Dardaneli

Mramorno more sa moreuzima Dardaneli i Bosfor

Dardaneli (označeno žutom)

Pogled na Dardanele sa satelita Landsat 7 u septembru 2006. Morska površina levo je Egejsko more, a desno gore nalazi se Mramorno more. Dardaneli su tanki morski tesnac koji dijagonalno povezuje ova dva mora, od jugozapada prema severoistoku. Dugo i usko poluostrvo, koji omeđuje tesnac sa severne strane je Galipolje i pripada evropskom kontinentu, a južno i veće poluostrvo je Troada i pripada Aziji. Grad Čanakale vidljiv je na južnoj obali, na mestu gdje obala oblikuje izbočinu u tesnac.

Dardaneli (grč. Δαρδανελλια — „Dardanelija”, tur. Çanakkale Boğazı — „moreuz Čanakale”; u starini zvan i Helespont) je veoma uski morski prolaz u severozapadnoj Turskoj, koji povezuje Egejsko more sa Mramornim. Moreuz je dug 61 km, a širok svega 1,2 do 6 km, s prosečnom dubinom od 55 m (maksimalna dubina je 81 m). Voda teče u oba pravca duž ovog morskog prolaza: od Mramornog prema Egejskom moru putem površinske struje, a u suprotnom pravcu putem podvodne, dubinske struje.

Poput Bosfora na severu, Dardaneli razdvajaju Evropu od Azije, dok između ova dva moreuza leži Mramorno more. Naziv Dardaneli potiče od Dardana, starogrčkog mitološkog lika, koji je osnovao grad Dardaniju.

Mitologija

Antičko ime Helospont znači Helino more. Po grčkoj mitologiji, Hela, ćerka kralja Atamanta, je imala brata blizanca Friksa. Maćeha ih je toliko mrzela da je tražila način da ih se otarasi. Veštački je stvorila veliku glad u celom kraju, pa je potplatila proročište da kaže da treba žrtvovati Friksa da bi glad prošla.

Blizance spasava leteći zlatni ovan, poklon boga Hermesa, koga šalje njihova majka boginja Nefela. Hela pada sa ovna u more i udavi se. Od tog vremena to mesto se naziva Helespont (Helino more).

Ta priča kasnije postaje bitna jer Friks poklanja ovnovo zlatno runo jednom kralju. Kasnije pustolovine Jasona i Argonauta su zapravo potrage za zlatnim runom.

Kserks

Persijski car Kserks I je tokom Grčko-persijskih ratova 482. p. n. e. spremio ogromnu flotu i armiju za invaziju Grčke. Herodot je tvrdio da ih je bilo 2 miliona, ali verovatnije je da je bilo najviše 250.000.

Da bi mogao iz Male Azije doći do Grčke, trebalo je preći Helespont. Zvao je najbolje graditelje mostova iz svih delova svog carstva da premoste Helespont. Taman kad su premostili Helespont, velika oluja je srušila te mostove. Kserks I je bio toliko ljut, jer se smatrao svemoćnim, da naređuje bičevanje mora sa 300 udaraca bičem. Da bi mu vojska prešla Helespont on koristi umesto pravih mostova, mostove od brodova. Poređao je toliko brodova preko Helesponta, da ga je premostio.

Ime

Savremeno tursko ime Çanakkale Boğazı, prevedeno tesnac „Çanakkale”, proizlazi iz istoimenog grada na južnoj obali tesnaca, što se može prevesti kao „tvrđava lončarstva” (od چاناق (çanak — „lončarstv” + قلعه (kale- „kvrđava”). Grad je, naime, bio poznat po proizvodnji keramike i lončarstvu i po osmanskoj tvrđavi Sultanije.

U osmansko doba sa svake strane tesnaca nalazio se po jedan dvorac, oba dvorca zajedno zvali su se Dardaneli, verovatno po gradu Dardanu, drevnom gradu na azijskoj obali tesnaca za koji se smatra da je ime dobio po Dardanu, mitskom sinu Zevsa i Elektre.

Drevni grčki naziv tesnaca bio je Ἑλλήσποντος (Hellēspontos), što znači „Helino more”, po mitološkoj priči o kćeri Atamanta i Nefele koje su tu utopila nakon što je pala s letećeg zlatnorunog ovna. U klasičnoj literaturi moguće je naći i imena Hellespontium Pelagus, Rectum Hellesponticum, i Fretum Hellesponticum.

Geografija

Kao pomorski plovni put, Dardaneli povezuju različita mora duž Istočnog Sredozemlja, Balkana, Bliskog istoka i zapadne Evroazije, a direktno povezuje Egejsko more s Mramornim morem. Mramorno more se dalje povezuje s Crnim morem preko Bosfora, dok se Egejsko more dalje povezuje sa Sredozemljem. Dardaneli omogućuju pomorske veze od Crnog mora do Sredozemnog mora i preko Gibraltarskih vrata do Atlantskog oceana, te do Indijskog okeana kroz Suecki kanal, čineći ga ključnim međunarodnim plovnim putem, posebno za prolaz robe koja dolazi iz Rusije.

Geografske koordinate tesnaca su približno 40° 13′ N 26° 26′ E.

Morfologija

Tesnac je dugačak 61 kilometar, širok 1,2 do 6 kilometara, dubok u proseku 55 metara, a maksimalna dubina mu je 103 metra na najužoj tački Nara Burnu, uz sam grad Čanakale. Kroz tesnac prolaze dve glavne morske struje: površinska struja teče od Crnog prema Egejskom moru, a više slana duboka struja teče u suprotnom smeru.

Dardaneli su jedinstveni po mnogo čemu. Vrlo uski i vijugavi oblik tesnaca nalik je rečnom toku. Smatra se jednim od najnapučenijih, najtežih i potencijalno najopasnijih plovnih putova na svetu. Struje koje stvaraju plime i oseke u Crnom i Mramornom moru takve su da brodovi jedrenjaci moraju čekati na sidrištu tačne uslove pre nego uđu u Dardanele.

Istorija

Kao deo jedinog prolaza između Crnog mora i Sredozemlja, Dardaneli su oduvek imali veliki strateški značaj, kako ekonomski tako i vojni. Dardaneli su jedini pristupni put prema drugim morima za sve zemlje crnomorskog bazena i jedan od ključnih morskih tesnaca za Rusiju i Ukrajinu. Kontrola nad Dardanelima bila je razlog brojnim sukobima u modernoj istoriji, posebno se ističe napad savezničkih sila na Dardanele u bici kod Galipolja 1915. tokom Prvog svetskog rata.

Grčka i persijska istorija

Umetnička ilustracija koja prikazuje Kserksovo navodno „kažnjavanje” Helesponta.

Drevni grad Troja nalazio se u blizini zapadnog ulaza u tesnac, a azijska obala tesnaca bila je glavno područje Trojanskog rata. Radi svog strateškog položaja, Troja je mogla da kontroliše sav pomorski promet duž ovog vitalnog plovnog puta. Persijska vojska Kserksa I 480. p. n. e. prešla je Dardanele u svom pohodu na grčke gradove, a 334. p. n. e. makedonska je vojska pod vodstvom Aleksandra Velikog prešla tesnac istim putem, ali u suprotnom smjeru u svom osvajačkom pohodu na Aziju i Afriku.

Herodot je zapisao da je Darijev sin Kserks I oko 482. p. n. e. naložio da se izgrade dva pontonska mosta celom širinom Helesponta u Abidosu, kako bi njegova ogromna vojska mogla preći iz Persije u Grčku. Taj je prelaz Eshil u svojoj tragediji Persijanci nazvao uzrokom božanske kazne protiv Kserksa.

Prema Herodotu, oba je mosta uništila iznenadna oluja, a Kserks je naložio da se odrube glave odgovornima za izgradnju mostova, te je naredio da se sam tesnac „kazni” bičevanjem mora. Herodot u svom delu Istorija vii 33 – 37 i vii 54 – 58 iznosi pojedinosti o gradnji i prelasku Kserksovih pontonskih mostova. Nakon što je nevreme uništilo mostove, Kserkso je prema Herodotovom opisu naredio da se tesnac kazni s tri stotine udaraca bičem i da se žigoše užarenim željezom, dok su vojnici morali urlati na more.

Herodot je komentarisao da je to bio „vrlo drzak način obraćanja Helespontu”, ali na neki način tipičan za Kserksa. (vii 35.)

Navodi se da je inženjer Harpalus na kraju pomogao osvajačkoj vojsci da pređe tjesnac tako što je privezao zajedno brodove s pramcima okrenutim prema struji, te je naredio da se svakom brodu dodaju još dva sidra.

Prema starogrčkom mitu o Zlatnom runu, Atamantova kći Hela utopila se u Dardanelima nakon što je pala s letećeg ovna. Tesnac je bio poprište i jedne druge grčke legende, one o sveštenici Hero i Leandaru, njezinom mladom ljubavniku. Zaljubljeni Leander bi svake noći preplivao tesnac kako bi se sastao sa svojom voljenom Hero, ali se jedne noći utopio nakon što je u oluji izgubio orijentaciju.

Vizantska istorija

Tokom vizantijskog razdoblja, Dardaneli su bili vitalni za obranu Konstantinopolja s mora i s kopna, a bili su i važan izvor prihoda za grad i njegovog vladara. U Arheološkom muzeju Istanbula na mramornoj ploči nalazi se zakon vizantijskog cara Anastazija I (491 – 518), koji je regulisao danak za prolazak kroz Dardanele.

... To se usudi prekršiti ove propise, neće se više smatrati prijateljem i biće kažnjen. Osim toga, upravitelj Dardanela ima pravo da primi 50 zlatnih litrona, kako se ova pravila, koja pišemo iz pobožnosti, nikada ne bi prekršila... Uvaženi vladar glavnog grada, koji već ima pune ruke posla, okrenuo se našoj uzvišenoj pobožnosti kako bi reorganizovao ulazak i izlazak svih brodova kroz Dardanele... Počevši od danas, ali i u budućnosti, svako to želi da prođe kroz Dardanele mora platiti sledeće:

• Svi trgovci vinom koji donose vino u prestolnicu (Konstantinopolj), osim Kilikijana, moraju platiti dardanelskim carinicima 6 folisa i 2 sekstarija vina.
• Svi trgovci maslinovim uljem, povrćem i svinjskom mašću dužni su carinicima Dardanela platiti 6 folisa. Cilicijski pomorski trgovci moraju platiti 3 folisa i uz to 1 keration (12 folisa) za ulazak i 2 kerationa za izlazak.
• Svi trgovci pšenicom moraju carinicima platiti 3 folisa po modiusu, a pri odlasku još 3 folisa.

Od 14. veka na dalje Dardaneli su gotovo neprekidno bili pod turskom kontrolom.

Osmansko doba (1354 – 1922)

Dardaneli su i dalje predstavljali važan plovni put tokom razdoblja Osmanskog carstva, koje je osvojilo Galipolje 1354. Osmanska kontrola tesnaca nastavila se uglavnom bez prekida sve do 19. veka, kada je Carstvo počelo propadati.

Devetnaesti vek

Sticanje kontrole ili zajamčen pristup tesnacu postao je ključni spoljašnjepolitički cilj Ruskog carstva tokom 19. veka. Toekom Napoleonskih ratova Rusija je uz potporu Velike Britanije blokirala tesnac 1807.

Godine 1833, nakon poraza Osmanskog carstva u rusko-turskom ratu 1828–1829, Rusija je izvršila pritisak na Osmanlije da potpišu Unkjar-Iskelesijski ugovor, koji je na ruski zahtev predviđao zatvaranje tesnaca za sve ratne brodove zemalja koje nisu iz područja Crnog mora. To bi Rusiji omogućilo potpunu dominaciju Crnim morem.

Taj je sporazum zabrinuo druge sile da bi posledice potencijalnog ruskog ekspanzionizma u crnomorskim i mediteranskim regijama mogle ugroziti njihove posede i privredne interese u regiji. Na Londonskoj konvenciji o tesnacima u julu 1841, Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Austrija i Pruska prisilile su Rusiju da pristane da samo turski ratni brodovi mogu prelaziti kroz Dardanele u mirnodopskim uslovima. Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska su nakon toga poslale svoje flote kroz tesnac u napad na Krimsko poluostrvo tokom Krimskog rata 1853 – 1856, ali su to učinili kao saveznici Osmanskog carstva. Nakon poraza Rusije u Krimskom ratu, Pariski kongres 1856. službeno je potvrdio Londonsku konvenciju o tesnacima. Odluke te konvencije ostale na snazi u 20. i 21. veku.

Prvi svetski rat

Iskrcavanje francuskih trupa u Moudros (ostrvo Lemnos) tokom Galipoljske kampanje 1915.

Iskrcavanje u Galipolju u aprilu 1915.

Uvala Anzak

Uzvisina (tzv. „Sfinga”) s pogledom na uvalu Anzak.

Godine 1915, saveznici u Prvom svetskom ratu poslali su značajne vojne snage u pokušaju deblokade tesnaca. Vojna sila bila je sastavljena od britanskih, indijskih, australskih, novozelandskih, francuskih vojnika i vojnika iz Njufaundlanda. U Galipoljskoj bici turska je vojska uspela da porazi saveznike i zarobiti veliki broj vojnika. Kampanja je bila težak udarac karijeri Vinstona Čerčila, tadašnjeg prvog lorda Admiraliteta (na dužnosti 1911 – 1915), koji je željno promovirao neuspešnu upotrebu pomorske sile Kraljevske ratne mornarice kako bi nasilno otvorio tesnac. Mustafa Kemal Ataturk, kasniji osnivač Republike Turske, služio je kao osmanski zapovednik tokom kopnenog dela kampanje.

Turci su minirali tesnace kako bi sprečili njihovo probijanje od strane savezničkih brodova, ali su dve podmornice, jedna britanska i jedna australska, uspele da probiju minska polja. Britanska podmornica potopila je zastareli turski bojni brod kod Zlatnog roga u Istanbulu. Mediteranske ekspedicijske snage pod vodstvom ser Ijana Hamiltona nisu uspele u svom pokušaju zauzimanja poluostrva Galipolja, a nakon osam meseci borbi britanski je kabinet naredio njihovo povlačenje u decembru 1915. Ukupan broj poginulih sa savezničke strane bio je 43 000 Britanaca, 15 000 Francuza, 8 700 Australaca, 2 700 Novozelanđana, 1 370 Indijaca i 49 Njufaundlandijaca. Ukupan broj poginulih s turske strane iznosio je oko 60 000.

Nakon rata, Mirovni sporazum u Sevru iz 1920. demilitarizovao tjesnac i učinio ga međunarodnim teritorijem pod kontrolom Lige naroda. Neetničke turske teritorije Osmanskog carstva razbijene su i podeljeni među savezničkim silama, a turska je jurisdikcija nad tesnacima ograničena.

Literatura

• Stowers, Richard. „Gallipoli casualties by country”. New Zealand History. New Zealand Ministry for Culture and Heritage. Pristupljeno 6. 11. 2020. „"Courtesy of NZ Ministry for Culture and Heritage. Last updated 1 March 2016. Statistics from Bloody Gallipoli by Richard Stowers” CS1 održavanje: Format datuma (veza)

Spoljašnje veze

• Mediji vezani za članak Dardaneli na Vikimedijinoj ostavi
• Pictures of the city of Çanakkale
• Canakkale Onsekiz Mart University
• Map of Hellespont
• Livius.org: Hellespont Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. septembar 2013)
• Monuments and memorials of the Gallipoli campaign along the Dardanelles