Golemo vrelo
| Golemo vrelo | |
|---|---|
 | |
| Tip | Kraško |
| Izdašnost | 0,240 - 0,400 (327) m3/s |
| Planinski venac | Suve planine |
| Geoprostor | Niška kotlina |
| Oblast | Jugoistočna Srbija |
| Država | Srbija |
  | |
Golemo vrelo ili Studena jedno je od mnogobrojnih kraški izvora razbijenog tipa u kršu jugoistočne Srbije, na severo-zapadnim padinama Mosora (985 m), u neposrednoj blizini Jelašničke klisure, oko 17 km istočno od Niša. Vrelo izbija neposredno iznad sela Donja Studena, iz krečnjačkog masiva Suve planine, na nadmorskoj visni od 400 m.[1] Zbog geološkog sastava okoline i slivnog područja, koje zauzima znatno prostranstvo, Golemo vrelo se prehranjuje vodom padavina na čitavoj površini sliva. Smatra se jednim od prirdnih bogatstava Niške kotline.[2]
Geomorfologija[uredi | uredi izvor]
Najvažniji sedimenti, koji izgrađuju sabirnu oblast Golemog vrela su crveni peščari, koji zajedno sa karbonskim sedimentima čine podlogu krečnjačkoj masi. Karbonski sedimenti predstavljeni su škriljanim glinama i orgilošistima.[3]
Blagodareći tektonskoj polomljenosti krečnjaka oni su u višim partijama znatno karstifikovani pa samim tim i jako propustljivi za vodu. Donje dolomitične partije krečnjaka i dolomiti manje su karstifikovani naročito u zoni izvora i ispod njega.
Iznad sela Donja Studena na najnižem delu kontakta između krečnjaka odnosno dolomita i crvenih peščara, Golemo vrelo se pojavljuje u vidu razbijenog izvora, sa većim brojem vodenih mlazeva. Voda izbija iz brojnih pukotina različitih dimenzija. Njihova širina je na pojedinim mestima od nekoliko santimetara do 0,5 m. Kroz ovakve pukotine kreće se karsna voda i stvara veći broj manjih izvora kojih ima ukupno 14. Visinska razlika od najnižeg do najvišeg izvora iznosi 10 m. Najveća vodena masa kreće se gravitaciono odozgo naniže iz širokih krečnjackih pukotina.[4]
Kroz krečnjačke pukotine podzemna voda se lako kreće dok je kretanje vode kroz crvene glince i peščare praktično onemogućeno usled raspadanja glinaca i stvaranja gline koja popunjava pore.[5]
Sabirna zona i izdašnost[uredi | uredi izvor]
Vrelo se hrani vodom iz prostrane ali uzane krečnjačke zone. Krečnjaci su u svojim višim delovima znatno karstifikovani a u dubljim delovima gde je teren izgrađen od dolomita i dolomitskih krečnjaka karstifikacija je daleko manja. Iz tih razloga poniranje atmosferske vode u krečnjačku masu je intenzivno, voda se brzo spušta u dubinu i hrani karsnu izdat, zatim nastavlja više manje horizontalno kretanje prema zoni isticanja.[5]
Kotlinsko-planinske oblasti Istočne Srbije u koju spada i Suva planina sa svojim vrelima poznate su po jakim kratkotrajnim pljuskovima. Poznati su primeri da se u toku samo nekoliko časova izluči čak i polugodišnja suma padavina. Ovakav režim padavina jednim delom utiče, i na izdašnost Golemog vrela. Zato izdašnost vrela, kao ukupna količina vode svih njegovoh izvora, u pojedinim dobima godine. Srednja godišnja izdašnost iznosi 327 l/sec. Period smanjenja izdašnosti je veoma dug a kriva kolebanja veoma blaga što ukazuje na dobru retencionu moć krečnjačke mase kroz koju se voda kreće.[6]
Međutim za ovo vrelo se može reći da je njegova kriva kolebanja izdašnosti voda i relativno mala oscilacije izdašnosti vrela, dosta redak primer kada su u pitanju karsna vrela. Naime Golemo vrelo pod Suvom planinom, pokazuju znatno drugačiji režim izdašnosti. Na primer u periodu osmatranja od 1953—1955. godine,
- Srednja izdašnost ovog vrela iznosila je 327 l/sec.
- Minimalna izdašnost se kretala oko 240 l/sec
- Maksimalna izdašnost bila je nešto preko 400 l/sec.[5]
Odnos izmeću minimalnih i maksimalnih voda ovog vrela kreće se u srazmeri 1:1,7. Na osnovu ovih podataka zaključeno je da se radi o vrelu vrlo ujednačene izdašnosti a to znači da ono u svom podzemnom slivu ima vlike akumulacione rezervoare.[5]
Međutim i kod ovog vrela javlja se po jedan maksimum. i minimum ali se zapažaju i oscilacije. Tako su se u periodu od januara do aprila na Golemom vrelu javljala dva maksimuma i jedan osetan minimum u martu. Ovaj vid kolebanja posledica je prvenstveno temperaturnih kolebanja naročito kod pojave negativnih vrednosti.[5]
Eksploatacija vrela[uredi | uredi izvor]
Eksploatacija ovog izvorišta, uključivanjem u niški vodovodni sistem počela je 1962. godine. Na vodozahvatu su izrgrađene tri posebna kaptažne građevine iz kojih se cevovodima voda usmerava ka sabirnoj komori sa šikanama, u kojoj se vrši hlorisanje vode.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Termalne pojave i izvori U: Istoriji Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 22-25
- ^ „Divljansko vrelo, JKP „Naisus“ Niš”. Arhivirano iz originala 05. 12. 2016. g. Pristupljeno 31. 12. 2015.
- ^ Cvijić, Jovan. 1922. Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje: Osnove antropogeografije 1. Beograd.
- ^ Dr Jovan B. Petrović, Dubinska kraška vrela u kršu Istočne Srbije. Glasnik SGD, UDC 911.2:551.4(497.11) sveska LXXXII - Br. 2 2002.
- ^ a b v g d Milojević N.: Hidrologija Golemog vrela u Donjoj Studeni, Geološki anali Balkanskog poluostrva, knj. XXVIII, Beograd, 1961 str. 322.
- ^ 3. Petrović J.: Izvori i vrela na Suvoj planini i njihov značaj, Zbornik radova PMF, knj. 1, Beograd, 1954.