Sada, ili pak od Jugoslavenske akademije iz Zagreba.[7] U pismu Ilarionu Ruvarcu od 2. maja 1892. iskazuje želju da neko učen dođe u Manastir Svete Trojice kod Pljevalja i istraži knjižnicu sa starim knjigama: Akademija (a mogla bi i Srpska Matica!) odredila iz koga književnog fonda koju sumicu novca, pa idućih ferija izaslala do Pljevalja jednog profesora iliti naučenjaka, pa da iznova pregleda onu biblioteku... U prijekor se može kazati i za Srpsku Maticu i za Kr. srp. Akademiju, - odnosno nekadanje Srp. uč. Društvo, da su u tom pogledu bili i lijeni i nemarni do sada. A je li pravo i pošteno, da naše starine poznavamo preko tuđijeh ruku?! ...Pljevlja nijesu u Africi, nego na granici Bosne i Srbije. Putovanje je sasvijem lasno i bezopasno (sjedeći na karocama austrijske pošte!).[8]
U jeku javne polemike oko izgradnje Meštrovićevog dela - mauzoleja Njegošu na Lovćenu, na mestu Njegoševe kapele, Bora Glišić je u polemičkom tekstu objavljenom u Književnim novinama 30. jula 1969. napisao između ostalog: ...Izvesna zagrebačka štampa je, danima, prilično prostora posvećivala tvrđenjima da su Srbi nasilno prigrabili Njegoša. Matica srpska se, skrušeno, smerno, lomeći svoje stare, fine, ćilibarsko-žute prste (skoro) izvinjavala - pokajnički - što je Njegoša ubrojala u srpske pisce.[9]
Kosanović, Sava (2019). Krstom i perom, sabrani spisi. Eparhija budimljansko nikšićka - Nikšić i Institut za teološka istraživanja - Beograd. ISBN978-86-7405-217-4.
Artuković, Mato (2001). Srbi u Hrvatskoj (Kuenovo doba). Hrvatski institut za povijest - podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, Slavonski Brod. ISBN953-6659-09-3.
Srbija
.jpg)
