Vasilije Kovačević

Vasilije Kovačević
Vasilije Kovačević
	Vasilije Kovačević
Lični podaci
Nadimak	Vajan
Datum rođenja	1844.
Mesto rođenja	Priotoka, Osmansko carstvo
Datum smrti	1896.
Mesto smrti	Bihać, Austrougarska
Vojna karijera
Služba	1875 — 1878.
Rod	Pešadija
Čin	Vojvoda
Odlikovanja	Srebrna medalja za hrabrost

Vasilije Vajan Kovačević (1844–1896), pop Srpske pravoslavne crkve, cenjeni nacionalni radnik i srpski krajiški vojvoda, bio je jedan od glavnih vođa Bosansko-hercegovačkog ustanka (1875–1878).

Vajan je takođe bio savremenik i saborac drugim srpskim krajiškim vojvodama, kao što su Petar Popović Pecija (1826-1875), Golub Babić (1824-1910), Pero Kreco (1846-1907), Trivun-Trivo Bundalo (1842-19??), Trivo Jerković Amelica (1832–1906), pop Jovo Gak i Simo Davidović.

Poreklo

Vasilije je rođen u selu Priotoka (kod Bihaća) 7. avgusta 1844. godine u srpskoj pravoslavnoj porodici (koja je pripadala bratstvu Bogunovića^[1]), od oca Filipa i majke Stevanije. Poput ogromne većine porodica (sa 36 različitih prezimena) iz bratstva Bogunovića i njegova porodica (Kovačević) imala je Krsnu slavu „Jovanjdan“ (Sveti Jovan Krstitelj).

Obrazovanje

Osnovnu školu završio je u Srpskoj zadruzi popa Vida Kovačevića u selu Hrgar (kod Bihaća), koja je osnovana još 1840. godine. Posle zatvaranja škole 1850. godine, prelazi na školovanje u svoje selo Pritoku, gde istu pohađa u svojoj kuće, pošto je škola bila smeštena u kući njegovih roditelja (otac mu je bio sveštenik SPC). Nakon samo par godina i ova škola je zatvorena (1858) od strane turskih vlasti, neposredno posle Doljanske bune. Ista škola ponovo je otvarana dva puta: 1859. godine i ponovo 1864. godine, takođe u kući njegovog oca. Prota Filip Kovačević pripadao je sloju sveštenika koji su se lično žrtvovali za narodno prosvećivanje.Podsticaj za osnivanje osnovnih škola za srpsku decu dolazio je iz Kneževine Srbije (1815-1882), naročito za vreme vladavine Mihaila Obrenovića (1823-1868), kneza Srbije (vladao: 1839-1842 i 1860-1868), sa kojim su srpski trgovci i sveštenici iz Bosanske Krajine već bili uspostavili veoma žive političke veze. U srpskim školama srpska istorija je bila osnovni predmet, a po primeru iz Srbije, deca su učila vojne vežbe, tzv. „talumljenje“, što je kod Turaka izazivalo naročit bes. Rukopoložen je za sveštenika 1862. godine. Pop Vasilije službovao je u rodnoj Pritoci sve do odlaska u ustanak 1875. godine.

Rad na podizanju nacionalne svesti kod krajiških Srba

U svome zavičaju bio je voljen i cenjen od svih bez razlike na veru. Brinuo se o braći Vidu i Kosti, koje je, kao i sina Stevana iškolovao u banjalučkoj Bogosloviji, pa je moguće da se pop Vajan i lično poznavao sa njenim upravnikom Vasom Pelagićem. Vasilije Kovačević, kao i većina nižeg pravoslavnog sveštenstva u Bosni toga vremena, bio je privržen srpskoj nacionalnoj ideji. Crkveno-školske opštine, pa i ona u kojoj je stasavao mladi Vasilije, bile su jedina žarišta za razvijanje i negovanje srpske nacionalne svesti u Bosni i Hercegovini. Niže pravoslavno sveštenstvo u Bosni je u to doba regrutovano od srpskih mladića, dok je više postavljano direktno iz „fanariotske“ Carigradske patrijaršije. Vrlo rano pop Vasilije povezao se sa Srbima iz Sarajeva. Kovačević je bio u vezi i sa Bogoljubom-Teofilom Petranovićem (1830–1887), koji je 1863. godine u Sarajevu osnovao „Društvo za iskorenjivanje podgurljivog imena Vlah za Srbe“. Vasilije je 1863. godine iz Srpsko-pravoslavne opštine u Sarajevu za crkvu „Sv. Petra i Pavla“ u Pritoci, kao i za druge pravoslavne crkvice u bihaćkoj okolini, doneo crkvene odežde, sasude i knjige poslane iz Rusije. Početkom ustanka Srba 1875. godine Turci su ovu crkvu zapalili, a u njoj je izgoreo i sav crkveni mobilijar, osim nekoliko knjiga, jednog diskosa i putira.Pop Vasilije je, sa ocem protom Filipom, nedeljom i praznicima vršio službu u crkvi u Jezeru, podignutoj 1863. godine. U ovoj crkvi, koja je smatrana gradskom (udaljena 2 km od Bihaća), bila je jedno vreme smeštena Srpska narodna škola, čiji je tutor i staratelj bio njegov otac.Knjige za školu nabavljane su u Srbiji. Kao jedan od malobrojnih pismmenih ljudi u svom kraju, pop Vasilije je 1865. godine, tokom renoviranja crkve u Jezeru, popisao sve srpske kućne starešine (domaćine) u Bihaću.

Srpski ustanak

U ustanak se uključio^[2] 6. avgusta 1875. godine. Vodio je ustaničku četu (100) ljudi u 15 bojeva protiv Turaka. Vaso Pelagić je popa Vasu Kovačevića, kako ga je nazvao, svrstao među čestite narodne sveštenike, koji su odbacili krstove i mantije i stali uz ustanike. Isprva je pop Vajan bio u četi Stevana Marinkovića, koja je delovala u Martin Brodu i oko manastira Rmanj, devstiranog od strane turske vojske na početku ustanka. Kada Marinković odbije pokornost vojvodi Golubu Babiću, pop Vajan ostaje uz Babića. Ime popa Vajana Kovačevića, sveštenika iz Bosanske Pritoke nalazi se među deset imena sveštenika sa područja Korduna i Bosanske Krajine koji su od Petra Mrkonjića (1844-1921) dobili novac, oružje i municiju za ratovanje protiv Turaka. Prema izveštaju austrijskog graničnog natporučnika Marjanovića, upućenom 14. aprila 1867. godine Zbornom zapovedništvu u Zagrebu, graničari koji su se od Petrova Sela do Srba dobrovoljno javljali u ustanak trebalo je ad se do dolaska Petra Mrkonjića stave pod komandu Goluba Babića i popa Vajana Kovačevića. Pop Vajan nije bio među potpisnicima (vojvode i glavari) ustaničkog proglasa (od 20. juna 1876. godine) o prisajedinjenju Bosne Srbiji i srpskog kneza Milana Obrenovića (1854–1901) za vladara Bosne. Pop Vajan bio je uz pukovnika Miletu Despotovića (oko 1822-1890) od prvog dana njegovog upravljanja (1876–1878) ustankom. Juna 1876. godine pratio ga je na putu za Kolunić iz koga su pozivali petrovačke Turke na predaju. Početkom avgusta 1876. godine, zajedno sa četama popa Đoke Karanovića - Karana, Trive Amelice, Miće Trkulje i Vida Milanovića, četa popa Vajana Kovačevića spalila je Bosansko Grahovo, ali ga nije uspela osvojiti. Bez dozvole pukovnika Milete Despotovića istog meseca zapalio je (zajedno sa popom Karanom), Bosanski Petrovac, a krajem meseca, sa pukovnikom Despotovićem, braćom Babić, Trivunom Bundalom, Nikom Burom, Mićom Trkuljom, popom Ilijom Bilbijom, Simom Čavkom, Trivmo Amelicom, Vidom Milanovićem, Tanasijem Smiljanićem i Stevom Marinkovićem, učestvovao u spaljivanju Filipovića Odžaka kraj Glamoča. Učesnike pobede nad Turcima iz Odžaka pukovnik Despotović nagradio je septembra 1876. godine medaljama za hrabrost. Osim srebrnom medaljom za hrabrost, pop Vajan odlikovan je crvenim pojasom za svešteničke dužnosti.

U vreme primirja (zima 1876/77. godine) Despotović ga je, umesto Hercegovinahercegovačkog vojvode Alekse Jakšića (1835–1882), koji je otišao u Srbiju, rasporedio na položaj u Peuljama. Pop Vajan je bio u Tiškovcu (danas Gornji Tiškovac) 4. aprila 1877. godine među 17 potpisnika proglašavanja pukovnika Milete Despotovića za generala i „Glavnokomandujućeg bosanske vojske i upravitelja bosanskog naroda“, kao i među 16 autora (vojvoda Golub Babić i 15 četovođa) „Izjave odanosti“ generalu Despotoviću, pisane 27. maja 1877. godine u Maleševcima. Kad u aprilu i martu 1877. godine otpočnu nove ratne operacije, učesnik je združenog napada na ČelebićSredinom maja 1877. godine pop Vajan je, sa Đ. Karanom, V. Milanovićem i Stankom Babićem, učestvovao u paljenju Hrustova, Jezera i Donje Sanice, muslimanskih sela u dolini reke Sane. Pre poraza ustanika u Crnim Potocima pop Vajan Kovačević bio je sa Stankom Babićem na Uncu. Pri odbrani Crnih Potoka 4. avgusta 1877. godine, prema Despotovićevom rasporedu, držao je šančeve na desnom krilu prema Dalmaciji, koje je navodno prvo popustilo. Tom prilikom od strane Turaka, koji su pre napada slobodno prešli na austrijsku stranu, zadat mu je udarac sa leđa. Posle katastrofe u Crnim Potocima četa popa Vajana se raspala, mada je formalno postojala sve do 29. oktobra 1878. godine.

Političko angažovanje

Kao četovođa izabran je 29. septembra 1877. godine u bosansku privremenu vladu predsednika Vladimira Jonina i potpisnik je tri njena proglasa („Izjava Privremene bosanske narodne vlade“, „U slavu svete i nerazdjelne trojice Boga Oca, Sina i Duha svjatago“ i „Proglas narodu bosanskom“).

Vladu su činili:^[3]

Vladimir Semjonovič Jonin (Rus) - predsednik
Jovo Erceg Skobla (Srbin) - zamenik predsednika

Članovi:

Jovo S. Bilbija (Srbin) - sekretar
Golub Babić (Srbin) - vojvoda
Vid Milanović (Srbin) - vojvoda
Pero Kreco (Srbin) - vojvoda
pop Vasilije Kovačević (Srbin) - četovođa
pop Jovo Pećanac (Srbin) - četovođa
Trivun Bundalo (Srbin) - četovođa
Damjan Đurica (Srbin) - četovođa
Ilija Šević (Srbin) - četovođa
Ilija Trivić (Srbin) - četovođa
Božo Ljuboja (Srbin) - četovođa
fra Bonaventura-Bono Drežnjak (Hrvat) - četovođa
Niko Buro (Hrvat) - četovođa
Mato Jureta (Hrvat) - četovođa

Prema narodnoj pesmi, pop Vajan nosio je tokom ustanka skerletnu dolamu („U Vajana skerletna dolama“) posmrljenih kopči („Pa se veže smrali kopčama“). Za pojasom nosio je pištolj („Za pojasom mu ljuta guja spava“), a jahao je konja („Pod njim đogo zečki poigrava“). Bez oružja ni u crkvu nije išao („Bez pusata ni u crkvu neće”), a nosio je dugu pušku („Duga puška pogocima gađa“), a od hladnog oružja handžar („A handžarom presjeca drveće“).

Život i rad posle okupacije

Nakon austrougarske okupacija Bosne i Hercegovine 1878. godine pop Vajan Kovačević dobio je 1879. godine dozvolu od austrijskog generala Paula fon Caha (1831–1891) da crkvu iz Jezera prenese u gradske bedeme Bihaća. Kasnije je izgrađena nova crkva u kojoj je pop Vajan službovao do smrti. Bivšem ustaničkom vođi Peri Kreci saopštio je da mu je austrijski okružnik Emanuel-Mane Žakula (1837-19??) naredio da nakon ustanka, kao lokalni sveštenik, ličnim autoritetom povrati odbegli srpski narod u Hrgar. Sa popom Vajanom sreo se 1880. godine u Bihaću Vladimir Krasić („…sastanem se sa svojim prijateljem i poznatim iz srp. bosanskog ustanka ustanka hrabrim vođem V…“), pisac prve istorije o ustanku. Vasiliije Kovačević je nakon austrisjke okupacije bio nadziratelj Bihaćkog protoprezviterijata i paroh za grad Bihać sa 8 sela (Pritoka, Založje, Zlopoljac, Lohovo, Račić, Doljani, Lipa i Golubić). Nakon smrti paroha Simeona Ivančevića 2. februara 1882. godine, osim u Bihaću i okolnim selima služio je i u Hrgaru. Njegov brat Kosta bio mu je pomoćnik u nadzirateljstvu protoprezviterijatom i u vođenju parohije Bihać i Hrgar (crkva „Sv. Trojice“, brvnara od drveta). Dana 28. novembra 1896. nakon duge i teške bolesti umro je paroh Vasilije Kovačević.^[4] Vasilijev sin Stefan (rođen 1863. godine u Bihaću) bio je 1882/83. godine pitomac IV razreda pravoslavnog bogoslovskog zavoda u Reljevu, a kasnije paroh u Bihaću sve do smrti 1925. godine, čime se stara sveštenička loza Kovačevića u Bosanskoj Krajini ugasila.

Dokumentaciono nasleđe

Svedočanstvo popa Vasilija Kovačevića datira od 15. oktobra 1876. godine i napisano je u Bosanskom Grahovu. Reč je o arhivskom dokumentu, sastavnom delu korpusa muzealija o ustanku u Bosni (1875–1878), prikupljanih tridesetih godina 20. veka za Muzej Vrbavske banovine. Na prvoj postavci muzeja (1935–1941), smeštenog u Domu kralja Petra Velikog Oslobodioca, bila je izložena građa o ustanku prikupljana između 1930. i 1935. godine. Na izložbi „Srpski ustanak u Bosni 1875-1878“, realizovanoj 2006. godine, dokument je uz fotografiju popa Vajana Kovačevića, koja se takođe čuva u Muzeju Republike Srpske, bio izložen u posebnoj vitrini. Svedočanstvo je iz vremena nakon dobijanja odlikovanja od strane pukovnika Milete Despotovića. Značaj dokumenta ogleda se u tome što svedoči da je pop Vajan tokom ustanka bio stotinar, kao i da se pukovnik Despotović i pre proglašenja za generala potpisivao, osim kao Glavni komandir ustaničke vojske, i kao Upravnik bosankog (srpskog) naroda.

U jednoj molbi obrovačkog odbora, upućenoj srpskom generalu Tihomilju Nikoliću (1832-1886), titulisan je kao „polkovnik Despotović kao namesnik Bosanski njegove svetlosti knjaza Milana“, a kad se samoproglasio za generala potpisaivao se kao „Glavnokomandujući bosanskim četama general“, „Vrhovni upravitelj bosanskim narodom i glavnokomandujući bosanskom vojskom general Despotović“, „Neograničeni general ustaške voiske Bosanske“ ili latinicom u pismima upućenim katolicima prološke čete: „Vaš glavni Komandir Bosanske vojske Pukovnik Despotovich“. Pero Kreco ga u svom dnevniku naziva „Glavnokomandujući gospodin general“. Dokument je najverovatnije svojeručno potpisao pukovnik Despotović u Bosanskom Grahovu (selo Stožišta), gde je bio glavni ustanički stan (štab) sve do januara 1877. godine, kada se preseli u Crne Potoke.^[5]

Reference

^ Karanović, Milan & Cvijić, Jovan T.: „Naselja i poreklo stanovništva“ Knjiga 20, Srpski etnografski zbornik Knjiga XXXV (Beograd: Srpska kraljevska akademija, (1925). str. 349)
^ Teinović, Bratislav: „Srpski ustanak u Bosni 1875-1878“ (Banja Luka: Muzej Republike Srpske, (2006). str. 17-94)
^ Teinović, Bratislav: „Srpski ustanak u Bosni 1875-1878“ (Banja Luka: Muzej Republike Srpske, (2006). str. 32)
^ Davidović Stevan N.: „Bosansko-hercegovački istočnik“, Tom 11 (Sarajevo: AEM. Konsistorija sarajevska, (1897). str. 79)
^ Teinović, Bratislav: „Pop Vasilije-Vajan Kovačević (1844-1896) i njegovo svjedočanstvo iz srpskog ustanka u Bosni 1875-1878“, Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske (Banja Luka: Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske, (2009). str. 443-448)

Literatura

Stevan-Stevo N. Davidović (1855-1929): „Bosansko-hercegovački istočnik“, Tom 11 (Sarajevo: AEM. Konsistorija sarajevska, 1897)
Milan Karanović (1882-1955) & Jovan T. Cvijić (1865-1927): „Naselja i poreklo stanovništva“ Knjiga 20, Srpski etnografski zbornik Knjiga XXXV (Beograd: Srpska kraljevska akademija, 1925)
Srpska kraljevska akademija: „Društveni i istoriski spisi“, Tom 35 (Beograd: Srpska kraljevska akademija, 1930)
Bratislav Teinović (1975-): „Srpski ustanak u Bosni 1875-1878“ (Banja Luka: Muzej Republike Srpske, 2006)
Bratislav Teinović (1975-): „Pop Vasilije-Vajan Kovačević (1844-1896) i njegovo svjedočanstvo iz srpskog ustanka u Bosni 1875-1878“, Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske (Banja Luka: Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske, 2009)

Vidi još

[1] Karanović, Milan & Cvijić, Jovan T.: „Naselja i poreklo stanovništva“ Knjiga 20, Srpski etnografski zbornik Knjiga XXXV (Beograd: Srpska kraljevska akademija, (1925). str. 349)

[2] Teinović, Bratislav: „Srpski ustanak u Bosni 1875-1878“ (Banja Luka: Muzej Republike Srpske, (2006). str. 17-94)

[3] Teinović, Bratislav: „Srpski ustanak u Bosni 1875-1878“ (Banja Luka: Muzej Republike Srpske, (2006). str. 32)

[4] Davidović Stevan N.: „Bosansko-hercegovački istočnik“, Tom 11 (Sarajevo: AEM. Konsistorija sarajevska, (1897). str. 79)

[5] Teinović, Bratislav: „Pop Vasilije-Vajan Kovačević (1844-1896) i njegovo svjedočanstvo iz srpskog ustanka u Bosni 1875-1878“, Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske (Banja Luka: Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske, (2009). str. 443-448)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]