Rusinska grkokatolička crkva

Rutenska grkokatolička crkva Ecclesia Graeco-Catholica Ruthenica
Katedralni hram u Pitsburgu
Osnovni podaci
Osnivanje	1646, 1969.
Sedište	Pitsburg, SAD Mukačevo, Ukrajina
Jezik	crkvenoslovenski, rusinski, engleski

Rutenska grkokatolička crkva (lat. Ecclesia Graeco-Catholica Ruthenica) je istočna katolička crkva, koja spada u grupu grkokatoličkih crkava. Pošto su pripadnici ove crkve najvećim delom Rusini, kolokvijalno je poznata i kao Rusinska grkokatolička crkva (rsn. Русиньска ґрекокатолицька церьков). U liturgijskoj praksi koristi vizantijski obred, ali ne na grčkom, već na crkvenoslovenskom jeziku. U savremenoj eklisiološkoj terminologiji, ne naziva se samo grkokatoličkom, već i vizantijsko-katoličkom (vizantokatoličkom) crkvom (engl. Ruthenian Byzantine Catholic Church). Iako ova crkva ima dugu istoriju, njen današnji položaj je usled raznih okolnosti postao veoma specifičan, a mnoga pitanja koja se odnose na njen naziv, status i unutrašnju organizaciju predmet su dugotrajnih rasprava i sporova unutar šire zajednice grkokatoličkih crkava. Crkva nema objedinjenu jerarhijsku strukturu, a najviši dostojanstvenik je pitsburški arhiepiskop i mitropolit Vilijam Skurla (engl. William Skurla), koji se na tom položaju nalazi od 2012. godine.

Organizacija

Eparhije Rutenske (rusinske) grkokatoličke crkve u SAD

Ova crkva je podeljena na tri odvojene jurisdikcije: jednu američku i dve evropske. Na području SAD, organizovana je kao samoupravna (sui iuris) mitropolija, na čelu sa arhiepiskopom-mitropolitom koji stoluje u Pitsburgu. U centralnoj Evropi postoje dve specifične, međusobno nepovezane jedinice, koje su neposredno podložne rimskom papi. Prvu čini Mukačevska grkokatolička eparhija (u današnjoj Ukrajini), a drugu čini Grkokatolički apostolski egzarhat u Češkoj.

Mukačevska grkokatolička eparhija (plavo), naspram eparhija Ukrajinske grkokatoličke crkve

Današnja Pitsburška vizantokatolička mitropolija ustanovljena je 1969. godine, kao Munhalska rutensko-katolička mitropolija, ali je 1977. godine redefinisana i od tada nosi današnji naziv. Obuhvata četiri epahije:

• Pitsburška vizantijsko-katolička arhieparhija (osnovana 1963. godine kao rutensko-katolička eparhija, potom je 1969. godine uzdignuta na stepen rutensko-katoličke arhieparhije, a zatim je 1977. godine redefinisana kao vizantijsko-katolička arhieparhija)
• Pasejička rutensko-katolička eparhija (osnovana 1963. godine)
• Parmanska rutensko-katolička eparhija (osnovana 1969. godine)
• Finiksovska vizantijsko-katolička eparhija (osnovana 1981. godine)

Status ove crkve i njenih jedinica predmet je komplikovanih i dugotrajnih sporova koji se vode unutar zajednice grkokatoličkih crkava koje pripadaju slovenskom korpusu, pošto Ukrajinska grkokatolička crkva (UGKC) osporava opravdanost postojanja ove posebne crkve i predlaže njeno ukidanje, odnosno uključivanje njenih jedinica u sastav UGKC. Stoga je unutrašnje stanje u ovoj crkvi opterećeno čestim raspravama između pro-ukrajinske i rusinske struje.

Iako zahtevi UGKC još uvek nisu prihvaćeni od strane rimskog pape, koji jedini ima pravo na donošenje takvih odluka u okviru Katoličke crkve kao celine, ukrajinskoj strani je ipak učinjen niz ustupaka, prvenstveno u na polju zvanične terminologije.

Terminologija

Katedralna crkva Mukačevske grkokatoličke eparhije u Užgorodu

Parmanski grkokatolički biskup Milan Lah, etnički Rusin, rodom iz istočne Slovačke

Tokom starije istorije i sve do sredine 20. veka, u službenoj latinskoj terminologiji Katoličke crkve postojala su samo dva zvanično priznata naziva za sve grkokatoličke Istočne Slovene i njihove crkvene ustanove, a označavanje je vršeno putem upotrebe opštih grkokatoličkih (lat. Graeco-Catholici) ili posebnih rutenskih (lat. Rutheni) obrednih odrednica.

Pošto su se rutenske odrednice u svom osnovnom i najširem značenju odnosile na istočnoslovenski korpus u celini, ukrajinski grkokatolici su krajem 19. i početkom 20. veka počeli da zahtevaju da se ukrajinsko narodno ime ozvaniči u službenoj terminologiji Katoličke crkve. Usled snažnog otpora poljske katoličke jerarhije, grkokatolički Ukrajinci su tek sredinom 20. veka uspeli da se izbore za pravo na zvaničnu upotrebu ukrajinskog imena (lat. Ucraini) u službenoj latinskoj terminologiji Katoličke crkve, a proces postepenog uvođenja ukrajinskih odrednica u zvanične nazive crkvenih ustanova započeo je tek za vreme pape Jovana XXIII (1958-1963).

Iako su grkokatolički Rusini (pogotovo u SAD) očekivali da će pravo na zvaničnu upotrebu narodnog imena biti priznato i njima, to se nije dogodilo, pošto se uticajna UGKC odlučno usprotivila da se Rutenskoj grkokatoličkoj crkvi (kako glasi njen zvanični naziv), prizna pravo na službenu upotrebu rusinskog narodnog imena, usled čega se pomenuta crkva i dalje zvanično naziva rutenskom. To se tumači kao ustupak zahtevima UGKC, pošto rutenske odrednice ne označavaju samo Rusine, već se u latinskoj terminologiji odnose na sve istočnoslovenske narode.

Pod uticajem UGKC, rukovodstvo Katoličke crkve je otišlo i korak dalje: u čuvenim papskim poslanicama, koje su 1963. i 1969. godine upućene svim slovenskim narodima povodom obeležavanja jedanaest vekova od misije svete braće Ćirila i Metodija, pobrojani su svi od strane Katoličke crkve priznati slovenski narodi, ali među istočnoslovenskim narodima bila su pomenuta samo tri: Rusi, Belorusi i Ukrajinci, bez ikakvog (neposrednog ili posrednog) pomena rusinskog naroda, što je predstavljalo veliko razočarenje za grkokatoličke Rusine.

Na izostavljanje pomena rusinskog naroda iz papske poslanice od 11. maja 1963. godine nadovezala se i papska odluka od 6. jula iste godine kojom je dotadašnji rutenski egzarhat u SAD reorganizovan u dve eparhije. Ta odluka je sadržala izričitu odredbu kojom se novostvorene eparhije takođe definišu putem opšte rutenske odrednice, čime se pokazalo da Katolička crkva nije spremna da prizna rusinsko narodno ime. Nasuprot tome, zvanični nazivi svih rutenskih eparhija koje su okupljale Ukrajince promenjeni su putem zvaničnog uvođenja ukrajinske odrednice. Time se pokazalo da Katolička crkva u svojoj zvaničnoj terminologiji priznaje Ukrajince (lat. Ucraini), dok su Rusini (lat. Rusini) ostavljeni pod opštim rutenskim odrednicama.

Molba rusinskih grkokatolika za stvaranje posebne rusinske eparhije u Slovačkoj (1999)

Ista politika nepriznavanja rusinskog narodnog imena u zvaničnoj terminologiji Katoličke crkve nastavljena je i prilikom ustanovljavanja samoupravne mitropolije u SAD (1969). Iako je okupljala prvenstveno grkokatoličke Rusine, u zvaničnom nazivu novostvorene mitropolije je bila naznačena samo opšta rutenska odrednica, čime je ponovo izbegnuto ozvaničenje rusinskog narodnog imena, ali čak i ta opšta (rutenska) odrednica je 1977. godine zamenjena još opštijom (obrednom) vizantijskom odrednicom u službenom nazivu mitropolije, koja ne samo što nikada nije postala rusinska, već od tada više nije bila ni rutenska.

Kada je 1981. godine u okviru iste mitropolije u SAD osnovana još jedna eparhija, koja je takođe okupljala prvenstveno grkokatoličke Rusine, njen službeni naziv je takođe definisan uz upotrebu opšte obredne vizantijske odrednice, čime se pokazalo da Katolička crkva i dalje nije spremna da zvanično prizna rusinsko narodno ime.

Time su bili zanemareni brojni zahtevi, koji su dolazili prvenstveno od Rusina iz SAD, a koji su se odnosili na priznavanje pune ravnopravnosti Rusina sa Ukrajincima i ostalim slovenskim narodima, čije je endonimske (izvorne) narodne nazive Katolička crkva zvanično priznala i uvela u svoju službenu latinsku terminologiju. U nekoliko radova koji su nastali tokom 1970-tih godina, rusinski grkokatolički sveštenik i pisac Ivan Slivka (1899—1986) je upravo tim povodom ukazao na značaj očuvanja i priznanja rusinskog narodnog imena, upozorivši svoje sunarodnike na opasnost od nametanja i prihvatanja egzonimskog (stranog) naziva Ruteni.

U međuvremenu, Katolička crkva je politiku nepriznavanja demonstrirala i prema grkokatoličkim Rusinima u Kanadi. Grkokatoličke ustanove u toj državi prvobitno su imale opštu nadležnost, ali su naknadno preimenovane putem dodavanja ukrajinskih odrednica, usled čega su grkokatolički Slovaci i Rusini u Kanadi zatražili osnivanje sopstvenih jurisdikcija. Iako su prvobitno (1964) dobili samo pomoćnog biskupa, kanadski Slovaci i Rusini grkokatoličke veroispovesti su nastavili borbu za dobijanje vlastitih eparhija. Katolička crkva je 1980. godine prihvatila slovačke zahteve, dozvolivši osnovanje posebne slovačke grkokatoličke eparhije u Kanadi. Međutim, rusinski zahtevi su u potpunosti zanemareni, tako da su grkokatolički Rusini u Kanadi prinuđeni da se potčinjavaju tamošnjim ukrajinskim ili slovačkim jurisdikcijama.

Nakon 1989. godine, pomenuta terminološka pitanja su dobila poseban značaj u sklopu rasprava o regulisanju odnosa unutar Mukačevske grkokatoličke eparhije, koja se nalazi na teritoriji današnje Ukrajine, ali ne pripada UGKC. Ta odvojenost se od strane ukrajinske grkokatoličke jerarhije doživljava kao velika nepravda, pogotovo zbog toga što se najveći deo grkokatoličkog stanovništva u toj eparhiji danas izjašnjava u smislu ukrajinske etničke pripadnosti, dok se manjina izjašnjava u smislu rusinske narodnosti i ne želi da dođe pod jurisdikciju UGKC. Radi očuvanja unutrašnjeg mira u toj eparhiji, Rim nastavlja da koristi široko tumačenje rutenskih odrednica, koje u svom arhaičnom značenju obuhvataju i Rusine i Ukrajince.

Istorija

Grkokatoličke eparhije u bivšoj Austrougarskoj monarhiji, prema stanju iz 1909. godine

Za više informacija pogledajte: Užgorodska unija

Shodno organizacionoj podeli na američki i evropski deo, istorija ove crkve se takođe deli na istoriju starijeg (evropskog) i istoriju mlađeg (američkog) ogranka. Istorija evropskog ogranaka obuhvata prošlost grkokatolicizma na prostorima stare Mukačevske eparhije, iz koje su se tokom vremena razvile nove eparhije, koje danas pripadaju raznim grkokatoličkim crkvama (slovačkoj, mađarskoj, rumunskoj).

Istorija američkog ogranka ove crkve započinje tokom 19. veka, u vreme doseljavanja imigranata koji su pripadali raznim slovenskim narodnostima, a po veroispovesti su bili grkokatolici. Najviše ih je bilo iz severoistočnih oblasti tadašnje Austrougarske monarhije, odnosno sa karpatskih prostora, koji su bili u sastavu grkokatoličkih eparhija: Mukačevske, Prešovske, Pšemislovske, Lavovske i Stanislavovske. Većinom su bili rusinskog porekla. Među doseljenicima je bilo i grkokatoličkih sveštenika, koji su prvobitno pripadali zavičajnim eparhijama, ali su po dolasku u SAD, gde u to vreme nisu postojale posebne grkokatoličke hijararhijske strukzure, potpali pod neposrednu nadležnost lokalnih rimokatoličkih biskupa.

Krajem 19. i početkom 20. veka, među grkokatoličkim doseljenicima iz istočne Galicije počela je da se širi ukrajinska nacionalna ideologija, što je dovelo do unutrašnjih podela na Rusine i Ukrajince. Svi oni zajedno su u latinskoj i engleskoj terminologiji nazivani Rutenima, tako da su 1913. godine okupljeni pod jedinstvenom jurisdikcijom, koja je kasnije (1924) podeljena na dva apostolska egzarhata: karpatsko-rutenski (rusinski) i galičko-rutenski (ukrajinski).

Karpatsko-rutenski apostolski egzarhat u SAD je 1963. godine podeljen na dve eparhije, a treća je ustanovljena 1969. godine, kada su sve tri eparhije organizovane u jedinstvenu crkvenu pokrajinu, na čelu sa arhiepiskopom-mitropolitom, sa sedištem u Munhalu. Time je uspostavljena samoupravna (sui iuris) Munhalska rutensko-katolička mitropolija u SAD, koja je 1977. godine redefinisana, pod nazivom: Pitsburška vizantijsko-katolička mitropolija, a 1981. godine je dobila i četvrtu eparhiju. U vreme političkih promena u istočnoj Evropi (1989-1991), ova mitropolija je aktivno pomogla obnovu crkvenog života u zavičajnim grkokatoličkim eparhijama, Mukačevskoj (Ukrajina) i Prešovskoj (Slovačka), koje su još od 1937. godine bile pod neposrednom jurisdikcijom rimskog pape. Zamisao o organizacionom povezivanju Mukačevske grkokatoličke eparhije sa Pitsburškom mitropolijom u SAD nisu mogle biti ostvarene zbog odlučnog protivljenja Ukrajinske grkokatoličke crkve, koja je istakla sopstvene pretenzije na tu eparhiju. Radi mira, eparhija je ostavljena pod nadzorom Rima, tako da je mukačevsko pitanje ostalo nerešeno do danas.

Vidi još

• Rusini
• Ruteni
• Rutenija
• Ukrajinizacija
• Grkokatolicizam
• Istočne katoličke crkve
• Brestovska unija
• Užgorodska unija

Literatura

• Bohachevsky-Chomiak, Martha (2018). Ukrainian Bishop, American Church: Constantine Bohachevsky and the Ukrainian Catholic Church. Washington: Catholic University of America Press. 
• Bransom, Charles N. (1990). Ordinations of U.S. Catholic Bishops, 1790-1989: A Chronological List. Washington: National Conference of Catholic Bishops. 
• Dyrud, Keith P. (1992). The Quest for the Rusyn Soul: The Politics of Religion and Culture in Eastern Europe and in America, 1890-World War I. Philadelphia: Balch Institute Press. 
• Véghseő, Tamás (2015). „Reflections on the Background to the Union of Uzhhorod / Ungvár (1646)” (PDF). Eastern Theological Journal. 1 (1): 147—181. 
• Litwin, Henryk (1987). „Catholicization among the Ruthenian Nobility and Assimilation Processes in the Ukraine during the Years 1569-1648” (PDF). Acta Poloniae Historica. 55: 57—83. 
• Marti, Federico (2009). I rutheni negli Stati Uniti: Santa Sede e mobilità umana tra Ottocento e Novecento. Milano: Giuffrè. 
• Magocsi, Paul R. (1992). „The Birth of a New Nation, or the Return of an Old Problem? The Rusyns of East Central Europe”. Canadian Slavonic Papers. 34 (3): 199—223. 
• Magocsi, Paul R. (1997). „Adaptation Without Assimilation: The Genius of the Greco-Catholic Eparchy of Mukachevo” (PDF). Logos: A Journal of Eastern Christian Studies. 38 (1-4): 269—281. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 06. 2021. g. Pristupljeno 24. 06. 2021. 
• Magocsi, Paul R. (1999). Of the Making of Nationalities There is No End. 1. Boulder: East European Monographs. 
• Magocsi, Paul R. (2005) [1984]. Our People: Carpatho-Rusyns and their Descendants in North America (4. rev. izd.). Wauconda: Bolchazy-Carducci Publishers. 
• Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus’ and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press. 
• Moser, Michael A. (2018). „The Fate of the Ruthenian or Little Russian (Ukrainian) Language in Austrian Galicia (1772-1867)”. Harvard Ukrainian Studies. 35 (2017-2018): 87—104. 
• Mыlьnikov, Aleksandr S. (1996). Kartina slavяnskogo mira: Vzglяd iz Vostočnoй Evropы: Эtnogenetičeskie legendы, dogadki, protogipotezы XVI-načala XVIII veka. Sankt-Peterburg: Peterburgskoe Vostokovedenie. 
• Nemec, Ludvik (1968). „The Ruthenian Uniate Church in Its Historical Perspective”. Church History. 37 (4): 365—388. 
• Pekar, Athanasius B. (1979). The Bishops of the Eparchy of Mukachevo, with Historical Outlines. Pittsburgh: Byzantine Seminary Pres. 
• Procko, Bohdan P. (1973). „Soter Ortynsky: First Ruthenian Bishop in the United States, 1907-1916”. The Catholic Historical Review. 58 (4): 513—533. 
• Shipman, Andrew J. (1912a). „Ruthenian Rite”. The Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company. str. 276—277. 
• Shipman, Andrew J. (1912b). „Ruthenians”. The Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company. str. 277—279. 
• Slivka, John (1973). Correct nomenclature: Greek rite or Byzantine rite; Rusin or Ruthenian; Rusin or Slovak?. Brooklyn, N.Y. 
• Slivka, John (1974). The History of the Greek Rite Catholics in Pannonia, Hungary, Czechoslovakia, and Podkarpatska Rusʹ, 863-1949. Brooklyn, N.Y. 
• Slivka, John (1978). Historical Mirror: Sources of the Rusin and Hungarian Greek Rite Catholics in the United States of America, 1884-1963. Brooklyn, N.Y. 
• Slivka, John (1989) [1977]. Who are we?: Nationality: Rusin, Russian, Ruthenian, Slovak? Ecclesiastical name: Greek Rite Catholic, Byzantine Rite Catholic? (2. izd.). Brooklyn, N.Y. 
• Smith, Raymond A. (1997). „Indigenous and Diaspora Elites and the Return of Carpatho-Ruthenian Nationalism, 1989-1992”. Harvard Ukrainian Studies. 21 (1-2): 141—160. 
• Shore, Paul (2008). „The Life and Death of a Jesuit Mission: The Collegium in Uzhgorod, Transcarpathia (1650-1773)”. The Slavonic and East European Review. 86 (4): 601—633. 
• Frick, David A. (1984). „Meletij Smotryc'kyj and the Ruthenian Question in the Early Seventeenth Century”. Harvard Ukrainian Studies. 8 (3-4): 351—375. 
• Himka, John-Paul (1999). Religion and Nationality in Western Ukraine: The Greek Catholic Church and the Ruthenian National Movement in Galicia, 1870-1900. Montreal & Kingston: McGill-Queen's University Press. 
• Himka, John-Paul (2003). „The Greek Catholic Church in Galicia, 1848-1914”. Harvard Ukrainian Studies. 26 (2002-2003) (1-4): 245—260. 
• Wolff, Larry (2003). „The Uniate Church and the Partitions of Poland: Religious Survival in an Age of Enlightened Absolutism”. Harvard Ukrainian Studies. 26 (2002-2003) (1-4): 153—244. 

Spoljašnje veze

• The Byzantine Catholic Archeparchy of Pittsburgh
• Mukačіvsьka greko-katolicьka єparhія