Virdžinijska kleka

Virdžinijska kleka
	Grupacija virdžinijske kleke kod Istorijskog muzeja Srbije
Naučna klasifikacija
Carstvo:	Plantae
Divizija:	Pinophyta
Klasa:	Pinopsida
Red:	Pinales
Porodica:	Cupressaceae
Rod:	Juniperus
Vrsta:	J. virginiana
Binomno ime
	Juniperus virginiana; L.
	Areal: J. virginiana var. virginiana (zeleno) i J. virginiana var. silicicola (crveno).
Sinonimi
	Juniperus alba Knight ex Carrière; Juniperus arborescens Moench; Juniperus argentea Gordon; Juniperus bedfordiana Loudon; Juniperus cannartii K.Koch; Juniperus caroliana Mill.; Juniperus caroliniana Du Roi; Juniperus chamberlaynii Carrière; Juniperus cinerascens K.Koch; Juniperus fragrans Knight; Juniperus gossainthanea Lodd. ex Lindl. et Gordon; Juniperus gossainthanea C.Lawson; Juniperus hermannii (Pers.) Spreng.; Juniperus nutans Beissn.; Juniperus polymorpha Beissn.; Juniperus schottii Gordon; Juniperus smithipendula Beissn.; Juniperus tripartita (Lavallée) Beissn.; Sabina alba (Knight ex Carrière) Antoine; Sabina fragrans (Knight) Antoine; Sabina glauca Antoine; Sabina gossainthanea (Lodd. ex Lindl. et Gordon) Antoine; Sabina virginiana (L.) Antoine;

Virdžinijska kleka (Juniperus virginiana L.) je naučni naziv koji je dao Line i objavio u Species Plantarum 1. maja 1753. U Americi se naziva Eastern red Cedar (istočni crveni kedar) iako nije srodna sa kedrom, kao ni Thuja plicata koju nazivaju zapadnim (western red cedar). Drugi naziv savin, od starofrancuskog savine, i od latinskog herba Sabīna, je istovremeno i naziv za ulje dobijeno iz grančica i četina kleke koje je ranije upotrebljavano kao antireumatik i abortiv; isti naziv je i za sekciju roda Juniperus (sect. Sabina) sa ljuspastim četinama, kojoj virdžinijska kleka pripada. Kod nas se najčešće naziva virdžinijska kleka (što je prevod naučnog naziva) ili virdžinijska smreka, a ređe borovica, mirisna borovica ili crveni kedar^[1].

Opis vrste[uredi | uredi izvor]

Drvo 12–30 m visine, sa preko 1 m prečnika, obično monopodijalno, ili žbun, starosti i do 400 godina. Vrlo varijabilno u habitusu. Kruna u mladosti većinom uskojajasta, docnije često sa horizontalnim, raširenim i visećim krajevima grana. Mrtva kora fina, vlaknasta, ljušti se uzdužno u kajiševe unutrašnja kora braonkastocrvena (naziv u Kanadi genévrier rouge = crvena kleka). Fizičku zrelost postiže između 15-20 godine.^[2]^[3]^[4]

Mlade grančice su nežne, uglavnom uspravne, ponekad olabavljene, tanje od 1 mm, u početku četvorouglaste i zelene, po opadanju četina okrugle i crvenosmeđe. Na mladim grančicama odraslih stabala vrlo često se javljaju igličaste četine. One su duge 5–7 mm, otklonjene, oštro zašiljene, po 2 (ređe po 3 u pršljenu). Osnova četine se produžava po grančici. Četine su odozgo bele i konkavne, odozdo zelene i konveksne, sa bodljivim vrhom, stoje prema grani pod uglom od 45°. Ljuspaste četine duge 1–2 mm, preklapaju se za više od 1/4 svoje dužine, oštro zašiljene, sa vrhom koji nije prilegao uz grančicu, pa je ona četvorougaona. Na leđima ljuspastog lišća se nalazi eliptična ili izdužena smona žlezdica, bez vidljivog eksudata; deo ljuspe između gornjeg kraja žlezdice i vrha je duži od same žlezdice.^[2]^[4]^[5]

Biljka je dvodoma, retko jednodoma, sa razdvojenim cvetovima grupisanim u makro i mikrostrobile. Makrostrobile zelene, 2–3 mm u prečniku, po oprašivanju ljuspe srastaju gradeći bobičastu šišarku. Mikrostrobile 3-4 × 1,5 mm; mikrosporofili 8-12, svaki sa 3 ili 4 antere.^[2] Cveta od sredine marta do sredine maja^[6]

Seme je u bobičastim šišarkama koje sazrevaju od oktobra do decembra prve godine, kada se i sakupljaju. Rađa svake godine. Okrugle su ili široko jajaste, bledozelene, u doba zrelosti čeličnoplave, ispod plavičastog pepeljka tamnosmeđe ili tamnoplave, male, 4-6(-7) mm, sa slatkom pulpom. Od 1 kg bobičastih šišarica dobija se oko 100 g semena. U jednom kg ima oko 38.000 šišarica.^[4]^[7]

Seme, 1-2 (3) u šišarki, jajasto okruglo, sa zašiljenim vrhom, u poprečnom preseku rombično i sa oštrim ivicama sa strane, žućkastosmeđe, glatko, sa slabim sjajem, 3,5-4,2 mm dugo. Obilno rađa svake 2-3. godine^[8]. Od jednog hektolitra šišarki dobija se jedan kilogram semena u kome ima 90.000-120.000 zrna^[9]. Klijavost semena je veoma promenljiva, od 20-90%, što zavisi i od postupaka oko sakupljanja i čišćenja. Seme zadržava sposobnost klijanja 2 godine pod običnim uslovima čuvanja.^[7]

Klijanje nadzemno; klijavci sa dva kotiledona, koji su 8–15 mm dugi i 1-1,5 mm široki. Primarne iglice po dve u pršljenu, 10–12 mm duge i oko 1 mm široke. Kasnije iglice po 4 u pršljenu, a na bočnim grančicama po 3. Kotiledoni odumiru prve godine.^[7]^[10]^[11].

Areal[uredi | uredi izvor]

Virdžinijska kleka ima vrlo širok areal. Raste u malom jugoistočnom delu Kanade, duž granice prema SAD i u istočnom delu SAD. Oblast prostiranja proteže se između 30° i 46° severne širine i 65° i 95° zapadne dužine. To je deo SAD od Meksičkog zaliva do iza Velikih jezera i između Atlantskog okeana i prerija zapadno od reke Misisipi. Na ovoj prostranoj površini ona nije podjednako zastupljena. Najbolje njene šume su u državi Tenesi. Prirodnom proširavanju dosta doprinose ptice, hraneći se bobičastim šišarkama, a sa svojim izmetom seme daleko raznose (endoornitohorija).^[3]^[4]^[5]

Ona se nalazi većinom u mešavini sa drugim vrstama drveća, četinarima i lišćarima (u zoni kestena), ređe obrazujući čiste sastojine. Podneblje ovoga dela Amerike je raznovrsno i kreće se od pravog kontinentalnog u Kanadi i oko Velikih jezera sa srazmerno malo padavina, oštrim i dugim zimama i žarkim letima, pa do blažeg i pod uticajem mora u južnom delu, sa mnogo padavina, znatno blažim zimama i donekle ublaženim letima. Tu se nalaze predeli sa samo 130 dana u godini bez mraza, ali isto tako i oni sa 200, pa i više što je dovelo do pojave klimatskih rasa prilagođenih mesnim podnebljima. Uglavnom je nizijsko drvo. Tek u južnom delu svoje oblasti rasprostiranja dopire i do 1000 m nadmorske visine, a izuzetno, u državi Tenesi, i nešto više.^[3]^[5]

Bioekološke karakteristike[uredi | uredi izvor]

Vrlo skroman heliofit koji se zadovoljava i najsiromašnijim zemljištima, suvim i stenovitim, peščanim, pa i degradiranim. Na drugoj strani opet raste i na močvarnim zemljištima kao i u dolinama, na hranljivom zemljištu. Kalcifilna je biljka, podnosi pH do 8,5 što je dosta retko kod četinara^[12], ali ne izbegava ni druge vrste podloga (serpentin). Za najuspešije razvoj joj najviše odgovara peskovita glinuša, jako humusna i vlažna. Podnosi i izvesnu zaslanjenost zemljišta. Otporna je prema dimu i gasovima. Slabo podnosi presađivanje. Pojedini autori smatraju da je ova vrsta kleke otporna na šumske požare^[13]

Ova kleka raste sporo. U Evropi pati od snega i poznih mrazeva. Nije poznato da ima značajnije štetočine i bolesti. U Americi je smatraju opasnim susedom jabučarima jer je međudomaćin prelazne generacije gljive Gymnosporangium juniperi-virginianae Schwein. (1822) koja napada jabuku.

Značaj[uredi | uredi izvor]

Drvo se, naročito dok ga je bilo mnogo, upotrebljavalo za izradu olovaka. Građene su i kuće, a upotrebljavano je za telegrafske i telefonske stubove i za gradnju u vodi i u zemlji, jer ne truli lako. Drvo je aromatično, i istovremeno repelent za insekte. Zbog toga se smatra da su kuće, građene od njega, zaštićene od stenica, a unutrašnjost ormana zaštićena od moljaca (Tineola bisselliella Hummel, 1823). Drvo je lako, specifična masa suvog drveta je 0,710, sa srčevinom crvenosmeđe boje. Starosedeoci Amerike upotrebljavali su ga za pravljenje lukova za strele.

Odvar bobičastih šišarica je dijaforetik i emenagog kao i kod obične kleke; četine su diuretik. Ulje crvenog kedra koristi se u pripremi insekticida. Gale gljive Gymnosporangium juniperi-virginianae koje se razvijaju na granama koriste se kao anthelmintik.^[14]

Podnosi orezivanje; može se upotrebljavati i za žive ograde. Vrlo polimorfna, uglavnom dekorativna vrsta; sreće se po našim parkovima. Bila je upotrebljena i na Deliblatskom pesku. U Ukrajini i u srednjoj Aziji pokazala je dobar uspeh; na nekim terenima se prirodno podmlađuje.^[11]^[15]

Virdžinijska kleka je preneta u Evropu 1664^[8], a po nekima još 1648. godine. Ima je po celoj Evropi većinom po parkovima. U Nemačkoj se nalaze stabla koja su 1951. godine imala preko 150 godina starosti, a vršeni su i šumarski ogledi sa podizanjem kultura. Veliki broj ovih ogleda je propao, a drugi su dali slabe rezultate. Jedan ogled se smatra uspelim. To je ogled kod Nirnberga, Faberove fabrike olovaka oko 1880. godine. Posle 40 do 45 godina sastojina je bila visoka do 14 m, a debla prečnika 10 do 15 cm.^[5]

Kod nas polovinom 20. veka Petrović navodi da postoji relativno veliki broj stabala virdžinijske kleke u Srbiji, a posebno u Vojvodini što je razumljivo pošto je ova kleka pogodna za alkalna i zaslanjena zemljišta, kakvih je dosta u Vojvodini. Ona je na teritoriji današnje Srbije verovatno introdukovana tokom XIX veka, a polovinom XX opisuje se preko 200 stabala starosti do 50 godina, visokih do 20 m i prečnika preko 50 cm u zelenim prostorima. Posebno se brojem i starošću ističu grupacije u Novom Kneževcu. U Beogradu Petrović ih nalazi u Topčideru, Manježu i na Velikom Kalemegdanu.^[5]

Dalje, opisuje sastojine podignute za potrebe šumarstva. Jedna je kao ogled na Deliblatskoj peščari na mestu Karlica, druga je kod sela Hajdučica u šumi istoimenog državnog imanja, a treća nedaleko od sela Vojvoda Stepa u šumi Koštanac i u njoj najviše ove kleke u poređenju sa ostalim mestima. Starost ovih sastojina je 62 godine, a prosečni prirast mase je oko 1,5 m³, što je vrlo malo.

Na osnovu porasta, prirasta i kondicije analiziranih stabala u zelenim prostorima i oglednim šumskim kulturama, Petrović^[5] zaključuje da:

„

virdžinijska kleka nije drvo koje bi kod nas u šumarstvu trebalo da igra kakvu značajnu ulogu. Za parkove pak ima punog značaja.

”

U Deliblatskoj peščari konstatuje se 2018. godine prisustvo virdžinijske kleke u manjoj meri, uglavnom u centralnom delu Peščare.^[16] što potvrđuje mišljenje Petrovića.

Razmnožavanje[uredi | uredi izvor]

Generativno razmnožavanje[uredi | uredi izvor]

Osnovna forma razmnožava se semenom. Posejano seme preleži, pa zato mora da se podvrgne postupcima za ubrzanje klijavosti. U Americi šišarke se tri nedelje zamrzavaju u ledu. Posle toga, kada se led istopi i pulpa ukloni, seme se poseje. Seme proklija i mlade biljčice izniknu posle 35 dana sigurno i ravnomerno. Za odvajanje pulpe od semena šišarke se izdrobe, pa se razdrobljene šišarke izmešaju sa pepelom (1:1) i ostave tri nedelje. Posle toga se seme lako izdvaja ispiranjem vodom.^[7] Posle četvoromesečne hladne stratifikacije isklija 76% zrna^[17]

Vegetativno razmnožavanje[uredi | uredi izvor]

Ožiljavanje reznica je 55-100% u lejama bez grejanja odozdo pokrivenim tankom plastičnom folijom (0,02 mm) koja naleže na reznice, uz jaku zasenu iznad plastične folije. Ožiljuju se u septembru ili aprilu, u supstratu treseta i peska (2:1 do 1:1) uz tretman sa NAA (50–100 mg/L) ili IBA 0,8-2%. Ogledi sa temperaturnim pretretmanima poluzrelih reznicama Juniperus virginiana 'Skyrocket' pokazuju pozitivne rezultate. Reznice su bile na tempereturama 1, 5, 9, 13, 17, 20 i 25 °C jednu, dve ili tri nedelje. Posle 8 nedelja ožiljavanje je u odnosu na kontrolu (68%) bilo u pojedinim slučajevima veće za 26%^[18]

Klonovi se kaleme na osnovnu formu bočnim spajanjem, u procep ili sedlasto tokom februara-marta. Kao podloga Juniperus virginiana se upotrebljava za sve kleke, a klon 'Skyrocket', kao dobar deblotvorac, česta je podloga za kalemljenje žalosnih i loptastih formi velikog broja klonova kleka.^[19]

Unutarvrsni taksoni[uredi | uredi izvor]

U prirodi se pored Juniperus virginiana L. var. virginiana javljaju i dva varijeteta var. silicicola (Small) E. Murray i var. crebra Fern. et Griscom.

Var. silicicola (Small) E. Murray raste u priobalju na peščanim dinama i osetljiviji je na uslove kontinentalne klime. Šišarke su 3–4 mm (manje od tipičnog varijeteta), a mikrostrobile 4–5 mm (veće od tipičnog varijeteta). Neki kulturni taksoni su izdvojeni od ovog varijeteta, kao tamnozeleni stubasti klon ‘Brodie’.

J. virginiana var. crebra Fern. et Griscom je uskopiramidalni, stubasti varijetet sa rastresitim granama uperenim u vis iz severoistočnog dela SAD. Najveći broj klonova potiče od ovog varijeteta.

Kulturnih unutarvrsnih taksona je preko 50, među njima su i:

'Albospica'
'Aurea'
'Aurea Elegans'
'Aureospica'
'Boskoop Purple'
'Burkii'
'Canaertii'
'Chamberlaynii'
'Cinerascens'
'Cunninghamii'
'Cupressifolia'
'Deforest Green'
'Dumosa'
'Elegantissima'
'Fastigiata'
'Filifera'
'Glauca'
'Glauca Pendula'
'Globosa'
'Grey Owl'
'Hillii'
'Hill spire'
'Horizontalis'
'Humilis'
'Interrupta'
'Kobendzii'
'Kobold'
'Kosteri'
'Manhattan Blue'
'Monstrosa'
'Nana'
'Nana Compacta'
'Nana Nivea'
'Nutans'
'Pendula'
'Pendula Nana'
'Pendula Viridis'
'Plumosa Argentea'
'Plumosa Nivea'
'Polymorpha'
'Pseudocupressus'
'Pumila'
'Pyramidalis'
'Pyramidalis Glauca'
'Pyramidalis Viridis'
'Pyramidiformis'
'Reptans'
'Schottii'
'Sherwoodii'
'Silver Spreader'
'Skyrocket'
'Tabuliformis'
'Triomphe d' Angers'
'Tripartita'
'Tripartita Aureovariegata'
'Turicensis'
'Variegata'
'Variegata Aurea'
'Venusta'
'Versicolor'^[20]:

Reference[uredi | uredi izvor]

^ Simonović, D. (1959): Botanički rečnik, imena biljaka. Srpska akademija nauka - posebna izdanja, knjiga CCCXVIII
^ ^a ^b ^v Harlow, W.M., Harrar, E.S. (1950): Textbook of Dendrology, Covering the Important Forest Trees of the United States and Canada. Third Edition. McGraw-Hill, Book Company, Inc. New York, Toronto, London
^ ^a ^b ^v Elias. T. (1980): The Complete Trees of N. America. Field Guide and Natural History. Van Nostrand Reinhold Co. ISBN 0442238622
^ ^a ^b ^v ^g Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ Petrović, D. (1951): Strane vrste drveća (egzoti) u Srbiji. Srpska akademija nauka, posebna izdanja knjiga CLXXXII. Beograd.
^ Vines, R.A. (1960): Trees, shrubs, and woody vines of the Southwest. Austin: University of Texas Press. 1104 p.
^ ^a ^b ^v ^g Stilinović, S. (1987): Proizvodnja sadnog materijala šumskog i ukrasnog drveća i žbunja, Šumarski fakultet, Beograd.
^ ^a ^b Sargent, C.S. 1965. Manual of the trees of North America (exclusive of Mexico). 2nd ed., corrected and reprinted. New York: Dover. 934 p.
^ Stoeckler, J.H., Slabaugh, P.E. (1965): Conifer nursery practice in the prairieplains. Agric. Handbk. 279.Washington, DC: USDA, Forest Service. 93 p.
^ Debayac E.F. (1967): Priručnik o četinarima. Savez inženjera i tehničara Šumarstva SR Srbije. Beograd
^ ^a ^b Kolesnikov, A. I. (1974): Dekorativnaя dendrologiя, Izdatelьstvo Lesnaя promыšlennostь, Moskva.
^ Grbić, M. (2010): Proizvodnja sadnog materijala – Tehnologija proizvodnje ukrasnih sadnica. Univerzitet u Beogradu. Beograd ISBN 978-86-7299-174-1
^ Vrcelj Kitić, D., Šljivovački, S. (1969): Virginijanska kleka (Juniperus virginiana L.) na Deliblatskom pesku. Deliblatski pesak, Zbornik radova I, Jugoslovenski poljoprivredno-šumarski centar, Beograd i Šumsko-industrijski kombinat Pančevo. 113–122.
^ Khare, C.P. (Ed.) (2007)Indian Medicinal Plants. An Illustrated Dictionary with 215 Pictures of Crude Herbs. ISBN Springer-Verlag Berlin/Heidelberg
^ Hightshoe, G. L. (1988): Native Trees Shrubs, and Vines for Urban and Rural America: A Planting Design Manual for Environmental Designers. ISBN 10: 0442232748 ISBN 13: 9780442232740, Publisher: Van Nostrand Reinhold.
^ Milenković, M., Munćan, S., Babić, V. (2018): Dva veka pošumljavanja Deliblatske peščare: problem šumskih požara. Šumarstvo 3-4
^ Schopmeyer, C. S. (1974): Seeds of woody plants in the United States, Forest service, U.S. Department of Agriculture, Washington, D.C.
^ Grbić, M., & Joustra, M. K. (1984): Juniperus virginiana 'Skyrocket', effect temperatuur-voorbehandelingen stek. Jaarboek. "Proefstation voor de boomteelt en het Stedelijk Groen", Boskoop (Holandija): 43-5
^ Grbić, M. (2004): Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd ISBN 86-7602-009-4
^ Den Ouden, P. and Boom, B. K. (1965): Manual of Culitivated Conifers Hardy in the Cold- and Warm-temperate Zone. Martinus Nijhoff. The Hague.

Спољашње везе[uredi | uredi izvor]

[1] Simonović, D. (1959): Botanički rečnik, imena biljaka. Srpska akademija nauka - posebna izdanja, knjiga CCCXVIII

[Harl-2] v Harlow, W.M., Harrar, E.S. (1950): Textbook of Dendrology, Covering the Important Forest Trees of the United States and Canada. Third Edition. McGraw-Hill, Book Company, Inc. New York, Toronto, London

[Elia-3] v Elias. T. (1980): The Complete Trees of N. America. Field Guide and Natural History. Van Nostrand Reinhold Co. ISBN 0442238622

[bane-4] v ^g Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd

[petrov-5] v ^g ^d ^đ Petrović, D. (1951): Strane vrste drveća (egzoti) u Srbiji. Srpska akademija nauka, posebna izdanja knjiga CLXXXII. Beograd.

[6] Vines, R.A. (1960): Trees, shrubs, and woody vines of the Southwest. Austin: University of Texas Press. 1104 p.

[stilee-7] v ^g Stilinović, S. (1987): Proizvodnja sadnog materijala šumskog i ukrasnog drveća i žbunja, Šumarski fakultet, Beograd.

[Sarg-8] Sargent, C.S. 1965. Manual of the trees of North America (exclusive of Mexico). 2nd ed., corrected and reprinted. New York: Dover. 934 p.

[9] Stoeckler, J.H., Slabaugh, P.E. (1965): Conifer nursery practice in the prairieplains. Agric. Handbk. 279.Washington, DC: USDA, Forest Service. 93 p.

[Deba-10] Debayac E.F. (1967): Priručnik o četinarima. Savez inženjera i tehničara Šumarstva SR Srbije. Beograd

[kole-11] Kolesnikov, A. I. (1974): Dekorativnaя dendrologiя, Izdatelьstvo Lesnaя promыšlennostь, Moskva.

[mikag-12] Grbić, M. (2010): Proizvodnja sadnog materijala – Tehnologija proizvodnje ukrasnih sadnica. Univerzitet u Beogradu. Beograd ISBN 978-86-7299-174-1

[13] Vrcelj Kitić, D., Šljivovački, S. (1969): Virginijanska kleka (Juniperus virginiana L.) na Deliblatskom pesku. Deliblatski pesak, Zbornik radova I, Jugoslovenski poljoprivredno-šumarski centar, Beograd i Šumsko-industrijski kombinat Pančevo. 113–122.

[14] Khare, C.P. (Ed.) (2007)Indian Medicinal Plants. An Illustrated Dictionary with 215 Pictures of Crude Herbs. ISBN Springer-Verlag Berlin/Heidelberg

[high-15] Hightshoe, G. L. (1988): Native Trees Shrubs, and Vines for Urban and Rural America: A Planting Design Manual for Environmental Designers. ISBN 10: 0442232748 ISBN 13: 9780442232740, Publisher: Van Nostrand Reinhold.

[16] Milenković, M., Munćan, S., Babić, V. (2018): Dva veka pošumljavanja Deliblatske peščare: problem šumskih požara. Šumarstvo 3-4

[Schop-17] Schopmeyer, C. S. (1974): Seeds of woody plants in the United States, Forest service, U.S. Department of Agriculture, Washington, D.C.

[18] Grbić, M., & Joustra, M. K. (1984): Juniperus virginiana 'Skyrocket', effect temperatuur-voorbehandelingen stek. Jaarboek. "Proefstation voor de boomteelt en het Stedelijk Groen", Boskoop (Holandija): 43-5

[mika-19] Grbić, M. (2004): Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd ISBN 86-7602-009-4

[20] Den Ouden, P. and Boom, B. K. (1965): Manual of Culitivated Conifers Hardy in the Cold- and Warm-temperate Zone. Martinus Nijhoff. The Hague.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Normativna kontrola
Državne	Izrael Sjedinjene Države
Ostale	Enciklopedija Britanika