Predaja zarobljenih partizana Nemcima novembra 1941.
Predaja zarobljenih partizana Nemcima novembra 1941. godine je bio događaj iz perioda ustanka u Srbiji, kada su četnici vojvode Koste Pećanca u selu Slovac kod Lajkovca, predali nemačkim okupacionim snagama grupu od nekoliko stotina zarobljenih partizana. Posle jedne partizanske akcije u okolini Valjeva, kada su ubijena dva nemačka vojnika i ranjeno njih šest, nemačke okupacione vlasti su 27. novembra na Krušiku streljale 261 partizana iz ove grupe.
Iako je istoriografija iz perioda socijalističke Jugoslavije prikazivala ovaj događaj kao delo i zločin učinjen po naređenju pukovnika Dragoljuba Mihailovića, utvrđeno je da su njegovi vinovnici u vreme izvršenja predaje zarobljenika, ali i kasnije tokom rata, bili pod komandom vojvode Koste Pećanca.
Pozadina
[uredi | uredi izvor]Grupa oficira, podoficira i vojnika Jugoslovenske vojske koja je odbila da prihvati kapitulaciju, na čelu sa pukovnikom Dragoljubom Mihailovićem, stigla je sredinom maja 1941. godine na Ravnu goru, osnovala Komandu četničkih odreda Jugoslovenske vojske i otpočela prikupljanje drugih oficira koji su izbegli zarobljeništvo, radi podizanja ustanka protiv okupatora. Istovremeno, Komunistička partija Jugoslavije okuplja svoje članstvo i formira partizanske grupe.
Dok je politički komesar Rađevačke čete Valjevskog partizanskog odreda Žikica Jovanović Španac ubistvom žandarma narednika Bogdana Lončara i kaplara Milenka Brakovića na vašaru 7. jula u Beloj Crkvi, otpočeo za komuniste Dan ustanka naroda Srbije, za četnike je ustanak počeo napadom Jadarskog četničkog odreda pod komandom potpukovnika Veselina Misite na nemački garnizon u Loznici, te oslobođenjem grada 31. avgusta.
Nakon toga, usledile su pojedinačne ili zajedničke akcije ustaničkih snaga, koje su dovele do oslobođenja Krupnja, Užica, Gornjeg Milanovca i Čačka. U ovim borbama sporadično su učestvovali i četnici Koste Pećanca, koji je već tada otpočeo saradnju sa okupacionim vlastima. Krajem oktobra 1941. godine, združene snage dva pokreta izvode opsadu Kraljeva, koja je propala prvih dana novembra posle samovoljnog povlačenja partizana, što je rezultiralo produbljenjem sukoba i definitivnim prekidom sadanje sa četnicima pukovnika Mihailovića. Došlo je i do žestokih međusobnih borbi, poput bitke na Trešnjici, a partizani su brzo od četnika zauzeli Požegu i već 10. novembra ugrozili sam Mihailovićev štab na Ravnoj gori, gde se nalazilo oko 500 zarobljenih nemačkih vojnika i partizana u raznim borbama (u Gornjem Milanovcu[1], Kosjeriću[2], Karanu i Planinici). U takvim okolnostima, pukovnik Mihailović prihvata predlog poručnika Nikole Kalabića da, preko njegovog oca Milana (pripadnika Srpske državne straže), zatraži pomoć.[3] Partizanski napadi su ga primorali i da se 11. novembra sastane u Divcima sa predstavnicima nemačkih okupacionih vlasti na čelu sa potpukovnikom Rudolfom Kogardom, da bi dobio u vremenu i privremeno zaustavio nemačke napade na svoje snage, dok traju borbe sa partizanima. Na ovom sastanku nije potpisan niti postignut bilo kakav dogovor, budući da su nemački delegati zahtevali isključivo bezuslovnu predaju četnika i Mihailovića.
Predaja zarobljenika u Slovcu
[uredi | uredi izvor]Budući da je njegov štab na Ravnoj gori bio ugrožen 10. novembra, pukovnik Mihailović je odlučio da se premesti, kao i da razmesti zarobljene nemačke vojnike i partizane koji su se tu nalazili. Zato naređuje kretanje prema Mionici, gde bi bilo i lakše snabdevanje hranom. Tu je 13. novembra grupa od nekoliko stotina zarobljenih partizana predata vojvodi Damjanu Tešmanoviću. On ih je, mimo ovlašćenja, odveo u Markovu Crkvu i tamo predao Jovanu Škavu, koji je bio pod komandom Koste Pećanca.[3] Ostalo je nejasno da li je zarobljenike Tešmanović predao ili prodao Škavu.
Škavo je, potom, zarobljene partizane odveo u lajkovačko selo Slovac i predao nemačkim snagama, te ih oni kamionima odvoze u Valjevo, a u pratnji Škava i njegovih četnika.
Streljanje na Krušiku
[uredi | uredi izvor]Nakon jedne partizanske akcije na obodu Valjeva, kada su ubijena dva i ranjeno šest nemačkih vojnika, naređeno je da se strelja grupa od 261 zarobljenog partizana, prema naredbi generala Franca Bemea iz oktobra 1941. godine, da se za ubijenog nemačkog vojnika strelja 100 talaca.[4] Ova grupa je streljana 27. novembra u krugu kasarni Petog pešadijskog puka „Kralj Milan“ na Krušiku.[4] Ostali zarobljenici su delom streljani naknadno, delom deportovani u logore, a delom pušteni na slobodu.
Epilog
[uredi | uredi izvor]Sudbina Škava i Tešmanovića
[uredi | uredi izvor]S jeseni 1941. godine, nije sasvim bilo jasno ko se nalazi pod komandom pukovnika Mihailovića, a ko pod komandom Koste Pećanca. Pošto se saznalo da je Pećanac stupio u otvorenu kolaboraciju sa Nemcima, mnogi pripadnici njegovih četničkih odreda su ga napustili i pridružili se Mihailoviću. Jedan od njih jeste bio i rezervni poručnik Nikola Kalabić.
Posle svih ovih događaja, Škavo ostaje otvoreno u službi Koste Pećanca. U toku nemačke operacije "Mihailović", početkom decembra 1941. godine, čiji je cilj bio zarobljavanje pukovnika Mihailovića i njegovog štaba, Škavo je imao značajnu ulogu u pomaganju nemačkim snagama da pronađu Mihailovićev štab, što je rezultiralo zarobljavanjem i potonjim streljanjem majora Aleksandra Mišića i majora Ivana Fregla.[5][6]
Kada se saznalo da je Škavo stao na Pećančevu stranu, su stavljeni pod slovo „Z“, što je u različitim interpretacijama značilo da ih treba zaklati ili zastrašiti kao protivnike Jugoslovenske vojske u Otadžbini.[7][8] Ista sudbina je snašla Dragića Tadića, pošto je svoju magazu ustupio za privremeni logor za smeštaj zarobljenih partizana.[7][8] Takođe, Mihailovićevi četnici su 1943. godine likvidirali i Damjana Tešmanović, koji je Škavu predao zarobljene partizane[4], kao i druge istaknute Pećančeve komandante poput Božidara Ćosovića, Mašana Đurovića, Radomira Đekića, pa i samog Kostu Pećanca 1944. godine.
Zemaljska komisija za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njihovih pomagača je 1946. godine označila Jovana Škava kao: „vojvodu Kolubarskog u odredima K.P.”, odnosno kao čoveka pod komandom vojvode Koste Pećanca.[3]
Škavo kao svedok na suđenju Mihailoviću
[uredi | uredi izvor]Na suđenju generalu Mihailoviću u julu 1946. godine u Beogradu, optužba mu je stavila na teret postupanje sa ovim zarobljenicima u tački 5. optužnice[9]:
5. Iste noći između 13 i 14. novembra, posle sastanka sa Nemcima, po njegovom naređenju predao je njegov komandant Jovan Škava oko 365 partizana Nemcima u selu Slovcu (udaljenom 5 kilometara od sela Divaca). Ti partizani bili su na prevaru zarobljeni od četnika u toku borbi na raznim frontovima, pa su sa Ravne Gore, gde su bili skoncentrisani, prevedeni 13. novembra u selo Mionicu i predati Jovanu Škavi. Nekoliko dana posle predaje Nemcima, svi ovi partizani su streljani, osim oko 30 njih koji su posle dužeg ležanja u logorima ostali živi.
General Mihailović je negirao da je predaja zarobljenika izvršena po njegovom naređenju. Kao svedok optužbe i tužioca Miloša Minića, na suđenju se pojavio Jovan Škavo. On je potvrdio da mu je zarobljene partizane predao Damjan Tešmanović u pratnji između 120 i 150 vojnika, te da mu je rečeno da se imaju predati Srpskoj državnoj straži. Škavo je tvrdio da on nije raspolagao snagama neophodnim za prebacivanje i predaju zarobljenika, budući da je njegov odred brojao svega 30-40 vojnika. Presudom Vrhovnog vojnog suda 15. jula 1946. u Beogradu, Mihailović je proglašen krivim i po ovoj tački optužnice.
Istoriografski pogledi
[uredi | uredi izvor]Komunistička partija Jugoslavije je već u novembru 1941. godine, počeli da ovaj događaj predstavljaju kao zločin Mihailovića i njegovih sledbenika, što je tada objavio list Borba.[4] Vasa Kazimirović je 1952. godine objavio knjigu „Prodaja rodoljuba”, u kojoj je celokupan događaj predstavio kao dogovor Mihailovića i Škava.[10] Ovakva interpretacija je predstavljala jedini prihvaćeni narativ u socijalističkoj Jugoslaviji.[11] Snimljen je i igrani film Metak u leđa 1976. godine, po scenariju Siniše Pavića i u režiji Save Mrmka, gde je prikazana predaja zarobljenih partizana, a lik Jovana Škava tumačio je glumac Dragomir Bojanić Gidra.
Savremena kritička istoriografija je nedvosmisleno utvrdila da je Škavo, u trenutku predaje zarobljenih partizana Nemcima, bio pod komandom Koste Pećanca, a isto je utvrđeno i za Tešmanovića. Uz to, potvrđeno je i da su Tešmanovića ubili upravo pripadnici Jugoslovenske vojske u Otadžbini generala Dragoljuba Mihailovića, te da se isto postupilo sa Pećancem i njegovih značajnijim komandantima Božidarom Ćosovićem i Mašanom Đurovićem.[7][8] Ovakvi zaključci utvrđeni su i u doktorskoj disertaciji Nemanje Devića, naučnog saradnika Instituta za savremenu istoriju, pod naslovom Partizanski pokret u Srbiji 1941—1944.[4]
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Relacija Takovskog četničkog odreda od 17. juna 1942, Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda-a, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 3, dokument 110 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. mart 2012), Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Užička republika, Zapisi i sećanja, Narodni muzej, Užice 1981, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ a b v Dević, Nemanja (2019). Partizanski pokret u Srbiji 1941-1944 (PDF). Beograd: Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu. str. 252.
- ^ a b v g d Dević, Nemanja (2019). Partizanski pokret u Srbiji 1941-1944 (PDF). Beograd: Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu. str. 253.
- ^ Završna reč optuženog Mihailović Dragoljuba Draže (PDF). str. 2209. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 11. 2020. g. Pristupljeno 19. 09. 2020.
- ^ Simić, Pero (2012). Draža - smrt duža od života. Beograd: Službeni glasnik. str. 154. ISBN 978-86-519-1418-1.
- ^ a b v Dimitrijević, Bojan (1998). Valjevski ravnogorci. Beograd: Srpska reč - Istorijski arhiv Valjevo. str. 93. ISBN 86-80613-02-9.
- ^ a b v Jovanović, Žarko (2001). Valjevo pod okupacijom 1941-1945. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. str. 94—98, 178. ISBN 86-7005-029-3.
- ^ Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Podnošenje optužnice, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Kazimirović, Vasa (1952). Prodaja rodoljuba. Beograd: Prosveta. str. 64—75.
- ^ Manošek, Valter (2007). Holokaust u Srbiji: vojna okupaciona politika i uništavanje Jevreja 1941-1942 (PDF). Beograd: Službeni list SRJ. str. 149. Arhivirano iz originala 16. 03. 2015. g. Pristupljeno 06. 11. 2021.