Paktomanija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

„Američka paktomanija"[1] predstavlja fenomen u američkoj diplomatskoj strategiji tokom ranog Hladnog rata[2], od kraja 1940-ih do sredine 1950-ih godina, koji se odlikuje iniciranjem, sklapanjem ili učešćem u mnoštvu paktova i saveza, sve u sklopu politike "obuzdavanja" komunizma, za koju se zalagao predsednik Hari Truman.

Tokom mandata predsednika Dvajta D. Ajzenhauera, Sjedinjene Države su, uglavnom zahvaljujući naporima državnog sekretara Džona Fostera Dalesa, stvorile saveze sa 42 države, a sa skoro stotinu njih su ušle u ugovorne odnose,[3] što su posmatrači opisali kao „paktomaniju“.[4]

Ovi paktovi su ponekad dozvoljavali vojne intervencije u skladu sa odredbama o kolektivnoj samoodbrani iz člana 51. Poglavlja VII Povelje Ujedinjenih nacija.[5]

Politička pozadina[uredi | uredi izvor]

Američka "paktomanija" imala je mesto u osobenom geostrateškom kontekstu i bila je povezana sa različitim aspektima. Na kraju Drugog svetskog rata, Sjedinjene Države su bile vodeća svetska sila u mnogim oblastima (ekonomskoj, trgovinskoj, monetarnoj, industrijskoj, vojnoj, naučnoj, itd), a od 1945. do 1949. godine imale su i monopol na nuklearno oružje, koji im je pružao najbolji mogući odgovor u slučaju vojnog napada na zemlju. Nasuprot njima, mnoge druge učesnice svetskog sukoba bile su značajno oslabljene ratom, uključujući i SSSR koji je zbog vojnih uspeha uživao određeni prestiž.

Američko-sovjetske tenzije, koje će dovesti do izbijanja Hladnog rata 1947. godine, uzrok su stvaranja paktova i saveza od strane Sjedinjenih Država u ovom razdoblju.

Marta 1947, Trumanova doktrina zastupala je „suzbijanje" komunizma i uticaja Sovjetskog Saveza u svetu. Sjedinjenim Državama, koje su se u to vreme postavljale "na čelo slobodnog sveta", uspostavljanje vojnih saveza i saradnje bilo je jedno od sredstava za vršenje uticaja na brojne države na raznim kontinentima, ali i sredstvo sprečavanja tih istih država da uđu u sovjetsku sferu uticaja. Pored toga, Sjedinjene Države bile su jedini evropski saveznik koji je bio kadar da Zapadnu Evropu odbrani u slučaju sovjetskog napada ili intervencije. Evropske zemlje, primećujući sovjetske težnje za širenjem uticaja, a posebno u slučajevima Informbiroa i državnog udara u Čehoslovačkoj, takođe će se i same obraćati Amerikancima kako bi sa njima sklopile vojni savez.

Stvaranje brojnih vojnih saveza od strane Sjedinjenih Država predstavljalo je značajan raskid sa njihovom dotadašnjom spoljnom politikom, koju je još od sticanja nezavisnosti obeležavao izolacionizam. Bilo je potrebno da 1948. godine američki Senat pruži široku podršku Vandenbergovoj rezoluciji kako bi američka vlada dobila ovlašćenje da zaključuje vojne saveze sa drugim zemljama, uključujući i u mirnodopskim uslovima[6].

Multilateralni sporazumi[uredi | uredi izvor]

Od 1947. do sredine 1950-ih, kod Sjedinjenih Država razvila se "manija" potpisivanja paktova i saveza sa grupama država iz različitih svetskih regija, sve sa ciljem suprotstavljanja uticaju Sovjetskog Saveza. Sjedinjene Države uspevaju da u svoje saveze uključe države koje se graniče sa SSSR, kao što su Iran i Turska. Treba primetiti da je Sovjetski Savez tek 1955. godine, potpisivanjem Varšavskog pakta sa zemljama istočnog bloka, počeo da vodi vojno-stratešku politiku koja bi bila alternativa američkoj paktomaniji.

Sporazum iz Rija (1947)[uredi | uredi izvor]

Sjedinjene Države su 1947. godine potpisale Međuamerički sporazum o uzajamnoj pomoći sa 22 zemlje američkog kontinenta i time u vojnom smislu uspostavile tradicionalni uticaj koji su na kontinentu vršile još od ispostavljanja Monroove doktrine iz 1823.

Severnoatlantski sporazum (1949)[uredi | uredi izvor]

Dana 4. aprila 1949. godine u Vašingtonu, deset zapadnoevropskih država, Kanada i Sjedinjene Američke Države potpisali su Severnoatlantski sporazum, iz koga će 1950, po izbijanju Korejskog rata, izrasti NATO, kako bi se savezu obezbedila stalna, efikasnija organizacija u slučaju sukoba. Stalna organizacija počela je sa radom 1952,[7] a njeno prvobitno sedište bilo je u Parizu. Prvobitno je imala 12 članica, da bi joj 1952. pristupile Grčka i Turska, a 1955. godine i Zapadna Nemačka.

ANZUS (1951)[uredi | uredi izvor]

Sporazum o bezbednosti Australije, Novog Zelanda i Sjedinjenih Država su 1. septembra 1951. u San Francisku[8] Sjedinjene Države, potpisale sa Australijom i Novim Zelandom. Potpisivanje ovog sporazuma desilo se u kontekstu Korejskog rata i uvećanja broja sporazuma sa zemljama Azije i Okeanije.

SEATO (1954)[uredi | uredi izvor]

Udruženje zemalja Jugoistočne Azije, ili "Manilski pakt“, nazvan po glavnom gradu Filipina, objedinjavalo je države Azije i Okeanije, i to Filipine, Tajland, Pakistan, Australiju i Novi Zeland oko stožera koji su činile Sjedinjene Države, Velika Britanija i Francuska.

Australija i Novi Zeland istovremeno su bile članice ANZUS.

Bagdadski pakt (1955)[uredi | uredi izvor]

Pakt o uzajamnoj saradnji, poznatiji kao "Bagdadski pakt“, po glavnom gradu Iraka, okupljao je oko Velike Britanije i Sjedinjenih Država više bliskoistočnih zemalja, i to Tursku (istovremeno i članicu NATO), Carsku državu Iran, Kraljevinu Irak i Pakistan (takođe članicu SEATO).

Treba napomenuti da su zapadne sile već u to vreme imale preovlađujući uticaj na Arabijskom poluostrvu, sa "Kvinsijevim paktom", potpisanim 1945. između Sjedinjenih Država i Saudijske Arabije, te Sporazumom o prijateljstvu i saradnji koji je sa tom zemljom potpisan 1951. godine. Velika Britanija, bliski američki saveznik, imala je na poluostrvu posede Maskat i Oman, koloniju Aden i devet emirata, a sa Transjordanom je 1946. godine potpisala 25-godišnji sporazum o vojnom savezu.

Bilateralni sporazumi[uredi | uredi izvor]

Sjedinjene Države su potpisivale i bilateralne sporazume sa pojedinim državama. To je bio slučaj sa Japanom, sa kojim je 1951. potpisan Sporazum iz San Franciska, Saudijskom Arabijom koja je sporazum potpisala iste godine, kao i sa Filipinima.

Južna Koreja je sporazum potpisala 1953, u okviru Sporazuma o uzajamnoj odbrani. Iste godine, Sjedinjene Države potpisale su Madridski pakt sa frankističkom Španijom, koja u to doba nije bila članica NATO.

1954. potpisuju sporazum o odbrani sa Republikom Kinom (Tajvan). 1955. potpisuju sporazum o saradnji i odbrani sa Iranom. Marta 1956, Sjedinjene Države i Holandija potpisuju u Hagu ugovor o prijateljstvu, DAFT. 1955, sa Velikom Britanijom SAD su potpisale sporazum iz Nasaua.

Države u vojnom savezu sa SAD tokom 1950-ih[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Stéphanie Beucher et Annette Ciattoni (avgust 2021). Dictionnaire de Géopolitique (na jeziku: francuski). Paris: Hatier. str. 37, 576. ISBN 978-2-401-07778-2. 
  2. ^ Rajan Menon, "The End of Alliances", World Policy Journal 20(2): 1-20 (Summer 2003). Arhivirano februar 16, 2009 na sajtu Wayback Machine
  3. ^ Navari, Cornelia (2000). Internationalism and the State in the Twentieth Century. Routledge. str. 316. ISBN 978-0-415-09747-5. .
  4. ^ Walter C. Clemens, Jr (2000). America and the World, 1898-2025: Achievements, Failures, Alternative Futures. Palgrave Macmillan. str. 134. ISBN 978-0-312-22878-1. .
  5. ^ „Tekst Povelje Ujedinjenih nacija” (PDF). Tužilaštvo za ratne zločine. 
  6. ^ Pascal Boniface (septembar 2020). Les relations internationales de 1945 à nos jours (na jeziku: francuski). Éditions Eyrolles. str. 36, 240. ISBN 978-2-212-57451-7. 
  7. ^ Stéphanie Beucher et Annette Ciattoni (avgust 2021). Dictionnaire de Géopolitique (na jeziku: francuski). Paris: Hatier. str. 454, 576. ISBN 978-2-401-07778-2. 
  8. ^ Maurice Vaïsse (maj 2021). Les relations internationales depuis 1945 (na jeziku: francuski). Armand Colin. str. 31, 366. ISBN 978-2-200-63010-2. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пактоманија&oldid=26968925”